ӘОЖ 316 (075,8)
ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
Д.Г.Қаржаубаева, Г.Б.Танирбергенова, М.Б.Мыңбаева
Тараз мемлекеттік педагогикалық институт, Тараз қ.
Демократия мен демография сөзі біздің тілге аударғанда «халықтық билеу» және «халықтың орналасуы» ұғымын білдіреді. Күнделікті өмірімізде ос екі ұғымның мән-мағынасы бір-бірімен жиі қабысып ұштас келеді. Демографиялық процестерге обьективтік түрде талдау жасамайынша Қазақстанның сан қилы күрделі тарихын қайта жазып шығу мүмкін емес. Оның соңғы үш жыл ішіндегі тарихын түрлі демографиялық метаморфозалардың, яғни күрт және кілт өзгерістердің кезеңі деп сипаттауға болады. Кезінде олардың Қазақстанның бүгінгі этногрфиялық келбетінің өзгеруіне әкеліп соқтырған этникалық астары тым мол болды.
Егеменді ел болып, іргемізді бүіндеп отырған кезде ұзақ жылдар бойы отаршылдық тұзағына түскен ұлттық санамыз қайта жанданып, даму үстінде болды. Соның бір жарқын көрінісі ұлттық демографиялық мінез-құлқымызда орын алып отырған келелі өзгерістерден айқын байқалады.
Халықтың демографиялық санасы көп қатпарлы, ол ұлттық санамыздың бастау алар мәйегі және оны өсіре алатын басты дәнекері.
Республикамыздың географиялық картасына көз салсақ екі бірдей құрлықтың териториямызда орналасқанын байқаймыз. Алып Евразия суперконтинентінің кіндік ортасы Қазақстанда жатқандықтан және республика жер көлемінің 400 мың шаршы шақырымы, яғни 15%-і (Швеция мемлекетінің жерімен тең) Европада орналасқандықтан өзімізді Европалық және Евразиялық мемлекет деп есептеуге болады.
Саны жағынан қатты әлсіреген қазақ халқының өз жерінде азшылықта қалуынан кереғар, күңгірт көріністер туындайын болса оның өзінен саны басым халықтармен іргелес жатуы қосымша қиыншылықтарға алып келеді. Шығысымызда халқының саны қазақтан 100 еседен астам милиардтан астам Қытай мемлекеті орналасқанын естен шығармауымыз керек. «Қара қытай қаптаса – ақыр заман болады» деп бабаларымыз бұдан 500 жыл бұрын өз ұрпағын ерекше ескерткен. Солтүстігімізде Қазақстан 15 еседен артық «ормандай көп орыс» жайғасқан. «Орыспен дос болсаң – айбалтаң жаныңда болсын» деп бұдан 300 жыл бұрын айтқан екен отаршылдық өктемдіктен әбден мезі болған момын қазақ бабамыз.
Республикамызда славян халықтарымен қатар түркі тілдес халықтар сан жағынан айтарлықтай дәрежеде қоныстанған. Олардан араласудан тілімізді байытып, дінімізді берік етеміз, мәдениетімізді өркендетіп, мемлекетімізді күшейте аламыз. Түркі тілдес ұлт өкілдері, нәсілі де, тілі де, мәдениеті де бөтен келімсіктерді арамыздан жылдам ығыстырып шығаруға себін тигізе алады. Жақын арада 3-4 есеге дейін өсім бере алатын шығыс халықтарының саны республикада 1,5 млн. адам.
Туған отанымыз Қазақстанның бүкіл Евразия құрлығындағы нағыз демократиялық өркениетті, жан-жақты дамыған, жетілген елге айналары анық.
Қазақ халқы санының әр түрлі тарихи кезеңдердегі өсіп кеміген күрделі динамикасы.
жылдар Жалпы саны Орташа жылдық кемуі (-), өсуі (+), қарқыны (%-есептегенде)
1465ж.
1723ж.
1725ж.
1845ж.
1900ж.
1916ж.
1921ж.
1931ж.
1933ж.
1941ж.
1945ж.
1950ж.
1960ж.
1970ж.
1980ж.
1990ж.
2000ж.
2015ж.
2040ж.
2090ж.
2165ж.
2300ж.
2500ж. 1млн. 100 мың
3 млн. 330мың
2 млн. 222мың
3 млн. 600мың
5 млн. 000мың
5 млн. 650мың
4 млн. 800мың
5 млн. 450мың
3 млн. 400мың
3 млн. 750мың
3 млн. 150мың
3 млн. 460мың
4 млн. 470мың
6 млн. 280мың
7 млн. 990мың
10 млн.000мың
12 млн.300мың
15 млн.000мың
18 млн.500мың
23 млн.000мың
26 млн.500мың
30 млн.000мың
33 млн.000мың -
+0,8 %
-16,8 %
+0,5 %
+0,7 %
+0,8 %
-3,0 %
+1,3 %
-12,5 %
+1,3 %
-4,0 %
+2,0 %
+3,0 %
+4,0 %
+2,7 %
+2,5 %
+2,3 %
+1,5 %
+0,9 %
+0,5 %
+0,2 %
+0,10 %
+0,05 %
Бұл кезеңде қазақ халқының алғашқы ұлттық мемлекеттегі қазақ хандығы құрылып, орнықты Алаш ұлысы қазақ ұлты болып қайта қалыптаса бастады. Ұлттық ынтымақтықтың нәтижесінде сол тарихи кезеңде қазақтар саны жағынан тез өсіп, өзінің ата-мекенін толық игеріп үлгерді. Ортақ ұлттық тіршілігіміз – халықтық демографиялық өмірбаянымыздың жемісті де жеңісті өсу қарқыны басталды. Алда тосып тұрған жауапкершілік пен отаршылдық сияқты әртүрлі тарихи қиыншылықтар мен сан қилы әлеуметтік апаттарға қарамай, осы өткен 525 жылдың ішінде біздің санамыз 10 есеге жуық өсе алған. Біздің жыл санауымызға дейін, яғни осыдан 2000 жыл бұрын қазақ халқының құрамына енген түркі тілдес ру-тайпалар саны 200 мың адамға жеткен. Қазақ халқы сәтті өсіп келе жатқан кезінде алғаш рет қатты жауапкершілікке ұшырар «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» жылдарына тап болды. Осы екі жылдың қияметті кезең халқымыздың тірнектеп 258 жыл бойы жинаған санының жартысын жоқ етіп, оны демографиялық деңгейі жағынан 128 жылғатөмен түсіріп тастады.
1725 жылдан бастап 191 жылға созылған (1916ж.) екінші сәтті демографиялық қайта өсу кезеңіміз басталды. Осы кезеңде, яғни 1916 жылға дейін қазақтың саны 2,5 еседен астам қайтадан өсті. Ақтабан шұбырындының шығыны 100 жылда әрең тоқтады.
1916 жылдың ортасынан бастап қазақ үшін баяу болса да, бірқалыпты демографиялық даму үрдісі аяқталып, жаңаша «отыз жыл (1916-1945ж.) ойран» басталды. Дәл осы жылы қазақ халқы сан жағынан өзінің ең биік тарихи шыңына көтеріліп үлгерді.
(1931-1933ж.) ашаршылық және Ұлы Отан соғысы, жалпы алғанда барлығы 13 жылға созылған қасіретті демографиялық апаттар халқымыздың санын 3,5 млн. олқыландырып кетті. 1916 жылдың деңгейіне қазақтар 50 жылдан соң, тек 1966жылы ғана көтеріле алды.
1946-1960 жылдар аралығында халқымыздың өсу қарқыны 1,5-2,0 %-тен 4 %-ке дейін үдей түссе, 1960жылдан 1988 жылға дейін бір деңгейде сақталып қалды.
«Демографиялық қайта жаңғыру» деген 1970-2000 жылдардағы отыз жылдық кезең бізге несімен құнды? 1990 жылдың ортасында әлемдегі барша қазақтың қасиетті жеті нөлі бар 10.000.000 млн. адамға жетті.
2000 жылы яғни ХХІ ғасырда туған халқымыз едәуір есейіп, салмақты санға ие бола алды. Алдын ала жасалған жорамалдарға қарасақ 2025 жылы халқымыздың саны 15.000.000 млн. адамға жеткен. Осы жылдары Қазақстандағы халық санының 3/2 қазақтардың өздері құрайтын болады деп жорамалданған.
Халқымыздың саны 2000 жылы 15.000.000 млн. адамға жетті, ал енді 1-ші кестеде көргендей, халқымыздың саны осындай қарқынмен көбейсе 2030 жылы 20.000.000 млн. жетеміз деген үміт бар.
Бірақ еліміздің президенті Н. Назарбаевтың жоспары бойынша 2015 жылы халық саны 20 млн. болуы қажет. Сондықтан халықтың санының азайып кетпей, одан әрі көбеюіне барлығымыз бірдей атсалысайық..
Әдебиеттер тізімі:
1. Әбсаттаров Р.Б. Әлеуметтану. Алматы. 2003
2. Қазақстан және оның аймақтары. №3 – 2000 жыл. Алматы. 2000.
3. Қазақстан және оның аймақтары. № 5 – 2000 жыл. Алматы. 2000.
4. Қазақстан өңірлері бойынша халықтың экономикалық белсенділігі. 1995-2004. Алматы. 2005
5. Қазақ қайтсе көбейеді? Алматы. 2006
«Мәссаған» сайтынан алынған материалдар.
Қазақстанның халықнамалық (демографиялық) тарихы
1. Қазақстанның қазіргі халықнамалық ахуалы
Халықнама деген қашанда ұзақ әңгіме. Оны Қазақстанның қазіргі халықнамалық ахуалын қысқаша талдаудан басайық.
1. Қазақстанның демографиялық ахуалы қиын ба? Бұл ең басты сұрақ. Елдің демографиялық жағдайы нашар деп бірнеше түрлі жағдайда айтады:
А) Елдегі халық саны жыл сайын азайып келе жатқан жағдайда: Қазақстан халқы жыл сайын артып келеді (жылына 200 мың адамға көбейеді, яғни бес жыл сайын 1 млн адам қосылып отырады), мысалы 2030 жылы Қазақстан халқы 20 млн-ға, ал 2050 жылы 25 млн-ға (қазір 15,5 млн) жуықтайды. Бұл - оң көрсеткіш. Мысалы, көрші Ресей халқы жыл сайын азайып келеді (жыл сайын 800 мыңға). Яғни Қазақстанның болашақтағы демографиялық ахуалы жақсы, Ресейдің келешек демографиялық ахуалы нашар.
Ә) Елдегі жергілікті халықтың пайыздық өлшемі азайып бара жатқан жағдайда: бұл өлшемге келсек, Қазақстанда қазақтардың пайыздық өлшемі жыл сайын артып келеді. 2020 жылы Қазақтар Республика халқының 70 пайызынан асса, 2040 жылы қазақтар Республика халқының 80 пайызына жететін болады (қазір 60 пайыз). Бұл да - оң көрсеткіш. Ал Ресейде орыстардың пайыздық көрсеткіші азайып барады. Ондағы мұсылман халықтары (шешендер, дағыстандықтар, татарлар, башқұрттар) өсіп келеді.
Б) Елдегі халықтың өсімі тым жоғары болған жағдайда (мұның себебі ел мәселен Қытай сияқты халық санын шектеуге мәжбүр болады, немесе халықтың жылдық өсімі елдегі экономиканың (ВВП) жылдық өсімнен жоғары болса, ел кедейшілікке бағытталады, яғни экономиканың өсімді халықтың өсімі жұтып қояды да, жан басына шаққандағы ұлттық табыс кеми береді): Қазақстан халқын тез көбейіп келе жатыр деп айтуға келмейді. Бұл да оң көрсеткіш дейік, дегенмен өсім бұдан жоғары болуы керек еді. Сондықтан Қазақстан: біріншіден, елдегі табиғи өсімді қолдауы керек; екіншіден, оралмандарға бөлінетін квотаны арттыра беруі қажет. Үшіншіден көшіп жатқан өзге ұлт өкілдерін жібермеу күш салып, қайта көшіп келіп жатқандарда қолдауы тиіс. Қазір Қазақстан экономикасының жыл сайынғы орташа өсімі 9 пайыз болса, халықтың өсімі 2 пайыз болып отыр.
В) Елдегі халықтың орналасу тығыздығы әр аймақта, әр шекараның маңында әркелкі болған жағдайда: Оңтүстікте халық тығыздау, басқа аймақтарда сиректеу екені болмаса, Қазақстанда бұл көрсеткіш барынша біркелкі. Бұл - оң нәтиже. Алайда халық солтүстік облыстарға қарай жылжуы керек еді, осыны ескергенде, Астананы көшіру демографиялық тұрғыдан оң шешім болды. Мысалы, Ресейде Сібір мен Қиыр Шығыста халық өте аз сирек қоныстанған, былайша айтқанда сібірлік қалың орманды алқаптар бос жатыр және ол аймаққа Қытай елінен қоныс аударушылар таяу болашақта қауіп төндіріп отыр. Ұлттық қауіпсіздікке қатер.
Г) Елдегі халықтың орташа өмір сүру ұзақтығы тым төмен болғанда және халықтың орта жасы тым кәрі болғанда. Қазақстандағы адамның орташа өмір ұзақтығы өте төмен (әлемде 122 орын). Бұл - оң нәтиже емес. Алайда таяу болашақта әл-ауқаты жақсаруға байланысты арта береді деген үміт бар. Халықтың орта жасы шамамен 23 жаста. Бұл - оң нәтиже. Ал Ресей қартайып бара жатқан ел. Халықтың орта жасы 23-те деген нені білдіреді. Бұл біріншіден жас халық дегенді білдіреді, екіншіден ол әлі өсетін халық дегенді білдіреді және ғаламдық өзгерістерді тез қабылдайды дегенді көрсетеді. Қазақ - еліктегіш халық. Бұл оның осы жастығынан. Ертең бір 200-300 жылдан кейін қазақтың орта жасы қырыққа тақалғанда, бұл еліктегіштіктен арылады. Халықтың жас кезінде оның өнері дамиды. Шынында да Қазақстанның (шағын ғана ел болғанмен, 15 млн деген бір ірі қаланың халқы ғой) өнер және спорт саңлақтары әлемге белгілі. Ал халық есейген кезде (мысалы Жапония, Ресей, Германия тәрізді) ғылым дамитын болады. Сонда қазіргі ең басты мәселе халықтың орташа өмір сүру ұзақтығының тым төмен болуы. Яғни Қазақстан халқында денсаулық жоқ.
Ғ) Қала халқының саны мен ауыл халқының санында немесе жұмысшылар мен шаруалардың саны арасында айырма болған жағдайда. Елде ауыл халқы неғұрлым басым болған сайын ол аграрлы ел болады, ал қала халқы басым болған сайын индустриалды ел бола бастайды. Қазақтсанда қашанда ауыл халқы басым болып келген еді, алайда соңғы жылдары ауылдан қалаға қарай ағылып көшу басталып кетті. Алайда қалаларға орналасушылар алдымен баспана мәселесіне тап болып қиын күрмеуден шыға алмай отыр. Сонымен қатар қала халқының үлес салмағының артуы және қазіргі жаңару үрдістері өзінше бірнеше мәселелерді алып келеді. Нашақорлық, араққұмарлық, жезөкшелік, қылмыстық топтардың пайда болуы, діни бұрма секталардың, миссионерлердің ықпалының артуы, СПИД дертінің таралуы, елде ұлдардың қыз балалар санынан аз болуы, тұрмыс құрмағандардың және үйленбеген сүрбойдақтардың көбеюі, тірі жетім сәбилердің және түсік жасатудың, сонымен қатар қараусыз қалған қарттардың саны көбеюі – бұның бәрі халықнамалық тұрғыдан тым ұнамсыз мәселелерге жатады. Қазақстанда оның себебі тәрбие ісінің нашарлауынан және батыстық өмір салтына еліктеуден және «құдайсыздықтан» туындаған еді. Бұл бағытта енді Қазақстан жастарының, кейінгі ұрпақтың жағымсыз әдеттерге бой ұруы соңғы жылдарда біртіндеп азайып келе жатқандығы туралы айтуға болады. Оған себеп - біртіндеп болса да әлеуметтік жағдайдың жақсаруы, ұлттық идеологияның қарқын алуы және адамгершілік пен имандылық бастауларының елшісі болып табылатын Ислам діні ықпалының жастар арасында кеңінен тарауы. Бұл үш жағымды факторды әрқашан қолдап отыру керек.
Тағы да басқа көптеген өлшемдер бар,соның ішіндебастысы халықтың қартаюы, яғни жастарға қарағанда қарттардың саны көп болуы. Мысалы, Италия мен Жапония әюден қартайған халық. Қарттар тым көп, ерескетер одан аздау, ал балалар тіпті аз. Кері кету деген осы. Халық әрқашан жасарып отыруы үшін жас сәбилердің дүниеге келу саны ешқашан кемімеуі керек және жастар мезгілінен кешікпей үйленуі тиіс. Ал қазақтар жас халық. Бұл да жағымды көрсеткіш. Осы негізгі көрсеткіштер бойынша Қазақстанның демографиялық жағдайы (Ресеймен, Украинамен, Италиямен, Жапониямен т.б. салыстырғанда) жақсы деп айтуға болады.
Көпшілікті Қазақстандағы халық санының өсуі алаңдататын тәрізді. Шыныда да ол төмендеу, егер оралмандар үлес қоспағанда, шынында да жергілікті халықтың өзіндік табиғи өсімі төмен еді. Оны қаржылай қолдау керектігі айтылады. Мәселе тікелей қаржыда емес әрине, Ресейде 2007 жылдан бастап, жаңа туған әр балаға 10 мың доллар салу туралы шешім қабылдады. Бұл шешім бұл елдегі халық санын көбейтпейді, көбейер болса, ай сайын табатын табысы сол 10 мың доллар болатын Батыс Еуропа елдері көбейер еді, керісінше кедей Африка елдері көбейіп отыр. Италия, Франция, Германия халқы жыл сайын азайып келе жатқандықтан, миграция есебінен (қара нәсілділердің есебінен) ғана сақталып отыр. Ал Қазақстандағы жағдай мүлде басқаша: халықтың өсіміне кедергі болып отырған ең бірінші мәселе - ана мен баланың денсаулығы, екіншіден - баспана мәселесі. Үшіншіден - менталитеттегі өзгеріс (үйленбей, тұрмысқа шықпай жүріп алу, бала санын біреумен шектеу, оны "бейнет" санау, ажырасудың көптігі) – бұлар мұсылманға және қазаққа жат нәрселер).
2. Қазақстанның демографиясындағы оң көрсеткіштерге тоқталған едік, енді теріс (қауіпті) көрсеткіштерді анықтайық:
А) Халықтың демографиялық жағдайы қиын деп айтады, егерде сол халықтың көп пайыздық мөлшері өз ана тілін білмейтін болса және қолдайтын мемлекеті жоқ болса. Себебі тілі жоғалған халық өзі де жоғалады. Қазір Қазақстанның өз мемлекеті бар. Қазақ тілі Заң жүзінде қолдау тауып отыр делік. Алайда Қазақстандағы қазақтың 30 пайызы (3 млн-ға жуық адам) өз ана тілін білмейді. 250 жылдан аса уақыт отаршылдықта болған халық үшін түсінуге болатын көрсеткіштер болғанымен, бұл әрине оң нәтиже емес. Соңғы 15 жылда бұл жағдай ептеп түзеліп келеді деп есептейік. Сонда да қазақ тілін меңгерушілер санының көңіл-көншітерлік жағдайда емес екені ең көкейкесті және қиын күйінде қалып отыр.
Б) Демографиялық жағдай қиын деп айтылады, егер сол халықтың көп бөлігі шет елдерге бытырап кеткен болса және олар басқа халықтарға сіңіп азайып бара жатқан болса. Қазақстанда 9 млн қазақ тұрады, шетелдерде шамамен 4,3 млн қазақ тұрады. Бұдан шығатын қорытынды - елдегі қазақтың тең жартысындайы өзінің тарихи Отанынан шетелдерде тұрады. Бұл - оң көрсеткіш емес. Жер шарына тарыдай шашырап кетуіміздің және шекара бөлгенде арғы жақта қалып, көрші ауылдағылардың бірі шетелдік болып шыға келуіміздің де тарихи себептері бар. Алайда әлемде тек өз қандастарын арнайы квотамен жинап отырған жалғыз-ақ ел бар (жасанды мемлекет - Израильді қоспағанда): Ол - Қазақстан.
Енді басқа ұлттардың құрамына сіңіп жоғалу қазіргі кезде орыстану, қытайлану, өзбектену және түріктену мәселелерімен, сол елдегі қазақтардың қазіргі жайымен байланысты. Ал еуропалық қазақтардың кейінгі ұрпағы - жастары ("Үшінші буын" деген атаумен белгілі) қазақ тілінен де, рухы мен дәстүрінен де (қазақшылықтан) ажырап барады. Бұл теріс - көрсеткіш. Бұл - алаң туғызарлық жай. Мемлекеттік және мемлекетаралық дәрежеде осы екі мәселеге көңіл бөлінуі тиіс. Қазақстан оны қазір шетелдік қазақтарды жинау арқылы және шетелдегі қазақтарды мәдени қолдау арқылы шешуге ұмтылып отыр. Алайда шынын айту керек, ол елдерде қазақ мектебі болмағасын-ақ, қазақтардың өз мәдениетін жоғалта бастауы орын ала береді. Ол алдымен жастарды шарпитын болады.
Шет елдерде Қазақтар көптеп қоныстанған аймақтарпайда болды. Оған негізгі кінә - шекаралар. Ресей қазақтары қазір 700 мыңдай, негізінен орыстілді, Астрахань, Орынбор, Омбы және Алтай республикаларында тұрады. Қазақстанға квотаны пайдаланбай, елге келмей отыр. Себебі Ресейде өмір сүру деңгейі Қазақстанға қарағанда әрқашан жоғары, және ол Ресей дамыған елдердің қатарына жататындықтан, алдағы уақытта да жоғары болып қала береді. Бұл қазақтардың орыс халқының құрамына сіңу қаупі бар. Негізі бұлардың көпшілігінің төлқұжаты ғана қазақ. Ресей Қазақстанғмен шекараны кезінде қалай бөлді. Қай жерде қандай халықтың саны басым болса, шекара сызығы сол жерді сол мемлекетке тастап кетіп отыратын. Егер шекараны бөлу қыста жүргізілсе, онда бұл аймақтарда орыстар басым болатын, себебі қазақтар жазда жайлауларына Сыр бойына, оңтүстікке көшіп кететін. Ал Орыс-Қазақ шекарасын жазда бөлгенде, бұл жақтарда әрқашан жайлауға көшкен қазақтардың саны басым болатын. Оңтүстікте керісінше, мысалы Сыр бойы мен Ташкент маңында қыста қазақтар өзбектерден бірнеше есе басым болатын, ал Қазақ-Өзбек шекарасын жазда бөлгенде, онда әрқашан өзбектер басым болып шығады, себебі қазақтар жазда Солтүстіккее Арқа мен Көкшетауға, Орал тауларына, Батыс Сібір мен Ертіс бойына қарай ойысып жайлауға көшіп кететін. Ал жасанған жайлаулар күз түсіп, «ел кеткен соң құлазып қалатын».
Сондықтан, шекара сызығы Өзбек пен Орыс тәрізді ортырықшы халық үшін дұрыс болғанмен, Қазақ пен башқұрт сияқты көшпенді халықтар үшін тым әділетсіз тәртіппен бөлінді. Сөйтіп қазақтардың жайлаулары мен қыстаулары басқа мемлекеттеге қарасты болып шыға келді. Бұның айқын тарихи дерегі бар – Қазақстанның астанасы болып жарияланған Ташкент қаласының 1920 жылдары қолдан қолға өтуінің себебі қызық. Бір санағанда, қыста қала мен қала төңірегінде қазақтар басым болған, кейін тағы бір санағанда, яғни жазда Өзбектер басым болған. Ал екінші астана Орынбордың да қолдан қолға кетуі де осыған тым ұқсас, Орынбор төңірегінде бір санағанда, қыста Орыстар басым болған, ал жаз айларында санағанда Қазақтар басым болған. Әрине, қызық. Алайда, Ресей мен Өзбектер арасындағы қазіргі шекара осылай пайда болды. Ал Қытай мен арадағы қазіргі шекараның тағдырын бір кездерде Қазақстансыз-ақ Ресей мен Қытай ипериялары өздері шешті. Ол кезде қазақтың мүддесі мүлде ескерілген жоқ.
Енді Қазақстанның ішіндегі халықнамалық ахуалға тоқталайық:
- Қазақстандағы халық саны 15 млн 546,5 мың адам. Оның 60,1 пайызы, яғни 9 млн 254, 6 мыңы қазақтар. Ал 25,5 пайызы орыстар, яғни 3 млн 940 мың. Қалған 14,4 пайызын өзге ұлттар құрайды. Олардың ішінде ірілері украиндар (435 мың), өзбектер (460 мың), татарлар (229 мың), ұйғырлар (235 мың), немістер (222 мың), белорустар (101 мың), әзірбайжандар (98 мың), кәрістер (97 мың) және курдтар мен шешендер.
- Табиғи өсім бойынша (көшіп келу мен көшіп кетуді шығарып тастағанда) ең тез көбейіп келе жатқан халықтар: өзбектер, күрділер, ұйғырлар (өсім коэффициенті: +10 пайыздан жоғары). Ең тез азайып бара жатқан халықтар: украиндар және белорустар (өсім кф-і: -10 пайыздан төмен).
- Қазақстанда пайыздық көрсеткіш бойынша қазақтар ең басым облыстар: Қызылорда обл - 97 пайызы қазақтар; Атырау обл - 92 пайызы қазақтар. Сондай-ақ Оңт. Қазақстан обл - 90 пайыз; Маңқыстау обл - 85 пайыз және Алматы обл - 75, Ақтөбе обл - 78, Жамбыл обл - 75 пайызы қазақтар. Бұл көрсетілген жеті облысты «қазақ облыстары» деп атаймыз.
- Қазақтардың пайыздық көрсеткіші Шығыс. Қазақстан обл-нда - 50; Ақмола, Қарағанды, Павлодар обл-рында 40-42 пайыз аралығында, болса, бұл 4 облысты «аралас облыстар» дейміз. Ал қазақтар ең аз тұратын Солт. Қазақстан және Қостанай облыстарында 30-32 пайыз аралығында қазақтар тұрады. Бұл екі облысты «орыстілді облыстар» дейміз. Ал екі астанамызда, Алматы және Астана қалаларында - қазақтар шамамен (оны дәл айту қиындау, себебі бұл қалалар тез өсіп келеді және Қазақстанның түкпір-түкпірінен келген оқушы, студент жастар тез ауысып отырады) тиісінше 49 және 47 пайыз қазақтардан құралады. Немесе Астаналарымызда халықтың тең жартысын қазақтар құрайды деген қорытынды шығаруға болады. Және шындығында бұл екі қалада да, қазақтар жас екенін, ал орыстыілділер қарт екенін айтуға болады. Әсіресе, Астана – халқының құрамы бойынша жастар қаласы. Көшеге шыққан адам негізінен жастарды, жас жанұяларды және жас бөбектерді көреді. Көреді де, көңіліне қуаныш ұялайды...
Болашаққа келсек, Демографияның демеуші желі Қазақ тілі және қазақтар жағынан соғып тұр. 2018-1019 жылдары елдегі қазақтардың саны 70 пайызға жетеді. Оған себеп – соңғы жылдары бала табу деңгейі де өсіп келеді, елге келетін оралмандар саны да артты. 2012-2015 жылдар аралығында елдегі бала табу саны өзінің шарықтау шегіне жетеді. Және ондай жоғары және тым тез өсім, 21 ғасырда бұдан кейін қайталанбайды. Сөйтіп біртіндеп орыстар мен орыстілді қазақтар бала таппағандықтан және қарт ұлт болғандықтан, азая береді де, қазақтар мен қазақтілділер жас халық болғандықтан, көбейе түседі. Сөйтіп ғасырымыздың орташенінде елдегі қазақтар мен қазақтілділердің (қазақстандық өзбектер мен қырғыздар, қарақалпақтар мен азербайжандар) жиынтық пайызы 80-ге дейін көтеріледі. Егер елдегі халықтың 80 пайызы қазақтілді болса, ол кезде біршама мәселелер, соның ішінде қазақ тілі мәселесі және ұлттық қауіпсіздік мәселесі көп ретте өздігінен-ақ оң шешімін табар еді. Басты мәселе – мектеп бітірушілер және оқуға түсушілер орыс тілінен емтихан тапсырады дегенді жою керек. Бұл қазақ тіліне қарсы жасалған қиянат – себебі, егер олай болса, орыс тілінен емтихан тапсырулар қала берсе, енді жаңа ғана қазақ мектептеріне ауысып келе жатқанда, қазақтардың өздері балаларын қайтадан орыс мектебіне бере бастайтын болады...
- Қазақстандағы ерлер мен әйелдердің пайыздық көрсеткіші тиісінше 45 де 55, ал жиырма бес жастан асқаннан кейін, үйлену/тұрмыс құру жасында бұл көрсеткіш 43 де 57 құрайды. Әрбір ересек 43 еркекке 57 әйелден келеді. Бұндай жағдай негізі Ресей мен Белоруссияда да бар еді. Алайда Ресейде 145 млн халық болғасын, тым көпшіліктің арасы болғасын және Ресейдегі жанұяға деген көзқарастың Қазақстанға қарағанда басқашалау болуына байланысты - адамдардың күнделікті тұрмыстық деңгейде анық байқалатындай болған жоқ. Ал Белоруссия аймағы шағын ел болғасын, білінбей кетті. Қазақстанда күнделікті тіршіліктен де байқалды: кәрі қыздар және жалғызбасты Аналар тым көбейіп кетті...
Оның басты себебі - Қазақстандағы жер көлемінің кеңдігі және халық саны (қазақтар небәрі - 7-8 млн болды) аз болғасын осы мәселе тікелей алдан шықты. Бұл жағдай Үкіметіміз Ана мен Баланың және Халықтың денсаулығына сәл көңіл аударса (назар аударып та жатыр) және урбандалу шапшаңырақ жүрсе, сосын жігіттеріміз зиянды әдеттерден аулақтау болса, енді бір 15-20 жылдан кейін түзеліп кетеді, бұл деген уақытша демографиялық дағдарыс қой...
Оның шешімі - Жігіттер білім алуы керек - оқыған қыздар көп те, оқыған Жігіттер аз. Ер балаларын біздің халық оқытпайды, ал қыздарын жаппай оқытады. Сосын оқымаған Жігітке, сөзі мен түсінігі үйлеспегесін қыздардың барғысы келмейді. Жігіттер қалаға қарай келуі керек - ауылда Жігіттер көп те, Қыздар аз. Қыздарымыз ауылға барғысы келмейді. Зиянды әдеттерден қашық жүру керек - Ондай Жігіттерге Қыздар қарағысы да келмейді. Дәрігерлік қамсыздандырудың сапасын арттыру арқылы жаңа туған сәбилердің шетінеп кетуін азайту керек - негізі туған кезде ер балалар саны, қыздарға қарағанда көптеу болады. Осылай-осылай кете береді де - солар орындалса, бұл мәселе (Жігіттердің аз, қыздардың көп болуы) кейін өздігінен шешіліп те кетеді...
Қазақтардың басқа ұлттармен некелесуі қазір онша қауіпті деңгейде болып тұрған жоқ. Соңғы жылдары Түріктермен некелесу саны артып келеді. Қазақстанда негізі Түрік жігіттері ғой, сондықтан қыздардың бұл халыққа тұрмысқа шығу пайызы жоғары. Шетелдерден келетін өзге ұлт өкілдерінің қауіпі бар. Себебі Қазақстанға жыл сайын жұмыс іздеп 4 млн-дай шетелдік жұмыс жасайды. Шетелдік компаниялар басым және Өзбекстан мен Қырғызстаннан көптеген халық келіп, нәпақа табады. Бұның өзі жұмыс күші жетіспейтін Қазақстан үшін пайдалы болғанмен, кейбір ұнамсыз жақтары бар: әлеуметтік шиеленіс те, қылмыс жасау да, есірткі тасымалы, көптеген ұсақ заңсыздықтар да жаз айларында артады.
Қазақ халқының қазіргі қысқаша халықнамалық ахуалы осындай. Енді келесі тарауда халқымыздың әдеттегі өзіне тән сандық мөлшері қалай қалыптасқанын білу үшін өткенімізге үңілетін боламыз. Себебі қазақты қанша дегенмен, шағын халық де атауға келмейді. Және ол, мысалы, 16-17 ғасырларда аймақтағы ірі халықтардың бірі болатын. Тіпті 20 ғасырдың басында да Қазақтар саны көп халықтардың қатарында болғанын екенін білеміз. Мысалы, Қырғыздар мен Түрікмендер аз халықтар болды, Кавказдағы және Алтайдағы ондаған Түркі халықтары тіпті одан да аз болды. Ал, жоғарыда айтқандай "Бұл қазақтың санына жете алмассың" деп Қалмақтар айтатындай Қазақтар сонша көп халық болып қалай қалыптасты, неліктен ол басында-ақ, Қазақ Ордасы құрылған ғасырлардан-ақ бірден көп халық болды.
Дешті қыпшақтың жалпақ даласын кесіп өткен саяхатшы Марко Поло саяхатшы бұл даланың кеңдігіне де, ондағы мал баққан көшпенді халықтың сонша көптігіне таң қалған еді. Ал саяхатшы Вамбери одан кейіндеу Қазақ Хандығының даласы мен халқы жөнінде жазады: «Қазақтың санына жету үшін даладағы құмды санау керек» деп. Ол кездерде жалпы әлемде халық саны аз болатын, сондықтан қазақ халқы ол кезде 18 ғасырда әлемде саны жөнінен дүниедегі халықтар арасында 40-орында тұрған еді дейтін мәліметтер де бар. Енді Қазақтар көп халық болып қалай қалыптасты...
2. Дешті-Қыпшақтың халқы деген кімдер еді
Жалпы Қыпшақтар деген кімдер өзі. Қазақ халқы, Қазақ жері өзінің мың бұралаң тарихында бірнеше рет демографиялық апатқа соқтырған, яғни халқымыздың санына көп өзгерістер әкелген бірнеше ауыртпалықты басынан кешті. Сонымен қатар халықтың тез өсіп-өнген тыныш замандары да болды. Соларға деректер бойынша келіп, тоқталып өтпеуге болмайтын сияқты. Бұл да тарих: халықтың санымен жазылған тарих, сондықтан бәрін де негізінен сандар мен пайыздар көрсетіп отыратындықтан, көп жағдайларда цифрлар сөйлейтіндіктен, сөзбен "айтпаса да түсінікті" тарих. Тарихи зұлматты оқиғалардың да, бақуатты өмірдің де, сондай-ақ өрлеулер мен өрістеулердің, құлдыраулар мен құлазулардың атынан енді сандар пен пайыздар сөйлеп кететін тарих...
Халық бұрын пайда бола ма, әлде ұлттың мемлекеті бұрын пайда бола ма. «Әрине, халық, ұлт қой» дейді қисынды ойлар бірауыздан. Халық пен Ұлт қалыптасады, сосын олардың мемлекеті орнайды, не ойландыратыны бар екен. Алайда Тарих атамыз олай емес болуы да мүмкін екенін, тарихтың жолы мың бұралаң қым қиғаш екенін көрсетеді. Алдымен мемлекет пайда болып, соның шеңберінде халық тұтасады деп түсінейік. Қазіргі Франция, Италия, Америка, Қытай халқы солай пайда болған. Мемлекеттің құрамындағы әр алуан ұлыстар мен тайпалық одақтар тұтасып, тілі мен дәстүрі біріңғай бола түседі де, шекараның аржағында қалып қойғандар бұл үрдіске енбей қалып, бұл құрылымнан алыстай түседі. Ғасырлар өткен соң шын мәнінде біртұтас халық қалыптасады да, шет қалғандар енді басқа шеңбердегі басқа халыққа айнала бастайды. Сөйтіп бір кездегі біртұтас халық бөлшектеніп, мемлекеттік шекаралар мен ықпал етулер аясы шеңберлерінде енді бірнеше халықтар пайда болады. Бір ақиқат бар: мемлекет пайда болғанда оның құрайтын халқы аспаннан түспейді ғой.
Монғол-татар шапқыншылығы негізін салған Алтын Орда мен Юань империясы атты атты құдіретті ұлан-байтақ Еуразиялық империялар құрылмағанда, қазіргі тарихи тамыры ортақ Қытай, Ресей және Қазақстан мен Монғолияның мемлекеттіліктері тіпті де басқаша болар еді және одан гөрі кеш қалыптасар еді. Соның ішінде алып Ресей мен Қытай сияқты елдердегі өзара қырқысып жататын шағын патшалықтар мен княздіктер ешқашан бір орталыққа топтаспас еді. Ол кездерде халық деген түсінік те қазіргідей емес еді. Сондықтан да, өздерін қазіргідей «Қытайлар» немесе «Орыстар» атты тұтас халық ретінде сезінбегендіктен де, Қытай мен Ресейдің қала-патшалықтары дала заңдарына, жауынгерлік қатал тәртіпке бағынып, жұдырықтай жұмылған көшпенділердің шабуылдарына тұтасып қарсы тұра алған жоқ. Тұтастық болмағасын жеңілді, найзалар мен жебелерге құдіретті ойрандағыш зеңбіректер мен оқ-дәрілер қарсы тұра алған жоқ, аз санды көшпенділерге олардың халқының ондаған есе көп болуы да тегеурін көрсете алған жоқ. Ал далалық Көшпенді империялар бұл бытыраңқылықты жойып, Ресей мен Қытай жеріндегі мың жылда да басы қосылмаған Патшасымақтарды бір тудың астына топтастырды, сөйтіп оның арқасында қазіргі Қытай мен Ресей пайда болды. Бұл жағдай халықтан бұрын мемлекеттің пайда болатындығын көрсетеді. Сол мемлекеттің аясында біртіндеп халық, ұлт қалыптасады.
Қазақ хандығы құрылғанда, оның халқы да осы ежелгі даладағы жергілікті ру-тайпалардан құралып, қазіргідей Үш жүздік құрылымымен анықталып шықты. Бұрын «Алаш халқы» деген сөз Қазақ дегенді білдіретін, енді «Үш жүз» деген сөз Қазақ дегенді білдіретін болды. Бұл бұрынғы Алтын Орда мен Ақ Орданың қара шаңырағы негізінде құралған мемлекет екені анық. Тарихи жағдай солай қалыптасты: Жошы ұлысының халқы қазіргі қазақтардың 90 пайызынан астамын, ал Шағатай ұлысының халқы 10 пайызға жуығын берді. Біреулер кейде шекаралары қазақстандық территорияға қазір енетін болғасын қосады: Алтай, Саян, Ертіс жеріндегі Үгедей ұлысының халқы негізінен ойраттар (жоңғарлар, торғауыттар, хошауыттар, қалмақтар) болатын. Қазақ халқы қай кезде қалыптасты. "Алтай тауларынан бастап, Карпат тауларына дейінгі Еуразияның жалпақ даласы - 11-16 ғасырларда Дешті-Қыпшақ даласы деп аталды" деп жазылады ғой. Қазақтарды қазір тілтану ғылымында «Қыпшақ тілді Түркілер» дейміз. Тарихи тұрғыдан да, дәл қазір де көршілес тарих ғылымы жақсы дамыған елдерде Түркия, Әзірбайжан, Татарстан зерттеулерінде Қазақтар әрқашан «Қыпшақ түркілері» деп аталады. «Қыпшақ түркілері» деген кімдер сонда. Қазақтан басқа «Қыпшақ түркілері» бар ма.
Кавказ жақта Қазақтарға тым ұқсас тілде сөйлейтін түркі тілдес бірнеше (трухмендер, балқарлар, қарашайлар, құмықтар, черкестер, кабардиндер т.б.) шағын халықтар бар. Алайда оларды «Қыпшақ түркілері» деп атамайды. Олар сол жерде Бұлғар және Оғыз түркілеріне келіп, қыпшақтардың ықпал етуі нәтижесінде пайда болған. Тілі жағынан Қыпшақтар мен Оғыздардың аралығындағы топтарға жатады. Одан кейін карта бойынша жоғарыға Қара теңіз бен Қырымға қарай көтерілсек, тағы да Түркі тілдес бірнеше халықты (Қырым татарларының үш түрлі тілде сөйлейтін тобын, Гагауздарды, Балқан түркілерін) көреміз. Олардың да түпкі негізі Бұлғар Түркілері екенін, оған келіп Оғыз түркілері, сосын ең соңынан Қыпшақ түркілері араласқанын танимыз. Сөйтіп бұл халықтардың құрылымы тарихи үш қабаттан құралады. Одан да жоғары көтерілсек, солтүстіктен Қарайымдарды, Чуваштарды, Татарларды көреміз. Қарайымдарды біреулер Түркі тілдес Еврейлер деп жүр ғой. Олар негізі Еврейлер емес, Иудаизм дінін ұстанатын болғасын ғана көршілес халықтар тарапынан «Түркі Еврейлер» деп аталып кеткен. Олар Еврей дініне мойынсұнып кеткен Түркі тайпалары. Ол жағдай ежелгі Хазарияда болған. Чуваштардың да бірқатары Христиан дінінде, бірқатары Тәңіршілдік көне дінде. Ал Татарлар мұсылман дінін бәрінен бұрын қабылдаға халық. Олардың Еділ Бұлғариясы мемлекеті 10 ғасырда-ақ (940-960 жылдары) өздерінің мемлекеттік дінін Ислам діні, ал өздерін Араб халифатына бағынышты жұрт деп жариялаған. Сөйтіп көршілес, Башқұрт және Қазақ, Ноғай сияқты көшпенді тайпалар арасына Татар молдалары мұсылман дінін бастап таратқан.
Сондықтан бұл аталған халықтардың қалыптасуында Бұлғар Түркілерінің негізі мол екенін айтуға болады. Бұлғар Түркілерінің ежелгі мемлекеттері – Еуропалық Гундердің империясы, ішінара Аландардың мемлекеті және негізінен Ұлы Бұлғар қағандықтары, Абар, Уаргун және Хазар қағандықтары болып табылады. Соның ішінде Татарлар немесе қазіргі тілмен айтқанда қоныстары Еділ бойынан басталып, Батыс Сібір далаларын (Сібір татарлары, Барабин татарлары, Минусинск татарлары) алып жатқан «Татар түркілері». Татар Түркілерінің жері қашанда Қыпшақ түркілеріне жақын көршілес орналасқан. «Татар Түркілерінің» қалыптасуының екі бастау көзі бар. Бірі - Бұлғарлар (Гундер) және бірі - Угорлар, яғни Гундер мұнда 2 ғасырдан бастап келместен бұрын өмір сүрген жергілікті халықтар. Батыс Сібір ойпатын жағалай жатқан Татар Түркілерінен шығыста «Алтай Түркілері» деп аталатын бірнеше шағын халықтар (шорлар, кумандылар, алтайықтар, тувалар, қарағаштар-тофалар) орналасады. Одан әрі Байкал мен Лена өзенінен әрі қарай «Сібір Түркілерінің», яғни мәңгі суық өлкеде Сахалар мен Долгандардың жері басталады.
Төменде ағайын халықтар немесе отырықшы Түркілер – Ұйғырлар мен Өзбектердің жері орналасады. Бұлар «Қарлұқ Түркілері». Арада Қырғыздардың жері бар, ол негізі Алтайдағы Хакастардың бір бөлігі болып табылады да «Алтай Түркілеріне» жататын халық. Ұйғырлар мен Өзбектердің, Қырғыздар мен Хакастардың кездесе қалғанда өз тілдерінде сөйлеп-ақ бір-бірін соншалық еркін түсінетініне қарап, Өзбек пен Ұйғырды бір халық екен деп, сосын Қырғыз бен Хакасты да жер ыңғайына қарай бөлшектеніп орналасқан бір ұлт екен деп ойлауға болады. Мысалы Түрікмендер мен Трухмендер (Ставрополь Түрікмендері) сияқты.
Ал «Қыпшақ Түркілері» деген атау негізі төрт халыққа қолданылады: Қазақтарға, Қарақалпақтарға, Ноғайларға және Өзбек Қыпшақтарына. Арада Башқұрттар деп аталатын тағы бір көшпенді халық жатыр. Оның арғы тегін де, тілін де Бұлғар Түркілері мен Угорлардан іздеу керек. Қазақтар көрші ел Башқұрттарды ежелден «Естектер» деп атайды. Бұл не сөз екен. «Естек» дегенді Ресейліктер және Еуропалықтар Остяк (Остяки) дейді. «Остяки» деп этнографиялық-тарихи ғылымда Батыс Сібірдегі Палеоазиат және Енисейдегі Угор халықтарын атайды. Яғни Қазақтар өздерінің көршілері Башқұрт халқының негізгі табанын орман халықтары, Угорлар және Ежелгі Азиялықтар құрайтынын айтып отыр. Алайда олар кейінгі Оғыз-Қыпшақ тайпаларымен де, тіпті Шыңғысхан жорықтарындағы монғол тайпаларымен де араласып кеткен халық.
Өзбек қыпшақтарын Қазақтарға қанша жақын туыс болса да, немесе Өзбек қыпшақтары мен Қазақтардың шындап келгенде бір халық екенін мойындай тұрсақ та, қазіргі тарихи қалыптасқан түсінікпен Өзбек халқының бір бөлігі екен деп түсінейік, себебі қазіргі Өзбек халқының өзі сонау Соғды, Хорезм елдері, Иран-Парсы заманынан бері, Парсы патшалары Кир мен Дарийдің және Александар Македонскийдің жорықтарынан бастап, Эфталлиттер, Кушандар, Газневидтер, Ұлы Сельжуктар, Хорезмшахтар, Қараханидтер, Қарлұқтар империялары мен мемлекеттерінің елі болғанына қарағанда, және одан кейінгі Шағатайлар, Ақсақ Темірлер, Шайбанилер Аштарханидтер (Хажы-Тархан әулеті) және Маңғыттар (Ноғай әулеті), Тәжік-Өзбектер әулеттерінің билеушілеріне келгенге дейін өте күрделі құрылымда қалыптасқан халық. Қазір саны 30 млн-ға таяп келе жатқан, Ұйғырларды қосқанда жалпы саны 45 млн болып отырған Өзбек-Ұйғырлардың құрылымын осылай түсінген жөн шығар.
Енді тағы бір халықты, қазақтарға туыс көрінетін Қарақалпақтардың бұл далаға Қыпшақтар келмей тұрғанда, 8-9 ғасырлардағы далалық Оғыз Түркілерінен қалыптасқан көне халық екенін мойындауға тура келеді. Олардың арғы аталарын бір кездегі тарихта аталатын Түргештер және 10 ғасырдағы Селжүктердің құрамындағы «Карапапахтар», 10 ғасырдағы орыс жылнамаларындағы «Черные каблукилер» деп түсінсек болады да, олардың ежелгі атамекені Еділ бойы деп ұққан жөн, одан Сыр бойына көшкен де, Жоңғар шапқыншылығы замандарында Амудария бойына ығысып кеткен. Сөйтіп Арал маңының халқына айналған. Ендеше Қарақалпақтардың түпкі аталары – бір кездегі Оғыз Түркілері.
Туыстығы жағынан қарақалпақтар Түркімендер мен Өзбектерге жақын болуы тиіс еді, алайда далалықта жүріп, Алтын Орда дәуірінде қыпшақтанып кеткен халық. Құрамындағы негізгі рулар қоңыраттар мен маңғыттар, қияттар мен табындар, қаңлылар. Қарақалпақтарды Өзбектерге туыс, өзбекпен бір халық деп түсіндіретін қазіргі Өзбекстанның идеологиясын былай алып тастағанда, оның барлық ескі салт-дәстүрлері тіпті ыстықта құм арасында бастарына киетін қалың қара сеңсең бөріктеріне дейін Түрікмендерге ұқсап тұрады. Қарақалпақтар Өзбектер тәрізді отырықшы және саудагер, егінші және үй-жай тұрғызған халық емес. Бұлар киіз үйлерде тұрған және ежелден мал баққан көшпенді халық. Ата дәстүр ұмытылмайды ғой: қазір Қазақстанға жұмыс іздеп келген өзбектер бірден саудаға және құрылысқа, қамтамасыз ету орындарына (базарлар, шайханалар, асханалар, дүкендер) жүреді. Ал қарақалпақтар қырға қарай шығып, мал бағып, ет сатып табыс табуға шығады. Өзбек шіркінді атқа отырғызсаң, сол бойда тоңқалаң асып құлайтын шығар. Және жылқы мен түйеден «ойбай құсады», «тебеді» және «иісі жаман» деп, айналып алыстан қашып жүретін шығар.
Яғни, қарақалпақтарды бір кездегі 8-10 ғасырларда бұл даланы, Аралды мекен еткен Оғыз хандығының, Қорқыт ата Оғыздарының бір халқы деп түсінуге болады. Оғыздардың мұсылман дінін ерте қабылдаған бөлігі Түрікмендер деп аталып кеткен болса, негізгі орны Еділ бойы мен қазіргі орыс далаларына таман болып, мұсылман дініне сол кезде енбеген бөлігі Қарақалпақтар болып шығады. Тегі Түрікмендерге жақын болғанмен, тілі қазақтарға жақын халық осылай қалыптасқан сыңайлы. Негізі мүмкін Оғыздардың әйгілі Қарақойлы тармағынан шығар. Ал Аққойлы тармағы оңтүстікке ерте кеткен, қазір Түркия мен Әзірбайжанда көп тұрады.
Ал Ноғай мен Қазақтың қандай туыс екенін жоғарыда бір Ноғай халқы туралы жазбаларда ру-тайпаларын салыстыра отырып (Қанжығалы, Сүйіндік, Қаракерей, Ашамайлы, Табын, Шөмекей т.б.) айтқанмын. Руларын осылай түгендеп отырсаң, Ноғайлар мен қазақтардың құрылымы толық сәйкес келеді. «Қазаққа ең жақын халық Ноғайлар» немесе «Ноғайлар деген Қазақтардың бір бөлігі» дейтініміз сондықтан. Кейде Ноғайларды Қазақ пен Татардың арасындағы халық деп те түсінетіндер бар. Мүмкін, алайда Ноғайларды Татардан гөрі Қазаққа ұқсататын бірнеше себептер бар. Біріншіден тарихи ортақтықтығы. Күні кешеге дейін 17 ғасырға дейін бұл екі халық бөлінбеген. Бөлінгенде әйгілі «Ел айырылған» күйі дүниеге келген. Сондықтан Асан қайғы мен Қазтуғанды, Шалкиіз бен Доспамбетті, Әз Жәнібек пен Хақназарды, Қырымның қырық батырын да (тіпті Уақ Ер Қосайға дейін), Жиренше шешен мен Қарашашты – бәрін Ноғайлар еді деп те түсінуге де болады. Олардың әдебиеті-тарихы солай оқытады. Және тарихи тұғыдан келгенде дұрыс оқытады. Екіншіден, Ноғайлар да көшпенді халық, Татарлар сияқты ежелден отырықшы ел емес. Үшіншіден, ру-тайпалық құрылымы да Қазақпен бірдей, мүмкін түркіленген монғол тайпалары (төлеңгіттер мен төрелер, маңғыттар мен қияттар) сәл көбірек болар. Себебі Ноғайлар негізі Алтын Орданың Астаналары орналасқан, Сарай Бату мен Сарайшықты, жалпы Еділ бойын мекен еткен жұрт қой. Ноғайларды көз-көре Татарлармен шатастырып жүрген Орыс жылнамашылары.
Сонымен «Қыпшақ Түркілері» деп тек қана Қазақтар мен Ноғайларды ғана айтуға болады екен. Ал Қазақ даласынан басқа қай жерлерде Қыпшақтар болған. Алдымен Египет қыпшақтары (Мәмлүк қыпшақтар) еске түседі. Мысалы, Түрікмен жерінен құлдыққа сатылған Бейбарысты неге басқа Түркі халықтары иемденбейді. Ол кезде де, Бейбарыс бабамыз ерекше көзге түсетін монғол-татарлардың Шам мен Бағдадқа шабуылдары кезінде де қазақ дейтін халық жоқ еді ғой. Сосын Армян қыпшақтары деген бар. Қыпшақ жазулары сақталған. Алайда бұл Қыпшақтар, Қара татарлармен бірге қазір Түріктердің құрамына сіңіп кеткен. Ресейдің Ноғайлар көтерілісін қырғынмен басуы кезінде оған әйгілі орыс қолбасшысы Суворовтың өзі қатысқан. Дерек бойынша «Татарлардың өлген мүрделері жерленбестен тау-тау болып үйліп жатқан», «бүкіл дала жүрек айнытып қан сасып кеткен», «жинап алып өртей беруден басқа амал қалмаған». Бұл - Қазақтар Жайықтан өтіп бері қашқан, ал Ноғайлар Еділден өтіп әрі қашқан, сөйтіп «Ел айырылған» заманнан кейін болған оқиға. Себебі екі ортаға келіп, Еділ қалмақтары орналасты. Ноғайлар сөйтіп толықтай Ресейге бағынышты болып қалған еді. Аман қалған Ноғайлардың 250 мыңдай жанұясы (мүмкін адамның саны шығар) Кавказдан әрі өтіп, Түркияны паналап қашқан...
Қазір ол Ноғайлардың кейінгі ұрпақтарының саны млн-нан асқан шығар, оқиғаға 200 жылдай болды ғой, дегенмен діні мен тілі де туыс болғандықтан, Түркияның халқына еніп кетті. Түріктердің өздері тарихи тұрғыдан «Сельжүқ Түркілері» деп аталатын топқа жатқызылады, көршілес Әзірбайжандар өздерінің барлық туыстарымен «Иран Түркілері» (Кавказ Түркілері) деп аталатын топқа енеді. Біздің қазақ жағрапиясы да Каспий теңізі дегеннің орнына барлық Шығыс халықтары сияқты «Хазар теңізі» деген атауды қолдануы керек тәрізді. Азербайжандар мен Түріктер Түрікмендермен, Авшарлармен, және Қытайдағы Саларлармен қосылып, енді бұлардың бәрі «Оғыз Түркілері» деп аталады.
Египет және Армян қыпшақтарынан басқа, енді «Венгр қыпшақтары» деген бар. Және Венгр Қыпшақтар деген кімдер өзі. Венгр қыпшақтарын зерттеуші И.Қоңыр Мондопи ағамыздың деректеріне сүйенгелі отырмыз. Өзі Венгр қыпшақтарынан шыққан ғалымның жазуынша, Венгрия жерінде "Улкен-қыпшақ" (өздерінше айтқанда, Нань (Нән дегені)-Кунчак), "Кіші қыпшақ (Киш (Кіші дегені)-Кунчак)" деп аталатын екі аймақта қыпшақтар мекендейді. Бұлардың негізін құраған - баяғы монғол-татар әскерлерінен жеңіліп, Венгрия жеріне қашқан 13 ғасырдағы Қыпшақтардың ұрпақтары. Сонымен бірге қазіргі батыс сібір жерінен Мажарстанға қоныс аударғандар. Венгр қыпшақтарының құрамын ағамыз "тайпалар" және "рулар" деп бөлген екен. Тайпалары мыналар: Тоқсаба, Қоңыр, Уылу, Тархан, Жалайыр, Ұлаш, Байандұр, Бешене, Керей, Тортуыл, Шортан, Таз, Будақ. Ал "Венгр қыпшақтарының" рулары: Құлан, Тағы, Маңғыт, Барлас, Жылан, Қырғыз, Түрікпен, Торыайғыр, Шерік, Болыш, Кетбұқа, Қарағаш, Ерсары, Ербұға, Торта, Тардуш, Мин, Байсын, Телес, Байауыт, Ұзын, Қаңлы, Қатаған, Теке, Ерсін, Садыр, Дорман (дүрмен), Байтур, Кенегес, Ақташы, Тоба (тува), Егдер (ығдыр), Шандыр, Қарақойлы, Есен, Есенбұға, Құманшық, Қаблан, Қарсақ, Шұбақ (Шумақ), Сөйке, Қаба, Еслемес, (естеміс), Құлын, Құлыншақ, Ақбура, Бөриу (беріш), Барқы (барғы, көкшор, отар, алтыүй, апай, апабары, қантемір, қонар) ас (асы), Негер, Наурыз, Жақыр, Арық, Жарық, Еркін, Атқар, Найман, Қырғи, Тұйғын, Тұрымтай, Тұрғын т.б.
Былай қарағанда кімдер жоқ десеңізші: мұның ішінде бәрімізге таныс Қыпшақ-Қазақ рулары (Тоқсаба, Жалайыр, Таз, Ерсары, Садыр, Шумақ, Беріш т.б.) ғана емес, ішінде Оғыз тайпалары да (мысалы, Баяндур, Түрікпен, Теке, Қарақойлы т.б.) жүр, монғол тайпалары да (мысалы, Маңғыт, Барлас, Дүрмен) бар, алтай түркілерінің тайпалары да (Тағы, Жылан, Қырғыз, Қарағаш, Теле, Тоба, Құманшық, Қарағаш т.б.) бар, сонымен қатар қазақта ру не тайпа емес, тек рудың ішіндегі бөлімдері мен тармақтары саналатын аталар да жүр. Ағамыз тайпа-руларды ата бойынша тармақтап көрсетпей, өзінің естіген тайпа, ру, оның ішіндегі бөлімі аттарын бірыңғай қатарға тізіп жаза берген сыңайлы. Сондықтан, оның ішінен біз руымызды және онымен қоса өзінің тайпалық бөлімін, тармақтағы ру атасын тауып алып жатсақ, таңданатыны жоқ. Алайда "Венгрия қыпшақтары" дегені әйтеуір осылар. Алайда «Венгр Қыпшақтары» дегеннің тек қыпшақтар ғана емес екеніне және олардың қазіргі қазақтармен 30 пайыздай туыс екеніне көзіміз жетеді.
Бұдан басқа Өзбек қыпшақтары жөнінде көп айтылды. Енді «Қытай қыпшақтары» деген тағы бар. «Қытай қыпшақтары» деп негізі Білге қағанның халқын айтамыз. Селенга жазуларындағы 50 жыл билік құрған «Түрік қыбчақтар» осылар. Бұл жазбаның оқылуы «Түрік-қыпшақтары болмауы мүмкін. Ол негізі «Түрік, Қыпшақтар» болып оқылуы тиіс еді. Түріктер мен қыпшақтар болып. Әрине Ұйғырлардың өзі Түріктерге де, Қыпшақтарға да жатпайтыны белгілі. Бұл жердегі «Түріктер» деп отырғаны әрине Көне Түркі заманында өзін Түрік деп атаған халық. Ол шағын ғана халық болатын. Ол халық қазір жоқ. Көне Түркі халқының тек бір жұрнағы ол – Ұлы жүздегі Дулаттар ғана. Соған сүйеніп біздің аға ғалымдар кейде «Алпамыс батыр» және «Манас батыр» жырларын - «Қоңыраттардың көне әдеби ескерткіші», ал «Білге қаған» мен «Тоныкөк» жазуларын - «Дулаттардың көне әдеби ескерткіші» деп атаушы еді. Олай атауға тікелей келгенде көп қарсылығым жоқ, Білге қаған Дулат руынан екен деп, немесе Котрак қаған да Дулат руынан екен деп бір дәуірді руларға тели салуға болмайтын шығар. Онда «Қобланды батырды» Қыпшақтардың, ал «Ер Тарғынды» Ноғайлардың, «Қорқыт атаны» Оғыздардың Баяндур руының, «Батыр Баян» жырын Уақтардың ескерткіші деп бөлшектеп алып кетеріміз тағы бар...
Әрине, Дулаттардан басқа Көне Түркілердің тікелей мұрагерлері жоқ. Ал Қыпшақтар бар. Мен «Қытай қыпшақтары» дегенде қазіргі Қытайқыпшақ руын айтып отырғаным жоқ. «Қытай» деп аталатын ру немесе тармақтар көптеген түркі халықтарында кездесіп отырады. Қазақ пен Өзбекте, Қырғызда да бар. Алайда, олардың қазіргі Қытайларға қатысы жоқ. Бұлар - бір кездегі көшпенді Қарақытай империясы халқының ұрпақтары. Бұл тұрғыдан келгенде «Қытай» деп аталған рудың арғы тарихын қаза келгенде Наймандар мен Керейлерге тектік болмаса да, тарихи және аймақтық-мәдени туыс болып қалуы мүмкін. Қидан империясына қарасты болған халықтар ретінде.
Қазақ даласының арғы тарихын қазбағанда да біздің далада алдымен Сақ-сармат дәуірі, одан кейін Ғұн-Қаңлы дәуірі, одан осң Бұлғар дәуірі (немесе Гундер дәуірі), содан кейін Көне Түркі дәуірі, содан соң Оғыз дәуірі, ақыры Қыпшақ дәуірі деп аталған кезеңдердің болғаны шындық. Ал Қазақ хандығы сол Қыпшақ дәуірінің бел баласы. Қазақтардың Түркі басқа халықтарынан жастау болатыны да сондықтан. Қазақ даласына Түркі тілді элементтер б.з.б. 2 ғасырларда ене бастады. Бұл көріністі археологиялық деректер де растайды: Осы кезеңнен бастап, адам қаңқалары арасында енді монғолтұрпатты бас сүйектер пайда бола бастайды. Оған дейін Қазақстан жерін негізінен еуропатұрпатты нәсілділер мекен еткен болатын. Сансыз көп Сақ-скиф тайпалары Қара Теңізден Байкал көліне дейінгі аралықты жайлап, негізінен Тұран тілінде (Көне Иран тілінің бір тармағы) және Угор (Орал тілдерінің бір тармағы) тілінде, сонымен қатар Түркі тілінде, сонымен қатар ішінара Палеоазиат тілдерінде (Азиядағы барлығынан бұрын тұрған ежелгі нәсілдер мен көне халықтардың тілі), ал шығысқа қарай Монғол тілдерінде сөйлеген болатын. Жоғарыда көп дәлелдегеніміздей, «Сақтар – Иран тілінде сөйледі» деген көзқарастан арылу керек.
Бұл аймақты ертеде де, қазір де жалпағынан басып мекен ететін Түркі-Монғол тайпалары аспаннан түскен жоқ. Және қазір де, ежелгі тарихта да Иран тілдес көшпенділер саны көп емес. Сақтар, Азиялық көшпенді тайпалар көптеген тілдерде сөйлеген. Ал Қазақтан тарихы Ғұндардың тарихын қазіргідей б.з.б. 3 ғасырдан Мөде сайыннан бастамауы керек, Қытай жылнамалары Ғұн елінің мемлекеттілігін б.з.б. 18 ғасырдан бастайды, сондықтан Қазақстан тарихы да, Ғұндар мемлекетінің тарихын дәл осы датадан бастауы тиіс. Ғұн халқы мен Ғұн мемлекетінің тарихы қашанда Түркі тілдері мен Түркі халықтарының тарихы болғандықтан, осы датаны барлық Түркі халықтары да, өз тарихтарын жазғанда қабылдауы тиіс болады...
Сондықтан, мойындау керек, Түркі тілдерінің алғашқы көрінісін бұл далаға, қазіргі Алтайдан Атырауға дейінгі Қазақ жеріне бір кезде алғаш рет Ғұндар алып келді. Олар б.з.б. 160 жылдары көршілес Юечжі мемлекетін құлатқаннан кейін, Қазақ даласында тұратын Қаңлы елімен туыстық қатыстар орнатты, Содан Үлкен Ғұндардың Тынық мұхитынан Еділ өзеніне дейін созылған алып империясы орнады. Сондықтан, бұл сәттен бастап, Қазақ даласында Ғұн-Қаңлы дәуірі басталып, даламызда Түркі тілдері және Монғолтекті нәсілдер тарай бастады. Ғұн-Қаңлы дәуірі шамамен 250 жылға созылды. Себебі 90-100 жылдар аралығында Үлкен Ғұндар империясы бөлшектеніп кетті және Монғолия далаларында Қытайлар мен Сәнбилерден жеңіліс тапты. Алайда қазақ даласына Қытайлар да, Сәнбилер де дендеп енген жоқ. Бұл дала жеңілген және бөлшектенген Ғұндардың және жергілікті Үйсіндер мен Қаңлылардың мекеніне айналды.
Қазақстанда енді 2 ғасырдан бастап, 6 ғасырға дейін Кіші Ғұндардың дәуірі басталды. Жайық пен Еділ бойында Еуропалық Гундер орнықты, ал Сарыарқада Қаңлылар мен Гаогюй, Теле тайпалары мен Жетісуда Жетісу Ғұндары тұрды. Бұл кезде болжаммен айтсақ, Қазақ даласында негінен Бұлғар тілдерінде сөйлейтін тайпалар басым болды. Бұлғар тілі деген – Ғұндардың ұрпақтарының, Еділ бойы Гундерінің және Жетісу Ғұндарының тілі. Ал қазіргі жалпақ Түркі халықтарының арғы атасы Гаогюйлер (Арбалылар) болса, қазіргі Оғыз-Қыпшақ тілдерінің бөлінбеген ортақ ежелгі нұсқасын орнықтыра бастады. Сөйтіп, келесі дәуірде Көне Түркі дәуірінде Гундердің Бұлғар тілдерін енді Көне Түркілердің Оғыз-Қыпшақ тілдері ығыстырып шығарды. Көне Түркі дәуірінің империялары - Көне Түркілер және Көк Түркілер мен Түргештердің, Хазарлардың мемлекеттері бір-біріне сабақтасып келген бір халықтық құрылымның елдері еді. Ал Бұлғар тілдері жоғалып кеткен жоқ, олар одан әрі Еуропаға қарай ығып кетті. 6-8 ғасырлар аралығын қамтыған Көне Түркі дәуірі немесе Қазақ даласындағы Ұлы қағандықтар дәуірі аяқталған соң, келесі бір дәуір басталды.
Енді Оғыз тілдері мен Қыпшақ тілдері өзара бөлшектеніп үлгерген еді. Оғыз тілдері батыста Арал бойында, Сарыарқада қалыптасты. Қыпшақ тілдері Алтайда, Монғолия далаларында қалыптасты. Ал Қазақстанның 8-10 ғасырларында келесі кезең өтті. Бұл Оғыз-Қимақ дәуірі. Бұл кезеңде Қазақ даласында Оғыз тілдері басым болды. Ел елдің Оңтүстігінде Оғыз хандығы және Солтүстігінде Қимақ хандығы үстемдік етті. Бұл кезеңнен соң, Қимақтар мен Оғыздарды Қыпшақтар ығыстырып шығарды. Оғыз тілдері жоғалып кткен жоқ – ол тілдің иелері Түрікмен, Азербайжан, Түркия жерлеріне қарай ойысып кетті. Содан 12 ғасырдан басталып, Қыпшақ тілдері үстемдік етті. Одан кейін Шыңғысхан шабуылдары кезінде Қазақстанға келген Монғол тайпалары тым аз болатын да Қыпшақ тілдерін жеңе алған жоқ.
Сөйтіп Қазақ даласы Қыпшақ тілдерінің өлкесі болып қалды, ал Алтын Орданың жері әрқашан да Дешті-Қыпшақ деп аталады. Алтыгн Орданың мемлекеттік тілі Қыпшақ тілі болды. Оның себебі «Монғолдар» деп жүргеніміздің басым бөлігінің өзі осы Монғолия далалары мен Алтайдан келген Қыпшақ тілдес Түркі тайпалары еді. Алғашқы кезеңін Қыпшақ-Керей-Найман дәуірі деп алайық. Себебі бұл үш тайпаның атауымен аталатын қуатты хандықтар Шыңғысхан заманына дейін өмір сүрген. Одан кейінгі дәуірді Алтын Орда-Ақ Орда-Дешті Қыпшақ дәуірі деп алсақ түсінікті болады. Сөйтіп Қыпшақ-Керей-Найман хандықтары дәуірінде қазақ халқының қалыптасуы басталып, Алтын Орда-Ақ Орда-Дешті-Қыпшақ дәуірінде толық аяқталды.
Ұлығ Ұлыстың, яғни Алтын Орданың (Жошы ұлысының) ыдырауымен бірге бұл далада кенеттен үш халық пайда болды. Бұл қандай халықтар еді. Ибн Рузбихан, жазады: «Шыңғысханның иелігіндегі даңқты халық Өзбектер үшке бөлінеді. Олардың біріншісі – Шибаниттер, оның әулеті ескі замандардан бері хандық құрып келеді. Екіншісі – Қазақтар, әлемге өзінің күштілігі м ен батылдығы арқылы даңқы шыққан халық. Үшіншісі - Манғыттар оларға Хажы-Тархан (Астрахань) паишалығы билік етеді». Өзбек деп отырғаны Алтын Орданың ханы Өзбек ханның халқы, яғни Алтын Орданың мұсылман халқы. Шибанидтер деп отырғаны - Көк Орданың халқы. Немесе Өзбек Қыпшақтары. Қазақтар деп отырғаны – Ақ Орданың халқы. Немесе Керей мен Жәнібек хандардың халқы. Ал Маңғыттар деп отырғаны – Ноғайлар.
Алтын Орда ыдырап, Қазақ хандығы пайда болғанда, оның алғашқы құрамында негізін құраған қазақ халқынан басқа аздаған ноғайлар мен татарлар, башқұрттар мен қарарақалпақтар, өзбектер мен түрікмендер болды. Сәл кейінірек қазақ даласында Ежелгі Отаны Енисей мен Алтайдан келген Қырғыздар пайда болды. Алғашқыда олар Талас-Шу өңірін мекен етті де, кейін Тянь-Шан тауларына және Ыстықкөлден әрі қарай ығысып кетті. Сосын, Еділ мен Жайық бойында, кейін Сібірде казактар (казак-орыстар дейміз) пайда болды. Бұл - 1510-1540 жылдар аралығы болатын.
Құдіретті Алтын Орда империясы негізі үш ақ бөліктен тұрды: Ақ Орда, Көк Орда және Ноғай Ордасы. Бұл үшеуі туыс халықтар еді. Алтын Орданың мұрагерлері де осылар болатын, себебі осы үш халық құраған Ордадан басқа Алтын Орда жоқ. Алтын Орда демогрфиясында өз басынан ерекше қырғынды екі рет өткізді: бірі 14 ғасырда Ұлы Даланы жайлаған жұқпалы дерттің – оба ауруының салдары болған еді. Ол кезде соғысқанда, жаулар қарсыласын қалайда жеңу үшін қала ішіне, ел ішіне ауырған адамның не малдың өлігін тастайтын болған еді. Қазіргі бактереологиялық қару сынды өте қауіпті еді бұл. Бұл дерт кең даланы қаңыратып бос тастап кетті, Ал әлемге ықпалын жүргізген Ұлы Империяны күйзелтіп кетті. Алтын Орда құлдырай бастады. Екіншісі – түбінде, сол ғасырларда Алтын Орданы күйретіп тынған Әмір Темірдің (Ақсақ Темірдің) жорықтары еді. Ал Қазақ хандығы заманында ондай қырғын бір рет болды: «Ақтабан шұбырынды» жылдары. Одан бергі тарихтағы тағы бір орны толмас апат – 1932-1933 жылдардағы аштық...
Мысалы, Ұлы Түрік қағандығының құрылғанын қай жыл деп есептеген жөн. Немесе оның мерекесін қашан атап өту керек. Дерек бойынша Бумын қаған хан тағына 542 жылы отырған. Яғни оған алда келе жатқан 2012 жылы - 1470 жыл толады. Бұл барлық Түркі халықтарына ортақ атаулы күн. Ал қазақтың тұңғыш өз мемлекеті Ақ Орда қашан құрылды деп есептеген жөн. Жошыханның баласы Орда Ежен хан тағына 1226 жылы отырған. Ендеше Ақ Орданың құрылғанына келе жатқан 2016 жылы 790 жыл толады. Қазақ хандығы қашан құрылған. Керей мен Жәнібек 1458 жылы үлкен Әбілқайыр ханнан бөлініп көшкен, сол жылы Керей хан сайланған. Ендеше, биыл Қазақ хандығының құрылғанына 550 жыл толады. Бұл даталар шыныда да, ғалымдар бір ауыздан мақұлдаған тарихи оқиғалар, яғни анықтың анығы...
3. Қазақстанның халықнамасы соңғы 150 жылда.
Келгендер мен кеткендер.
Бұл 150 жылдағы Қазақстан халқының өзгерістері еліміздің ауыр жылдарын да, даму дәуірлерін де көрсетіп бере алады. Бұл кезеідегі қазақ халқының санын Ресей империясы мен КСРО деректері бойынша шығарғандықтан, Қытай қазақтары бұл санға енбей қалған. Алайда, Қытайға қазіргі қазақтардың бастып барған жылы 1740-1760 жылдар екенін айтуға болады. Жоңғар шапқыншылығы саябыр тауып, Абылай хан енді Қытай елімен бетпе-бет келді. Хан неліктен екені белгісіз, Ресейді аса қауіпті деп санады да, Қытай елінен келер келер қауіп жоқ деп санаған. Мүмкін Қытай әлі алыста деп түсінген болар. Онысы рас еді. Қытай негізі шынында да Алтайдан тым алыста болатын...
Сондықтан, 21 ғасыр басталғанда да, Қытайдағы көптеген Қазақ ауылдары мен аудандарында қазақтар тіпті 90 пайыздай болып отырған. 20 ғасырдың соңы мен 21 ғасырдың басындағы және қазір де жалғасып отырған Қытай еліндегі қауырт экономикалық даму, өнеркәсіптің жандануы ақыры қазір одағы Қазақ аудандарындағы Қытайлардың санын да, пайызын да үздіксіз арттырып келеді. Әрине, Қытай елінің экономикасы қарқынды даму арнасына түсіп, алып елдің шалғай аймақтарындағы халқының әлеуметтік жағдайы көтерілгені өте қуанышты. Егер осы қарқынмен дами беретін болса, Қытайдағы халықтың тұрмысы жақсарған сайын оның жалпы Шыңжаң аймағы халқына да да ететін ықпалы игі болмақ. Алайда бұл аймақтағы Қытайлар санының өсуіне әкеледі де, бір кездегі Қазақстандағы «орыстану» жүргені сияқты Шыңжаң аймағының «қытайлану» үрдісін бастап береді. Басында қазақтар, әсіресе оқыған жастар қазақша сөйлеуді біртіндеп ұмтытып, қытайша сөйлей бастайды. Сөйтіп басталады өзі. Әрине, ешкім де қазақ тіліне қысым көрсетіп, «қазақша сөйлеме» деп немесе «қытайша сөйле» деп зорлық қылмаса да, демографияның салқыны 20 шақты жылдан соң осыған өзі де әкеле бастайды...
Ондай жағдайда мысалы 100 жылдан соң, Қытай қазақтарының 30 пайызынан айырылып қалу қаупі бар. Және ол кезде Қытайша сөйлейтін қазақ енді қазақ тілін үйренбейтін болады. Қазақстандағы қазақ тілін ұмытқан қазақтардың (орыстілділердің) қазақ тілін 20 жыл өтсе де үйренбеуімен қалып, ақыры тек сол күйінде өліп қана азайып, сөйтіп таусылып жатқаны сияқты ғой. Қытай қазақтары одан соң да қазақстаннан барған қазақтармен толығып отырды. Оның келесі кезеңі 1916 жылғы көтеріліс кезінде басталды. Бұл кезеңде де Қытайға қоныс аударған қазақ рулары болды. Одан кейінгі Қытайға кету 20-30 жылдары ұжымдастыру, бай-кулактарды кәмпескелеу мен аштық жылдарында жалғасты. Сөйтіп, 270 жыл бойы қазіргі Қытай қазақтары қалыптасты. Бұл тарихқа кейін тоқталатын боламыз, енді Қазақстанның өзіне және Ресей империясына келейік.
Ресей империясы шын мәнінде «халықтар түрмесі» болатын. Онда 500-дей халық өмір сүрді. Және өздерінің ежелгі жерлерінде. Олардың ішінде 150 халық ақыры жер бетінен түпкілікті жоғалып кетті. Ресей империясы өз еліндегі аз халықтарға халық санағын жүргізуді 1860 жылдардан бастады. Мысалы 1880 жылдардағы Ресей халқының құрамы төмендегідей еді. Бізге керекті көршілес халықтар және Түркі халықтары ғана алынып отыр:
Башқұрттар - 600 мың, Балқарлар - 3 мың, Буряттар - 270 мың, Орыстардың өзі - 58 млн, Елизаветполь Қазақтары (Кавказ қазақтары) - 1 мың 100, Құмықтар - 24 мың, Қалмақтар - 200 мың, Камасиндер - 400, Тофалар (қарағастар) - 400, Қарайымдар - 10 мың, Қарашайлар - 25 мың, Қарақалпақтар (Аштархандықтар) - 250, Қарапапахтар - 24 мың, Качиндер (Барабин татарлары) 12 мың, Қызылдар (Алтайлықтар) - 600, Қырғыздар - 300 мың, Қазақтар - 3 млн, Құмықтар - 108 мың 800, Украиндар - 17 млн 110 мың, Наурыздықтар - 5 мың 120, Ноғайлар – 61 мың 550, Нухурлар – 1 мың 150, Самагарлар – 900, Сарттар – 690 мың 300, Татарлар – 2 млн, Тәжіктер – 137 мың 260, Телеңгиттер – 18 мың 470, Тептерлер – 130 мың, Трухмендер – 19 мың, Тубалар – 920, Туралидіктер – 2 мың 100, Түріктер – 70 мың 216, Түрікмендер - 262 мың 800, Өзбектер - 182 мың 120, Чуваштар - 540 мың, Якуттар - 233 мың 433 адам болған.
Бұл санақта 19 ғасырда Қазақтар санының Империяда Орыстар мен Украиндерден кейінгі үшінші орында тұрғанын және ОА-да Тәжіктер, Өзбектер, Қырғыздар, Сарттар, Түрікмендер – бәрін қосып есептегендегіден де гөрі көп болғанын көреміз. Өзбектер ол кезде 182 мың болса, қазір 27 млн, ал қазақтар ол кезде 3 млн болса, қазір 9 млн. Өзбектерге енді Сарттарды және Нухурларды қоссақ – 782 мың болады екен. Бәрібір қазақтардың санынан 4 есеге аз. Одан бері 150 жыл өтті. Ал қазір қазақтар Өзбектерден 3 есе аз. 150 жыл ішінде Өзбектер 30 есеге көбейген, Түрікмендер 20 есеге көбейген, Қырғыздар – 15 есеге көбейген, Қазақтар – 3 есеге көбейген. Ащы сандар. Алайда Орыстардың өзі 2,8 есеге көбейген, Украиндар - 2,7 есеге көбейген. Яғни аштық пен репрессия алдымен үлкен халықтарды жалмаған екен. Кеңестік қызыл империя қаймана Қазақтарды да, қарапайым Орыстарды да, Украин шаруаларын да аяған жоқ. Қыра берді...
Қазақстанның көп ұлттылығы 18 ғасырдың орта шенінен басталады. Оған дейін Қазақ хандығы заманында елде қазақтан басқа тек Өзбектер, Дүнгендер, Ұйғырлар, Татарлар, Башқұрттар, Ноғайлар, Түрікпендер тұратын еді. Алайда 20 ғасыр басталғанға дейін Қазақтардың елдегі саны 80 пайыздан төмен түсіп көрген жоқ. Мысалы 1897 жылғы Бүкілресейлік санақта қазақтар 3 392 751 адам болса, оның қазақ губернияларындағы пайызы 81,7 % құраған.
Ал осы 1897 жылы Қазақ еліндегі орыстардың саны 454 402 адам (10,95 %), украиндар - 79 573 адам (1,91 %), татарлар - 55 984 адам (1,34 %), тараншалар (қазір ұйғыр дейді оларды) - 55 815 адам (1,34 %), өзбектер - 29 564 адам (0,7 %), мордвалар - 11 911 адам (0,28 %), дүнгендер - 4 888 адам (0,11 %), Түрікмендер - 2 883 адам, немістер - 2 613 адам, башқұрттар - 2 528 адам, еврейлер - 1 651 адам, поляктар - 1 254 адам болған. Бұларды жүргізілген санаққа 110 жыл өтіп кеткендіктен, Қазақстанның ертеден тұратын халықтары деп түсінуге болады. Соның ішінде немістер, еврейлер, поляктар және мордвалар жер аударылып келген...
20 ғасырдың басы Қазақстан халықнамасына көптеген өзгерістер әкелді. Столыпиннің әйгілі ауыл шаруашылық реформалары басталды. Қазақстанда «переселендер» көптеп пайда болды. Соның ішінде Орыстар мен Украин шарулары көбейді. 1911 жылы Орыстар мен Украиндердің жалпы саны 1 543 138 адам құрап, олар Қазақстан халқының 28,5 пайызын құраған. Қазақтардың пайызы 67,2 % болды. Содан бастап қазақтар ел ішінде пайызы бойынша кеми берді.
Алғашқы Бүкілодақтық санақты Кеңестер империясы 1926 жылы жүргізді. Қазақтардың саны 3 713 394 адам құраған (57,10%). Өткен 1897 жылғы санақпен арада, 16 жылғы көтеріліс және революциялар жатыр. Ал 1937 жылғы санақ қазақтардың 2 182 мың адам екенін, ал пайыздық бөлігі 38,8% екенін көрсетті. Бұл аралықта аштық жылдары мен колхоздастыру кезеңі жатыр. Осы он жылда, көп балалы болу дәстүрлі болғанымен, қазақ халқы 39,8%-ға кеміген. Яғни аштық жылдары қазақтар өз санының тең жартысын жоғалтты деген сөз шындыққа сәйкес келеді.
40 жылдары өтуі тиіс санақ жүргізілген жоқ, фашистік Германиямен болған Отан соғысына байланысты. Ал 1959 жылғы санақ қазақтар санының - 2 794 966 адам екенін көрсетті. (20 жылда 28%-ға өскен), алайда қазақтардың елдегі пайыздық көрсеткіші - 29,87 % құрады. 1960 жылдар Қазақ халқының ең бір жедел өсу дәуірі болды. Ол кезде әр жанұяда 5-6 баладан болатын. Соның нәтижесінде 1970 жылы қазақтардың саны 4 234 166 адамға жетіп, Қазақстан халқының 32,54 %-ға өскен. Бұл кезең «қазақтардың бірінші демографиялық тасқыны» деп аталады. 1979 жылы санақ өтіп, қазақтар 5 289 349 адамға жетті. Ал Қазақстандағы пайызы - 36,02 %-ға жетті. 1989 жылғы санақта қазақтар - 6 534 616 адам болып, елдегі пайызы енді -39,68 %-ға жетті. Міне біз тәуелсіздік қарсаңында осылайша елде 39 пайыз болған едік...
Енді басқа халықтарға келейік 1926 жылы Қазақстанда 1 279 979 орыс тұрды. Бұл – жалпы Қазақстан халқының 19,68 %-ы. 860 822 украин болды (13,23 %), 1959 жылғы санақта 3 974 229 орыс болды (42,68 %) және 762 131 украин тұрды (8,18 %). Бұлардың өсімі 210 % құраған. Бұл осы халықтардың соғыс және соғыстан кейінгі жылдары, сонымен қатар тың игеру және жаңа өндіріс орындарын игеру мен жаңа қалалардың салынуына байланысты еді. 1970 жылы Қазақстанда 5 521 917 орыс болды (42,44 %) және 933 461 украин тұрды (7,17 %). Ал 1979 жылғы санақ орыстардың 5 991 205 адам екенін көрсетті (40,80 %) және Украиндер 897 964 адамға жетті (6,11 %). Ал 1989 жылғы санақ енді Орыстардың пайызы азайып келе жатқанын көрсетті - 37,82 %. Олардың саны 6 227 549 адам болған. Оның себебі қазақтардың бала табу саны орыстарға қарағанда 70 жылдары да жоғары болып қалды.
Соғыс жылдарында жер аударыған немістер көбейді. 1926 жылы елде 51 102 неміс тұрса, 1970 жылы 858 077 адам болды, ал 1979 жылы немістер 900 207 адамға, 1989 жылы 957 518 адамға жетті. Сөйтіп, Немістердің саны Қазақстанда Қазақтар мен Орыстардан кейінгі үшінші орынға шықты. Соның ішінде 1926 мен 1989 жылдар аралығында Татарлар - 80 642 адамнан 327 982 адамға өсті, белорустар - 25 614 адамнан 182 601 адамға көбейді, Ұйғырлар - 63 434 адамнан 185 301 адамға, ал кәрістер - 42 адамнан 103 315 адамға көбейген. Сонымен қатар Өзбектер 213 498 адамнан 332 017 адамға жеткен. Өзбектер мен Ұйғырлар тез көбею арқылы өссе, басқа халықтар жер аударылып келген және көптеп көшіп келген еді.
Тәуелсіздік таңы атты. Бұл кезең тағы да Қазақстанның халықтық құрылымына елеулі өзгерістер алып келді. Ең алдымен Қазақстан халқының едәуір кемігенін көреміз: 1989 жылғы санақ Қазақстан халқының 16 464 464 адам екенін көрсетті. Ал 1999 жылғы санақта Қазақстандықтар 14 953 126 адам болған, яғни 9,1 %-ға кеміп кеткен. БҰҰ есебі Қазақстан халқы одан әрі де кеми түсетін болады деп мәлімдеді. Олардың ойынша біз 2009 жылғы санақта 12 млн жарым болуға тиісті екенбіз. Алайда біз қазір анық білеміз – келе жатқан санақта, 2009 жылдың 1 қаңтарына Қазақстан халқы 15 млн 700 мыңға жететін болады. Сонда бҰҰ сарапшылары неден қателесті...
Олар үш нәрседен қателесті. Біріншіден, олар Орыстар мен Украиндар әлі де Қазақстаннан кетіп, жаппай көше береді деп есептеді. Славян халықтарының көшіп кетуі 2000 жылдан кейін толастады. Екіншіден, олар Қазақ халқының 1990 жылдардағы өз табиғи өсімін тоқтатқаны енді тоқтатқан болады деп есептеді. Алайда 2000 жылдан кейін қазақтар тағы да көп балалы болуға көшті. «Қазақтардың үшінші демографиялық тасқыны» басталды. Бала санын шектеуді бастаған орыстілді қазақтар болатын. Алайда қазақтар бала санын олардай бір баламен шектеген жоқ. Керісінше күтпеген жағдай болды, ауыл қазақтарының өсімі төмендеп, қала қазақтарының өсімі одан асып түсті. Оның себебі де белгілі, қалаларда тұмыс деңгейі жоғарылап, ауылдарда құлдырап кетті. Бұл үрдіс қазақтардың бала санын шектейтін қоғамға әлі де жете қоймағанын, бала табудың 1990 жылдардағы төмендеуі уақытша нарық қиыншылықтарына және елдің юолашаққа деген сенімі әлсіреуіне ғана байланысты екенін көрсетті. Ал үшінгі тасқын әлі де жалғас ып 2012-2015 жылдары өзінің шарықтау шегіне жететін болады. Үшіншіден, оралмандардың мәселесі ол кезде қиын шешіліп, бұл бастама енді тығырыққа тірелді деп есептеген. Олай болмады, 2000 жылдан бастап оралмандардың елге келуі артты. Қазақтардың саны бұл кезде негізінен квотасыз көшіп келгендер есебінен көбейді. Ал көптеп көшіп келген Өзбекстан, Түркменстан және Монғолия қазақтары халқымыздың ежелгі көп балалы болу дәстүрін жақсы сақтап қалған еді. Олар әдеттегідей орта есеппен алғанда 4,5 балалы болып келеді...
Ал елдегі басқа ұлттардың өсімі әртүрлі болды. Алдымен Немістер күрт азайды, себебі көпшілігі Германияға көшіеп кетті, сондықтан 957 518 адамнан 353 441 адам қалды. (63,1%-ға азайған). Орыстар 6 227 549 адамнан 4 479 618 адамға азайды. (28,6 %-ға кеміген), украиндар - 896 240 адамнан 547 052 адамға кеміген. (38,9 %-ғак азайды), татарлар - 327 982 адамнан 248 952 адамға азайды (24,1 %-ға кеміді), белорустар - 182 601 адамнан 111 926 адамға азайды (38,7 %-ға кеміді), кәрістер - 103 315 адамнан 99 657 адамға кеміді. (3,5 %-ға азайды), азербайджандар - 90 083 адамнан 78 295 адамға азайды (13,1 %-ға кеміген), поляктар - 59 956 адамнан 47 297 адамға азайды (21,1 %-ға кеміген) – бұлар тиісінше тарихи Отандарына - Ресейге, Украинаға, Белоруссияға, Татарстанға, Кореяға, Әзірбайжанға және Польшаға көшіп кетті.
Немістер мен Гректер және Поляктар кеткенде, қазақтар күнелте алмайтындай көрінген. Ештеңе де болған жоқ. Орыстар, Украиндер, Белорустар кеткенде Қазақтар елде қалып, экономика кері кететіндей көрінген. Шындығында бәрі де жақсы мамандар еді. Сондықтан Қазақстанның даму тұрғысынан көп шығынға батқанын айтқан жөн. Олар кетпегенде, әрине, экономикамыз әлдеқайда бай болар еді, қазіргідей мамандар тапшылығына (дәрігерлер, ғалымдар, инженерлер, спортшылар т.б.) ұшырамас едік, Алайда соншама дағдарыс болатындай ештеңе болған жоқ. Өмір бұрынғысынша өтіп жатты, экономика да көтеріліп, елдегі қалыпты еңбек ырғағы үзілмеді.
Ал кеткен халықтардың ішінде Немістер, Кәрістер, Поляктар шынында еңбекқор халықтар еді. Сондай-ақ тағы да Қазақстанда саны азайған халықтар мыналар: шешендер, башқұрттар, молдавандар, ингуштар, мордвалар, армяндар, гректер, қырғыздар, болгарлар, лезгиндер, түркмендер т.б. Ал Қазақстандық Өзбектер мен Қарақалпақтар, Ұйғырлар мен Дүнгендер, Күрділер және Түріктер кеміген жоқ, керісінше өсті.
1989 жылдан 1999 жылға дейін қазақтардың өсімі 6 534 616 адамнан 7 985 039 адамға жетті (22,1 %-ға өскен), Өзбектер - 332 017 адамнан 370 663 адамға жетті (11,6 %-ға өскен), Ұйғырлар - 185 301 адамнан 210 339 адамға өсті (13,5 %-ға), дүнгендер - 30 165 адамнан 36 945 адамға жетті. (22,4 %-ға өсті) және күрділер - 25 425 адамнан 32 764 адамға өсті (28,8 %-ға жетті). Бұл мәліметтерден Қазақстанда ең жедел өскен халықтар – Күрділер, сосын Дүнгендер, одан соң үшінші орында Қазақтар екенін көреміз. Осылайша алып империя КСРО құлап, орнына бірнеше тәуелсіз республикалар пайда болды. Оның ішінде бесеуі (Қазақстан, Қырғызстан, Түркменстан, Өзбекстан және Әзірбайжан) Түркі халықтарының мемлекеттері болатын. Бұрын бұл Еуразияны емін-еркін жайлаған ежелгі халықтың ұрпақтарының ішінде Түркиядан басқа тәуелсіз ел жоқ еді...
Енді көшіп кетуге келсек, ең көп пайызбен көшкен Немістер еді содан кейін славян халықары - орыстар мен украиндар және белорустар, соның ішінде ресми мәліметтер бойынша ғана алғанда 1993 жылы - 170 129 орыс, 1994 жылы - 283 154 орыс, 1995 жылы - 160 883 русских, 1996 жылы - 120 427 орыс, 1997 жылы - 174 616 орыс, 1998 жылы - 186 397 орыс, 1999 жылы - 89 998 орыс көшіп кетті. Көптеп көшіп келген де орыстар болды, оның себебі КСРО тараған сәтте-ақ шет мемлекеттер болып кеткен елдер арасындағы қарапайым халық өз туыстарына қарай жылжып қоныстанды. Ал Қазақстанда Ресейліктердің жағдайы жақсы туыстары көп еді және ол кезде, 1990 жылдары Қазақстанда үй-пәтер тым арзан болатын.
Сондықтан кеткен орыстардың көптігіне қарамастан олардың санының азаюы ондай тез болған жоқ: Орыстардың Қазақстандағы саны 1993 жылы - 123 777 адамға, 1994 жылы - 251 934 адамға, в 1995 жылы - 126 468 адамға, 1996 жылы - 96 384 адамға, 1997 жылы - 157 462 адамға, 1998 жылы - 124 494 адамға, 1999 жылы - 72 335 адамға азайды. Сонымен 1989 жылмен салыстырғанда 1999 жылы орыстардың саны 1,3 млн адамға, яғни 29 %-ға кеміді. Енді орыстардың өзінің Қазақстандағы табиғи өсімін және туыстарын сағалап көшіп келген орыстарды, көшіп кетіп, Ресейді жатырқап қайта келген орыстарды шығарып тастағанда, елден 1,5 млн орыстың біржола кеткені мәлім болды. Әрине, өзге елге кету қашанда қиын. Себебі халық сол елдің тұрмысына және салтына бейімделіп кетеді. Қазақстанның Өзбегі - Өзбекстанның Өзбегіндей емес, ол қазақ-өзбек, Қазақстанның орысы Ресейдің орысындай емес – ол қазақ-орыс. Бір жағынан Қазақстан орыстары Ресейге барғанда оларды сол жақтағы жергілікті орыстар «Қазақтар», «Монғолдар», «Азиаттар» деп атай береді. Қазақстанда да Монғолиядан, Өзбекстаннан, Түркиядан, Қытайдан т.б. келген қазақтарды «Монғолдар», «Өзбектер», «Түріктер», «Қытайлар» т.б. деп атайтыны сияқты...
Екіншіден қазақтың салт-дәстүріне бойы үйреніп қалған орыстарға Ресей бәрібір суық ел болып көрінеді. Достары, жолдастары, сүйікті жұмыстары қалып қоя барады. Ресейде енді Қазақстандағы сияқты қарттарға төрден орын бермейтін болады, бас сұққан қонаққа шәйнегін ала «шай ішіп кет» деп жібермей қоятын да әдет жоқ, туғаныңнан қарызға да ақша сұрап ала алмайсың, ата-ананы, ата-енені сыйлау да бұндағыдай емес, бесіктен белі шықпай-ақ қызы/баласы/келіні/күйеу баласы бас салып айтыса кетеді, үй ішінде аяқ киіммен жүре береді т.б. сөйтіп үйренбеген әдеттер толып кетеді де қазақстандық орыстарға оның бәрі де жағымсыз болып көрінеді. Әсіресе қазақ ауылдарынан кеткен орыстар Ресей деревняларындағы бейбастақтық пен ластықты, күндіз-түні арақ ішуден қолы босамайтын жұртты көргенде түңіліп кетіп, кері қашады. Қазақстандық орыстарға күйеуі мен әйелі, атасы мен келіні соғыстырып арақ ішкен олар бір моральдық азғындаған халық болып көрінеді. Ешкімнің де азғындамағанын, тек өздерінің аздап "қазақ болып кеткенін" бұл орыстар басында қайдан білсін...
Ал орыстардың бәрі негізінен түгелдей үдере көшіп кетпеді. «Сары орыстың бәрі орыс» болғанымен, орыстың да түр-түрі бар. Бұл халық та туған жеріне көп мән береді. Алдымен қолынан іс келетін, іскер, білікті мамандар қай жерге басра да жұмыс табады ғой. Сондықтан, ондайлар алдымен кетеді. Қолынан көп ештеңе келе қоймайтын, өзіне сенімсіз болса, оның үстіне өзі араққұмар, жұмыссыз, сотталған т.б. басқа болса, ол қайда барып сияды. Сондай орыстар қалады. Тағы басқа қырынан алғанда, мысалы соғыстан кейін тың жерді игеруге және елді индустрияландыруға, жаңа өндіріс орындарына келген орыстар, немесе 50-70 жылдары келгендер, олар Ресейді жақсы біледі, Ресейде туыстық байланыстары бар, Ресейде оқыған. Олар алдымен кетті.
Енді тағы бір орыстардың буыны олар соғыстан бұрын келгендер, яғни елде Кеңес үкіметі орнамай тұрғанда-ақ келгендер, қазақша айтқанда «переселендер», олардың көптеп келген жылдары 1900-1910 жылдар аралығы еді. Қарап отырсақ бұдан 100 жыл бұрын да, 1911 жылғы өткен санақта Қазақ жерінде 1 млн 543 мың орыс болған. Қарап отырсақ, олардың әкесі де, атасы да Қазақстанда туған, Ресейді тіпті де білмейді, қазақ болып кетіп жүрген осылар, олардың Ресейде несі бар. Оларға «келімсектер» деген сөз де онша үйлесе қоймайды, себебі арғы атасының да моласы осы жерде жатыр. Бұлардың Қазақстанда тұруы, келген жылдары бойынша алып қарасақ (1860-1905), мысалы, Қазақтардың Баян Өлгейде тұруы сияқты....
Мысалы, Жайық бойында казак-орыстар көп тұрады. Жайық казактары. Шамамен бұдан 250-300 жыл бұрын келіп қоныстанған. Жайықтың бойы казактар сол кезде салған бекіністерге толы. Бұлардың Қазақстанға келген жылдарын есептесек, 1720-1760 жылдар, Қазақтардың Қытайға (соның ішінде, Алтай мен Тарбағатай және Жоңғар Алатауы тауларының күнгей-шығыс беткейлері мен бөктерлеріне) барып қоныстанған уақытымен шамалас. Ауылдық жерлерді жағалай қоныстанған Казактар орыс тілін шала біледі, қазақ тілін жақсы біледі. Алайда өздерінің казак екендігін ешқашан ұмытпайды. Қазақстанға алғаш келген орыстар – казак-орыстар. Олар бір кезде казактар көтерілістері (С.Разин, Е.Пугачев) қанмен басып-жаншылған соң, Орыс Патшасының қаһарынан ығысып келген еді. ..
Қазақтың кей жерін «бұл - орыстың жері», «бұл – ұйғырдың жері» дейтіндерге қатысты айтып отырмын. Егер бір халық сол жерде 300 жылдай тұрса, ол жер сол халықтікі болып кете ме. Ұйғырлар Қазақстанға 1860-1870 жылдары көшіп келді. Қытайдағы Ұйғырлар мен Дүнгендер көтерілісі сол жылдары күшпен басылған соң, «Қытайлар бізді енді тірі қоймайды» деп олар бері қарай Ресейді паналап қашқан. Мысалы, Құлжа өңірі Қытайға сатылған кезде, оның жергілікті халқына екі жақтың, империялардың келісімі бойынша не Ресейді не Қытайды таңдау құқығы берілген. Сол сәтте көптеген ұйғырлар мен дүнгендер Ресейдің жеріне, Іле бойына (Ұйғырлар, ол кезде тараншалар) және Талас бойына (дүнгендер) келіп қоныстанып, сол кезден бері тұрып жатыр...
Ал башқұрттар, қаралақалпақтар, өзбектер, түрікмендер, ноғайлардың Қазақ жерінде пайда болған уақытын дәл айту қиын. Мысалы, Тәуекел ханның лауазымы – «Қазақтар (қарақалпақтар, башқұрттар) мен қырғыздардың және қалмақтардың ханы». Ал өздерінің Хақназар хандары туралы аңыздар Башқұрттарда, Ноғайларда, Қарақалпақтарда сақталған. Бұл айтып отырғандары, әрине қазақтың Хақназар ханы ғой. Алайда, ол кісі қазақтар кең байтақ даланы иемденген кезде, осы шағын халықтардың үстіне де билігін жүргізген. Қазақстандық Өзбектер де Қазақтар сияқты арғы аталарын жатқа санайды, сөйтіп өзінің 15-ші атасының да Қазақстанда тұрғанын көрсетіп бере алады. Ал бұл кезең – Қасым ханның заманына сәйкес келеді. Бұл Өзбектер – нағыз Өзбектер, қазіргі Өзбекстандағы «Өзбектерміз» деп жүрген Тәжіктер, Хиуалықтар немесе Сарттар мен Қазақтар сияқты емес...
Қазақстан демографиясындағы ең қолайсыз кезең бұдан 50 жыл бұрын, 1960 жылдары болған екен. Қазақтар Қазақстан халқының 27 пайызына дейін төмендеген. Содан бері үздіксіз жоғарылап келеді. Небір ұзын сөздің де соңы болады ғой, тараудың соңында бұдан 100 жыл бұрынғы Патшалы Ресей жүргізген халық санағының нәтижелеріне тағы бір қарайық. 1911 жылы Қазақ жерінде қазақтар 67,2 пайыз, ал орыстар мен украиндер 27,8 пайыз болған екен. Шынымен де, енді келе жатқан 2013 жылы, 102 жыл өткен соң, дәл осы сан шамамен сол күйінде қайталанады екен. Соншама зұлматтарды, қиындықтар мен апаттарды, өрлеулер мен дамуларды бастан өткергеннен кейін. Қандай ғажап...
4. "Қазақтар із түзсіз жойылып кетті..."
Бұл көрсетілген парақтағы Қазақ хандарының таққа отырған жылдары бойынша толық тізіміне қараған адам мына жағдайға да назар аударады:
4. Касым хан - 1503-1518 (1511-1523)
5. Мамаш хан - (1518) 1523-1523
6. ТаҺир (Тайыр) хан - 1522/23-1532/33
7. Бұйдаш (Бауыш) хан - 1533-1534
8. Қожахмет хан - 1534-1535
9. Тоқым (Тоғұм) хан - 1535-1537
10. Хақназар (Ақназар) хан - 1538-1580
Қазақ баласының бәріне де жастайынан таныс, "Қасымның қасқа жолын" салған және Қазақ жері мен халқын алғаш рет толықтай біріктірген Қасым хан мен "Қазақ, қырғыз бен башқұрт, ноғайдың" ханы атанған Ақназар ханның арасындағы 14 жыл қысқа мерзімде Қазақ Ордасында 5 хан алмасады. Неге бұлай болған. Қазақ хандығының негізін салған Керей мен Жәнібек хандардан кейін хан тағына Керей ханның баласы Бұрындық (Мұрындық) хан отырды. Бұрындық ханның ең басты еңбегі - Талас пен Шу бойындағы аядай ғана Қазақ хандығын ұлғайтқаны, соның ішінде бұрынғы Үлкен Әбілқайыр ханның ұрпақтары Шайбанилерді далалықтан қазіргі Өзбекстан жеріне қуып жіберіп, Әбілқайырдың Дешті-Қыпшақ даласын иемденіп қалғаны еді.
Қасым хан - енді Жәнібек ханның баласы болатын. Қасым хан енді, қазақтармен қарым-қатынастары сан құбылған шығысындағы Моғолстан мен Оңтүстігіндегі Шайбанилерді айтпағанда да, батысында Ноғай Ордасымен, Солтүстігінде Сібір хандығымен бетпе-бет келді. Қасым хан өзін бұрынғы Алтын Орданың қалпына келтіруші қожасындай сезінді, Сөйтті де Ноғай Ордасын ығыстырып, ежелгі Сарайшықты Қазақ хандығының Астанасы етіп алды. Сөйтіп оның иелігі, Қиыр солтүстігінде Сібір хандығы, Алтайда Ойраттар иелік еткені болмаса, қазіргі Қазақстан жерінің үштен екісін негізінен қамтып жатты.
Бұл хандықты тарихта негізінен "Қасым хандығы" деп жазады. Ал бас кезінде Дешті-Қыпшақтан Әбілқайырдың ұрпақтарын қуып жіберуде Шайбанилерге қарсы бірігіп күрескен Ноғай мырзалары мен Сібір хандығы енді Қасым ханның жалпақ даладағы беделін көріп, және одан тым қауіптеніп қалды. Олардың төрелеріне де Дешті-Қыпшақ жері керек еді.
Алайда Қасым хан тірі тұрғанда олардың бұл дала үшін ашық күреске түсуге батылы бармады. Ал Қасым ханның халқы млн-нан асатын. Бұл сол заман үшін өте көп халық болатын. Сонымен қатар Қасым кез-келген сәтте 100 мың жауынгерді атқа қондыра алатын, қажет болса, 200 мыңға дейін атты әскери жинай алатын. Мұхамед Хайдар Дулатидің деректері осылай дейді. Қасым ханның басты жаулары Шайбанилер болды, ол Сыр бойындағы қалалар үшін тартысты. Ал Шайбанилердің басты одақтасы Солтүстіктегі Сібір хандығы болатын. Бұл екеуі негізі бір кездегі Көк Орданың, бірі Оңтүстікке, бірі солтүстікке ығысқан бөліктері еді. Қасым хан болашақта Жайық пен Орал тауды жайлаған Ноғай Ордасын да, Еділдегі Қарақалпақтарды да, Батыс Сібір мен Көкшетауды иемденіп отырған Сібір хандығын да өзінің Қазақ хандығының қарамағына қосып алатынына сенімді еді, себебі соғыссыз-ақ оның хандығына олардан көшіп келушілер көп еді.
Оның күшеюінің басты себебі - қазақ (алаш) жұртында ежелден қалыптасқан этникалық тұтастық болатын. Бұрынғы Әбілқайыр ханның "көшпелі өзбектер мемлекетінде" онша ұлттық-халықтық тұтастық болмады. Әрыңғай халықтар тұрып, бытыраңқылық басым болды. Ал Ноғай мырзалары мен Сібір хандығы, тіпті одақтас болып келген Моғолстан да, жаңа хандық бұлай күшейіп кетеді деп ойлаған жоқ еді. Енді олар қауіптене бастады. Бұл хандықты жоқ қылуды ойлады. Кенет күшейген Қасымның хандығына Моғолстан да, Хиуа да қандай қызғанышпен қарағанын біз қазір Мухамед Хайдар Дулати мен Әбілғазы Баһадурдың еңбектерінен оқи аламыз. "Онда тұрған не бар екен, бұл далаға талай хандық келіп, талай хандық кеткен" дегендей ыңғаймен жазады олар. Қасым хан Қазақ хандығының сол кездегі астанасы Сарайшық қаласында қайтыс болды.
Сол-ақ екен жан-жақтан анталаған дұшпаны тап берді, Ноғай мырзалары батыстан, Сібір хандығы солтүстіктен, Шайбанилер оңтүстіктен, Моғолстан шығыстан жұлмалап, өз үлестерін алып қалуға тырысты. Ал ойраттар (ол кездегі жоңғарлар, хошауыттар және торғауыттар - яғни, шығыс монғол тайпалары) болса, жорықтарына енді шындап кірісті. Бәрінің де көкейін тескен арман, ол - Алтын Орданы иемденіп қалу болатын. Былайша айтқанда, айбыны әлемге жайылған сол Орданы біріктіруді аңсаған "Ұлы империялық сандырақ" еді. Өле бастаған империяның сөніп бара жатқан ошағының басына келіп, өздерін қалпына келтірілген "Алтын Орданың ханымын" деп жариялағандар да көбейді...
Хан тағына отырған Қасым ханның баласы Мамаш аса қиын жағдайда қалды. Хан тағында небәрі бір жылға жетпейтін кезең отырып, елді тұтастыра алмай қаза болды. Одан кейін хан тағына келген Қасым ханның інілері Таһир, Ахмет, Бұйдаш, Қожахмет және Тоқым хандар да анталаған жаумен бірнеше майданда қатар соғысамын деп осылайша бірінен соң бірі қаза болды. Таһир ханға іс жүзінде тек Талас өңірі мен Қырғыздар ғана жақтасты, Ахмет ханға Ноғайлы халқының бір бөлігі ғана ниеттес болды, бұлар түрлі айла шарғылармен өлтірілді. Бұйдаш хан да бір-ақ жыл, Қожахмет хан да бір-ақ жыл хан болды. Өздерінің сұлтандарымен бірге қаза болды. Бұл төре тұқымынан шығып, ханымен бірге қаза болғандардың бәрі сол бір кездегі Ақ Орданың ханы Орыс ханның және Керей мен Жәнібек хандардың ұрпақтары болатын. Таһир хан қаза болған шайқаста, онымен бірге 24 сұлтан опат болды дейді.
Мысалы, қазақ тарихының қысқаша даталармен берілетін жылнамасына қайта үңілген адамның мына оқиғаларға назары ауады: «1533-1537 ж.ж. Тоғым хан билік құрды. 1537 ж. 27 шілде. Сан-Таштағы төрт халықтың соғысында қазақ-қырғыз әскері түгелімен қырылды, Тоғым хан тоғыз ұлы және әскербасы отыз жеті сұлтанымен бірге шәйіт болды». Тарихымызда ондай да болған. Бұл жағат соғысы еді. Ресей тарихы Ұлы Петр патшадан бастап, Екатерина мен Елизавета сынды қатын патшаларына дейін бір пірәдар әулиедей көкке көтереді. Ол Патшалардың қай-қайсысы болса да, жауға қарсы келіп, ғұмырында бір-рет қылыш сермеп көрді ме екен...
«Абылай хан деген - қазақтың Бірінші Петрі сынды» деп лепірді дейсің бір ағамыз тарихи конференцияда. Әрине, түпкі ниеті дұрыс шығар. «Салыстыруға келмейді, Абылай хан елу жыл ат үстінен түспеген және сол елу жыл бойы әрқашан найза ұстап, қандай қырғында да жанын шүберекке түйіп, өзі қол бастап жүрген» - келесі ағамыздың бұл уәжі шынында да құлақ қоятындай еді: жасанған үлкен шаһардағы алтынмен апталған кең сарайда үлде мен бүлдеге оранып, орыс мұжықтарын салықпен қанап, өз халқының әділетсіздікке қарсы көтерілістерін өздері қанмен басып, сарайда жын ойнақ-би ойнақ жасап, ерігіп-есінеген Орыс Патшалары кім, бір шайқаста өзінің тоғыз ұлымен және отыз жеті аға-інісімен бірге қаза болатын Қазақ Хандары кім...
Тоғым хан туралы деректерді тарихшылар ең алғашқыда Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарихи Рашиди» еңбегінен көрген еді. Дулати жазады: «Чағат соғысында қоршауда қалған қазақ ханы Тоғұм өзінің тоғыз ұлымен бірге және отыз жеті сұлтанымен бірге қаза болды. Қазақ-қырғыздың қалың әскері түгелдей қырылды. Содан кейін қазақтар жойылды. «Қазақтар» деген атауды одан кейін ешкім де естімейді. Бір кездерде саны млн болған Қазақтар қазір із-түзсіз жоғалып кетті» дейді. "Қазақтар жоғалды" деп жазғанда, Дулати өзінің арманын жазған шығар. Дұшпандар қуанышын жасыра алмаған болар. Бәлкім, сол дәуірдің көз-көрген замандас адамы ғой, көргенін-естігенін, білгенін-талдағанын, яғни барынша ақиқат шындықты жазған болар. Себебі, дұшпандары да, достары да, жай бейтарап адам да енді бұл хандық жойылды деп есептеді...
Алайда бұл халықтың өзі олай деп есептеген жоқ. Қасым ханның кіші ұлы Ақназар хан да олай деп тіпті ойлаған жоқ. Енді қазақ тарихшысы Қадырғали Жалаиридің «Жамиғат Тауарих» еңбегін қарасақ, бұл шайқастың 1537 жылдың жаз айында (хижрадан аударғанда 27 шілдеге келеді) болғанын көреміз. Бұл шайқастан соң, 1537 жылы хан тағына әйгілі Ақназар хан келіп, Қазақ Ордасын бас-аяғы 20 жылдың ішінде тез оңалтып, батыстағы Жайық өзенінен асып, жорық жасап, Ноғай Ордасының халқын Қазақ хандығына қосып алғанын, Сібір хандығының көп халқы оған келіп қосылғанын және Ресейге бағынғысы келмеген башқұрт тайпалары Ақназарды сағалағанын, Қарақалпақтар өз отаны Астраханьды Орыстар жаулап алған соң Ақназардың қол астына Сыр бойына келіп паналағанын, Ханның әскерінің негізгі күштерін ойраттарға қарсы бірігіп күрескен қазақ-қырғыз батырлары құрағанын жазады. Және Ақназар ханнан бастап, көрші елдердегі тарихи жылнамаларда енді хандықтың аты бұрынғыдай "Ақ Орда", "Орыс ханның балаларының елі", "Жәнібек ханның елі", "Қасым хандығы" деп аталмай, халқының атымен "Қазақ ордасы" деп атала бастады...
Төңіректегі хандықтар мен патшалықтарыдң атына қарасақ: Әбілқайыр мемлекеті, Шейбани мемлекеті, Аштархан хандығы, Ноғай ордасы, Сібір хандығы, Қазан хандығы, Қырым хандығы, Бұхар хандығы, Хиуа хандығы, Моғолстан мемлекеті болып келеді де, бидеушінің не жердің атымен аталмай халықтың атымен атымен аталған мемлекет осы қазақ хандығы екеніне оңай-ақ көз жеткізуге болады. Бұл - бір. Екіншіден, шыныда да талай хандық құрылып, талай хандық жойылып жатқан заман ғой. Бұл мемлекеттің әлі де тым ұзақ өмір сүретінін ол кезде ешкім де тіпті ойламаған шығар. Шындығында да, соншама қыспақтан кейін, сол кезде-ақ бұлғақ заманындағы Алтын Орда сияқты бұл Орда да әлсіреп жойылып кетуі керек еді. Қазақ Ордасын сол сәттерде жоймай ұстап қалған не құдірет. Себебі бұл - басқа хандықтар сияқты құрама-құрау емес, біртұтас ұлттың мемлекеті болатын. Басқаша айтқанда Қазақ хандығын сол кезде жойылып кетуден сақтап қалған күш - ол этникалық тұтастығы. Қазақ халқының біртұтас халық екендігі, не әртүрлі далалық көшпенді ру-тайпалардың құрамасы ғана екендігі солай сыналды. Қазақтар бұл 14 жылда қайта бірігіп, әбден қалыптасқан біртұтас халық екенін дәлелдеп шықты...
5. "Қазақстанның тәуелсіздік жылдарындағы халықнамалық тарихы"
Қазіргі тұрғыдан қарасақ, мәселе қазір елдегі қазақтың саны мен пайызында. Көп халық - үлкен мемлекет. Көп халық - қуатты экономика. Жер кең, байлық мол болғасын, көз алартушы, көз сүзуші көршілер де көп болады. Халық аз болса, дала мен қала, өндіріс пен оны игеру ісі ешқашан бос жатпайды, оның орнын бәрібір келімсектер, шетелден келген жұмысшылар, күнелтіс іздеген басқа ұлттар толтырады. Көп халық керек, соның ішщінде көп қазақ керек. Ал қазақтың пайызы атрқан сайын Қазақстанның мемлекеттілігі де нығаяды. Қазақтардың саны артқан сайын Қазақстандағы басқа ұлттарға да өте тиімді болады. Қазақтар өзіндегі көптеген аз ұлттарды да Отандасы ретінде және мемлекеттің Ата заңы бойынша қорғауға және қолдауға, дамытуға шамасы жететін болады. Мемлекет мықты болса, тұрақты және бейбіт болса, Көк Төлқұжаттың да әлемнің қай жеріне барсаң да салмағы артатын болады...
Елдегі қазақ "бұл менің Отаным" деп мақтанса, шетелдегі қазақ алыста болса да әйтеуір дүниеде қалың қазақ тұратын Отаны бар екенін есте ұстап жүретін болады. Қазіргі саясатта "титульная нация" деген термин қолданылады. Тікелей қазақшаласақ, "мұқабалық ұлт" - яғни сол мемлекеттің атымен аталатын халықты айтады. Кез-келген мемлекет орнықты да тұрақты болуы үшін сол мұқабалық ұлт барлық халықтың кем дегенде төрттен үшін, яғни 75 пайызын құрауы тиіс. Олай болмаған жағдайда біздің айтып жүрген "Қазақстан мемлекеттілігін нығайту", "Қазақ тілі мен мәдениетін дамыту", "Қазақстандық патриотизм", "Қазақтың рухани әлемін көтеру", "Экономиканы, Өнерді, Спортты, Ғылым мен Білімді дамыту" дегеннің бәрі жай сөз ретінде қала береді. Ұлтқа, мемлекетке жаны ашитын адамдар көп болмаса, олар қалай дамиды...
Жоғарыдағы жазбалардан, тараудардан көргеніміздей, қазақтар өз жерінде өткен ғасырларда әрқашан көпшілік құрап келген болатын. Соның арқасында монғол мен ойраттың, жоңғар мен қалмақтың дәл іргесінде тұрып, Шыңғысханның жаһанды жаулаған монғолдарын да сол көптігімен өз құрамына сіңіріп алды, монғол мемлекетіне айналып кеткен жоқ. Қазақтар Жоңғарларды да "ақтабан шұбырынды" жылдарында олардың Қазақ даласын шарлаған аласапыран шабуылдарынан кейін 25 жылдан соң біртіндеп өз жерінен қуып шықты, қазіргідей қазақтың саны өз жерінде аз болса, олай істеу қиынға соғар еді, мүмкін емес те болар еді. Ресейдің тарапынан жасалған отаршылдық қитұрқыларға да сол санының көптігі арқылы ғана төтеп берді, Кеңестердің қызыл қырғынан да сол көптігі арқылы аман қалды. Ал аз халықтар әлдеқашан жойылып кетті. Орыс болып кетті, шоқынып кетті...
Қазақтарды 20 ғасырдың орта шеніндегі қиын демографиялық дағдарыстан алып шыққан екі нәрсе болды: бірі - қазақ халқы 60-70 жылдары бала санын шектеу дегенді білген де жоқ. Және 60 жылдары Қытай шекарасынан өтіп бір мезгілде 140 мың қазақ көшіп келді. Бұрын сол жылдары "60 мың қазақ келді" деп коммунистік КСРО мен Қытай азайтып айтқан. Осының арқасында, жетпісінші жылдардың аяғында елдегі қазақтардың саны қайтадан артып 35 пайызға жетті. Ал Тәуелсіздік алған 1990-91 жылдары Елімізде қазақтар саны 38-40 пайызды құрайтын еді. Бұндай жағдай тарихта болып көрген емес. Жергілікті халық өз жерінде аз болып отырып, Тәуелсіздік жариялаған емес. Бұл түгілі халқы млрд-пен саналатын Үндістан мен Қытай да Ағылшын империалистерін қуып жіберіп, соғыспай-ақ тәуелсіздікті жеңіп алдық деп мақтанып жүр ғой...
Сол-ақ екен жел оңынан тұрғандай болды. 1990-2000 жылдар аралығында елден жалпы саны 3 млн-дай болатын орыс, украин, белорус, неміс, дағыстандықтар, шешендер көшіп кетті. Бұл кезең қазақтардың саны баяғы 30-шы жылдардан соң алғаш рет қайтадан 50 пайыздан асқанын, Қазақстан халқының тең жартысы қазақтар екенін жария етті...
1991-2001 жылдар аралығы еліміздегі халық үшін өте қиын, ауыр болуымен сипатталады. Ел соғыс кезіндегідей талонмен күнелтті, жаңа пайда болған ұлттық валюта теңге ол кезде нығаймаған экономикамыз секілді тым тұрақсыз еді. Қазақтар Шығыс Еуропа жеріне дейін шұбырып барып жаппай сауда жасап, күнелтіс іздеп босып кетті, ауыл шаруашылығы күйреп түсті, жұмыссыздық жайлады.
Сол кездерде, осы он жылдың ішінде, 1990-2000 жылдар ішінде елімізге шетелдерден 42387 қазақ жанұясы көшіп келді. Бұл адам санымен көрсеткенде, 183652 адам ғана еді. Соның ішінде Өзбекстаннан - 62737, Түркменстаннан - 22055, Тәжікстаннан -10476, Ресейден - 8490 қазақ келді. Алыстағы шетелдерден айтқанда: Монғолиядан - 65202, Ираннан - 5030, Түркиядан - 3780, Ауғанстаннан -1719 человек, Қытайдан -2214, Пәкстаннан - 1102, Сауд Аравиясынан - 81 қазақ келген. Яғни бұл қиын жылдары келгендердің, қазіргі демографиялық терминмен айтқанда "Көшті бастаушылардың" 75 пайызы Өзбекстан мен Монғолиядан келген қазақтар екенін ерекше айту керек. Себебі, ашаршылықта жеген құйқаның дәмі қашанда тәтті болады. Енді алдағы жылдарда, кейін жағдай жақсарғасын, жағдайын жасап алып келгендер, қай жер жақсы болса сол жерде тек күнелтүс үшін жүргендер болып көрінеді. Ал сол кезде келген оралмандар жергілікті халықпен бірге сол қиындықтың бәрін көрді. Болашақтан оншалықты жарқын үміт те жоқ еді, әйтеуір бір өлместің қамы, тіршілік үшін күрестің өзі болатын...
Алайда демографиялық қиындық онымен бітпеді. Елге 183652 қазақ көшіп келгенмен, 101298 қазақ шетелдерге көшіп кетті. Оның ішінде алыс шетелдерге жақсы тұрмыс іздеп кеткендер де, Ресейге қоныс аударған өздерін қазақтан гөрі орыс ретінде сезінетін орыстілді қазақтар да, немесе қиындыққа шыдамай, келген еліне қайта көшкен оралмандар да болды. Ал елдегі жергілікті халықтың табиғи өсімі тым төмендеді. Бала санының шектелуі халықтың өсімін бере алмайтын дәрежеге жетті. Бұл жылдары қазақтардың елдегі пайызын арттырған - шетелдерге көшіп кеткен 3,5 млн-ға жуық өзге ұлт өкілдері ғана еді. Басқа ұлттар кете берсе де қазақтың пайызы өздері көбеймей-ақ артады екен. Бұл жылдары оралмандарға берілетін мемлекеттік квота саны да тым аз еді: Үкіметіміз 1999 жылы - 500 жанұяға, 2000 жылы - 500 жанұяға, ал 2001 жылы 600 жанұяға ғана квота бөлген. Бұл сан теңізге тамшы блуға да жетпейтін...
Сондықтан, 1991-2001 жылдар аралығындағы шетелдік қазақтар негізінен квотадан тыс, тек қана тәуелсіз жас Отанына деген жалаң ентузиазммен, жай көңілмен ғана көшіп келді. Бұл жылдар ішінде квотамен көшіп келгендерден, квотадан тыс көшіп келгендердің саны әлдеқайда артық болып келді. Бұл тек жанқиярлық қана болатын. Мысалы, 1991 жылдың сәуір айынан бастап, 1992 жылдың сәуірі аралығында Монғолиядан Қазақстанға тек қана чартерлік рейстермен 40102 адам жеткізілді. Бұл шынында да, МХР мен ҚР Үкіметтері мен Баян Өлгей қазақтарының біріккен күш-жігерінің арқасында ғана мүмкін болды. Ол кезде тіпті оралмандар, көші-қон туралы Заң да жоқ болатын. Қазақстанның көкпеңбек аспанынан бос күйінде көтерілген жүздеген ұшақтар Монғолияны, Баян Өлгей қыраттарын бетке алып ұшатын, қайтарында тіпті мал-мүлкін де алмастан, тек асқақ сезімін қанат қылып ежелгі еліне қарай ұшқан Моғолиялық қазақтармен әрқашан толып келетін. Сырттай жүдеп жеткен оларды, жүдеп-жадап тұрған Отаны күтіп алатын. Алайда көңіл семіз еді. Ал 2000 жылдарға қарай бұл екпін саябырлап, қазақтарды елге оралту туралы іске күмән келтіріле бастады, себебі жылына квотадағы жылына 500 жанұя әкелу деген тым аз болатын, әрі қанша қазақ елге келсе, оның тең жартысындай қазақ шетелдерге кетіп отыратын еді. Жоғарыдағы келген және кеткен қазақтың саны мынаны көрсетеді: елге 9 қазақ келген сайын 5 қазақ елден кетіп отырды...
Кейін 2001 жылдан кейін экономика мен тұрмыс оңала бастағасын және халықтың өзі нарықтық қатынастарға бейімделе бастағасын, мемлекеттік квота мөлшері де артты. Елбасы оралмандаға бөлінетін квота санын жылына 20 мың жанұяға дейін ұлғайтуға тапсырма берді. Бұл енді әр жыл сайын Қазақстанға 140 мыңнан аса қазақ келіп отыруын қамтамасыз етеді деген сөз. Ал 140 мың адам деген Қазақстан үшін орташа көлемдегі бір қаланың халқы.
Таяудағы өткенімізді қарасақ, 2001 және 2007 жылдар аралығында Елімізге шетелдік қандастардың келуі артты: бұл жылдары Қазақстанға 1426334 қазақ көшіп келді. Оралмандардың ішінде Өзбекстаннан (61,6%), Монғолиядан (14,3%), Түркменстаннан (8,6%), Қытайдан (6,7%) келгендердің пайызы басым болды. Нарық қыспағынан арыла бастаған жергілікті халықтың, соның ішінде қазақтардың да табиғи өсімі арта бастады. Сөйтіп бұл өсім Қазақстанда енді алдағы 2009 жылғы өтетін халық санағы бойынша, шамасын алдын ала біліп отырғанымызбен, Елдегі қазақтардың саны 60 пайыздан асып кететінін ресми түрде көрсетіп береді деп күтудеміз...
Қазақстанның демографиялық өзгерістер шежіресі де таңғажайып еді. Себебі, жер бетінде бұндай Мемлекеттік деңгейдегі көші-қон үрдісін, қандастарын елге оралту құбылысын Қазақстаннан басқа ешбір ел ешқашанда жасаған емес. Тек Израильды мысалға алады ғой. Израиль шектен тыс бай мемлекет болатын. Және әлемдегі бизнестің де, саясаттың да, ғылымның да, билік пен саясаттың да тұтқасын ұстап отырған Еврейлер де шетінен ықпалды топтар және бай халық еді. Ал Қазақтар қай жерде де қарапайым өмір сүріп жатқан. Соған қарамастан, кішкене Қазақстан әлемде болмағанды жасап, биыл 2008 жылдың тамыз айында Қазақстанға келген 1 млн 500-інші, яғни млн жарымыншы қазақты күтіп алатын болады...
Қарап отырсақ, біз Қазақстанда, жалпы қазақ халқы соңғы жүз жылдан бері тек елдегі пайыз үшін ғана күресіп келе жатқандаймыз. Бұл да күрес еді, көзге көрінбейтін, алайда шешуші күрес. Енді біршама анықтап алу керек, шетелдерде қанша қазақ бар. Шетелдарде біреулер тым гүмпитіп жіберетіндей 5-6 млн қазақ жоқ. Шетелдердегі қазақтың саны 4,2 млн ғана. Сосын, тағы бір ақиқатты - ол барлық қазақтың Қазақстанға келмейтінін де мойындау керек болды. Оның алдағы 50 жылда асырып айтқанның өзінде елге тек 70 пайызы ғана (3 млн-ы) оралуы мүмкін. Қалғандары сол аймақтарда қала береді. Себебі "бармасаң, келмесең - жат боласың" деген бар. Алайда Қазақстанның 1990-2030 жылдар аралығындағы 50 жыл ішінде 4,5 млн қазақты елге көшіріп алған, жергілікті халықтың өсімі екі есеге артқан, сөйтіп Елдегі қазақтардың санын 38 пайыздан 70 пайызға дейін көтерген саясаты әрқашан да әлемде теңдесі жоқ тарихи-демографиялық құбылыс ретінде, алдағы келе жатқан тарихымыздың беттерінде қала беретін болады. Біз өзіміз көздеген 70 пайызға 2025-26 жылдары жететін боламыз. Сол кезде соның ішінде Қазақстанда тұратын Түркі халықтары 80 пайызға жуықтайтын болады. Дәл қазір елімізде саны бойынша саны бойынша көп ұлттар ретінде 1-ші орында қазақтар, 2-ші орында орыстар, 3-ші орында өзбектер, 4-ші орында украиндер тұр.
...Білге қағанның ескерткішінің басына бұдан мың жарым жыл бұрын ертеде былай деп мақтанышпен жазылған екен: "Аз халықты көп қылдым, аш халықты тоқ қолдым". Бәлкім, сондай заман Ежелгі Түркінің сар даласына енді тағы да қайта айналып келе жатқан шығар...
Сөз соңы
Мына параққа сәл назар аударайық. БҰҰ экономикалық және әлеуметтік мәселелер бөлімі 2050 жылғы халық ең көп тұратын елдердің болжамды тізімін жария етті: Күткеніміздей 2050 жылы халық саны бойынша елдерден әлемде 1-орында Үндістан, 2-орында Қытай, ал 3-орында АҚШ тұрады. Ал Ресей 17-орында болады, Ресейдегі халық саны азайып, әлемдегі Орыстардың саны Түріктер мен Ирандықтардан, олар тіпті Ауғандардан да аз болады.
Ал 2050 жылғы Қазақстан ше. Қазақстанда ол кезде, яғни 2050-жылы 13 млн халық тұратын болады. Қазір Қазастан халқының саны жөнінен әлемде 59-орында тұр, ол кезде 81-орында тұратын болады. Көңілсіз болжам. Біз 20 млн-ға жеткізгіміз келсе, олардың болжамы бойынша елдегі халық саны кеми түседі екен. Бұл болжамды жоққа шығару қиын. Біз БҰҰ сарапшыларының неге сүйенгенін білмейміз. Алайда олар бұл талдауды жасағанда елден орыстілділер көптеп кете береді деп есептеген және соғы жылдары оралмандардың келуі артып келе жатқанын ескермеген. Сөйтіп қазіргі бала туу көрсеткіші қайтыс болғандар мен елден кеткендердің орнын толтыра алмайтындықтан елдегі халық саны кеми береді деп жоспарлаған.
Шынымен солай ма. Біз әрине, 2050 жылды болжай алмаймыз, сондықтан таяу болашақты қарастырайық. Мысалы 2015 жылды бағамдау оңай. БҰҰ сарапшылары 2015 жылы Қазақстанда 14 млн 877 адам тұрады деп есептеген. Біз 2009 жылғы қаңтар-ақпан айында өтетін санақ елде 15,8 млн адам тұратынын анықтайды, оның 9,6 млн-ы Қазақтар болады деп күтудеміз. Яғни, 62 пайыз. Онда 2015 жылы елде 17,4 млн адам тұратын болады. Соның ішінде Қазақтар 12,1 млн, яғни 69 пайыз құрайды. Ал шетелдерде 3,9 млн Қазақ тұратын болады.
Сол кестеде БҰҰ сарапшылары 2025 жылы Қазақстан халқы 14,774 мың адам болады деп болжаған. Жоғарыдағы өзіміздің есепті жалғасырсақ, 2020 жылы Қазақстан халқы 18,6 млн-ға жетеді. Ал 2025 жылы 19,7 млн адам болады. Ал М.Тәтімов ағамыз 20 млн-ға осы 2025 жылы жетеміз деп болжам жасаған болатын... Бұл - көз жетер, болжануы оңай, таяу болашақ. Одан әрі болжау қиын...
«Қара домалақтар тасқыны» немесе демографиялық дүмпу
Қазақстанда үлкен демографиялық дүмпу жүріп жатыр! Бұған «қарадомалақтар тасқынының» тигізіп отырған әсері зор. «Өйткені былтыр елімізде 330 мыңға жуық бала дүниеге келсе, биыл қара домалақтар саны 350 мыңнан асады» деп болжайды белгілі демограф, Орталық Азия университетінің ректоры Мақаш Тәтімов. Ал 2012-15 жылдары дүниеге келетін шараналар саны 400 мыңға жуықтайды екен. Сол кезде Қазақстандағы қазақтардың саны 70 пайызды құрайтын болады!
Бұл дүмпуге ата-аналар санының көбеюі, жастардың үйленуі, туу деңгейінің артуы себеп болып отыр
Қазақстанда демографиялық дүмпу жүріп жатыр. Яғни дүниеге келген балалар саны күрт өсуде. Бұл үшінші дүмпу болып саналады. Біріншісі соғыстан кейін 60-шы жылдардың басында болса, ол кезде қазақ әйелдері 7-8 баладан туды. Екіншісі 1987-88-ші жылдары шыңға шықты, ол кезде бір әйел 4-5 баланы өмірге әкелді. Үшіншісі осы соңғы жылдары байқалып отыр. Қазір қалалық әйелдер 2-3 баладан, ауылдағы әйелдер 3-4 баладан тууда. Оны демографиялық толқын деп те атаймыз. Толқын толқынды туғызады, ойысу ойысуды туғызады. Яғни, бірінші дүмпу - аталары болса, екінші дүмпу - әкелері, үшіншісі - балалары. Бұл өзі табиғи заңдылық. Яғни, бұл дүмпу бәрібір болатын еді. Өйткені екінші дүмпудегі балалар өсіп-өркендеп, қазір үйленіп, үйлі-баранды болып жатыр. Сондай-ақ, бұл дүмпуге туудың деңгейі де қосылып отыр. Әрбір әйел адамға шаққанда баланың саны артуда. Қазақстанда қазақ әйелдерінің бала туу көрсеткіші 1999 жылы әбден төмен түсіп кетіп, бір әйелге шаққанда 2,1 баладан келсе болса, қазір 2,7 балаға дейін көтеріліп отыр. Енді біз дүмпудің шыңына жетіп, бұл санды 3 балаға дейін көтерейік деп отырмыз. Үш бала деген, шынын айтса, бәлендей үлкен көрсеткіш емес. Яғни бұл дүмпу ата-аналардың санының көбеюінен, жастардың үйленуінен болып отыр. Былтырдың өзінде 147 мың жас неке құрды, басқа жылдармен салыстырғанда үйленуге ниет білдірушілер саны өсіп келе жатыр. Демек биыл да «бэби бум» болады. Бұл ағылшын тілінен аударғанда «бөбек дүмпуі» деген мағына береді. Қазақша «қара домалақтардың тасқыны» деп те айтуға болады. Қазір бұл тасқынды мемлекет те, қоғамдық пікір де қолдап отыр. Мемлекет қалай қолдап отыр? Биылдан бастап жөргек ақы екі есе өсті – 70 мың теңге. Содан кейін бала бір жасқа жеткенше он ай бойы жәрдемақы алады, егер отбасының жағдайы нашар болса, онда бала 16 жасқа толғанша әлеуметтік көмек беріліп тұратын болады. Бұл үлкен көмек.
Демографиялық дүмпуге 40 жастан асқан әйелдердің де үлесі зор
Қазір тағы бір айта кетерлік жағдай, оны сырт көз байқамауы да мүмкін. Қазір демографиялық дүмпуге 40-жастан асқан әйелдер де өз үлесін қосып жатыр. Олар егде тартып қалса да, әлеуметтік жағдайы жақсарған соң, оның үстіне денсаулығын жақсарту мақсатында балаларын өмірге әкеліп жатыр. Жалпы әйелдер үшін ең бала туатын жас 23-24 жас. Ал екінші бір мен байқаған жағдай, қазір қалада тұратын қазақ әйелдерінің бала туу көрсеткіші ауылда тұратын қазақ әйелдерінің бала туу көрсеткішінен жоғары болып тұр. Бұл ешбір елде болмаған жағдай. Бұл миграциядан болуы мүмкін. Яғни ауылда денсаулығы нашар, көңіл-күйі жоқ, некесіз адамдар қалып, денсаулығы жақсы, жігерлі азаматтар, әйелдер көбіне қалаға кетіп қалады. Демек ауылға да жағдай жасасақ, бала туу деңгейі көтеріледі. Мысалы балаға берілетін 7 жарым теңге ауылда бір отбасыны асырай алады.
«Қара домалақтар тасқыны» 2012-2015 жылдары шыңына шығады
Былтыр туған балалардың саны 330 мыңға жуықтаса, биыл олардың саны 350 мыңға жуықтайды деп болжап отырмын. «Қара домалақтар тасқыны» 2012-2015 жылдары шыңына шығады. Ол кезде жыл сайын 400 мыңға жуық бала дүниеге келетін болады. Туылған балалар саны неғұрлым көбейсе, ол бүкіл 20-шы ғасырда соғұрлым балалардың санының төмендемеуін қамтамасыз етеді. Яғни бұл балалар 20 жылдан кейін өз балаларын туады, 50 жылдан кейін немерелері туылады, 75 жылдан соң шөберелері болады.
Қазір Қазақстандағы қазақ саны 61 пайыз болса, 2015-ші жылдары 70 пайызға жетеді!
Қазір Қазақстанда халық саны, ағымды статистика бойынша, 15 млн 565 мың деп есептеліп отыр. Келесі жылы дәл осы кезеңде ұлттық санақ жүреді – 16 млн-ға жақындаймыз деп есептеп отырмын. Өйткені санаққа ілінбей қалғандар, тіркелмегендер мен жасырын мигранттар бар. Соның 61 пайызға жуығы қазақтар. Қазақтың саны осы жылдың басында 9 млн 415 мыңдай болды. 5 миллион қазақ шетелде тұратынын ескерсек, әлем бойынша қазақтар саны 15 млн-ға, Қазақстанның өзінде 10 миллионға жақындайтын болады. Ал түркі тілдес халықтармен қоса есептегенде 70 пайызға жеттік. Мен неге 70 пайызға тоқталамын? Яғни қазақ өз жерінде 70 пайызға жетпей, өзінің унитарлы мемлекетін билеп отыра алмайды. Тілін мемлекеттік тұғырға шығара алмайды. Сондықтан бізге санмен қатар сапа да қажет. Ал Сапаны сан береді. Кейбіреулер бар, шіреніп, сан керек емес, сапа керек дейтін. Сан болмаса, сапа қайдан болсын? Қазақстанда қазақ саны 70 пайызға 2015-17 жылдары жетеді. Бізге оралмандардың саны қосылады, оралмандарға квота саны биыл 20 мыңға дейін көтеріліп отыр. Басында 5-10-15 мың квота берілетін. Бұл жыл сайын Қазақстанның халқы қатарына 100 мың адам қосады деген сөз. Қазақстандағы еуропа тектес халықтар арасында балалардың саны аз. Олар депопуляциядан шыға алмай отыр. Олардың арасында туудың төмендігі соншалықты, әлі өлгендердің сандарын толтыра алмауда. Бұл жалғыз біздің еліміздегі еуропалықтардың басындағы жағдай емес, олар тарихи отандарында да осындай күй кешіп отыр.
Отбасының әлеуметтік жағдайы артқан сайын, екінші, әсіресе үшінші баланың құндылығы шеттетіліп қалады
Әйел адам отбасы жақсы тұрған сайын, басқа құндылықтарға қызығады. Ол бір ғана бала туады, екінші бала туғаннан гөрі үлкен пәтер алғысы келеді, әкесі джип мінсем дейді, өздері бірігіп шетелге барғысы келеді. Осылайша екінші баланың, әсіресе үшінші баланың құндылығы шеттетіліп қалады. Данияда үлде мен бүлдеге оранып отырған әйел Тәжікстанда балаларымен қара нанды бөліп жеп отырған әйелдерге қарағанда үш есе баланы аз табады. Алматыда базарда жүрген орта азиялық мұсылман әйелдер қазақ әйелдерінен екі есе, орыс әйелдерінен үш есе баланы көп туады. Бала туу экономикаға байланысты емес. Бала туу тәлім-тәрбиеге, пиғылға байланысты. Егер сіз көп балалы отбасында тәрбиеленіп, мұсылман дінін қабылдап, дәстүрге жақын болсаңыз, сіз де көп бала өсіресіз. Ал жалғыз болсаңыз, сіз де жалғыз ғана бала өсіресіз.
