Гидрометеорологиялық орталық - халық шаруашылығының барлық салаларын метеорогиялық, гидрологиялық және агрометеорологиялық болжамдармен қамтамасыз ететін ғылыми-әдістемелік мекеме. Қазақстан Республикасыны гидрометеорологиялық орталықтары арнайы өлшеуіш құралдарымен жабдықталған.
Ауа ылғалдылығын өлшеу үшін метеорологиялық станцияда мына құралдар қолданылады:
-50-тан минус 10 0С температураға дейін екі ТМ4 (құрғақ және сулы резервуарларымен) термометрлерінен тұратын станциялық термометр. Психрометр метеорологиялық будкада қатар орналасқан екі термометрден (оң жақтағы термометрдің резервуарына батист мата байланады да, ол стақандағы суға батырылып қойылады) және дистилдендірілген су құйылған стақаннан тұрады;
-станциялық психрометрге қосымша салыстырмалы ылғалдылықтың өзгеруіне байланысты адам шашының ұзындығының өзгеру қасиетіне негізделген метеорологиялық шашты гигрометр [3,87б].
Ауа ылғалдылығын психрометр бойынша өлшеу минус 10 0С-ға дейін жүргізіледі. Өте төмен температура кезінде психрометрлік әдіспен өлшеу қателігі артады. Сондықтан ауа температурасы минус 10 0С-дан төмен болған жағдайда көрсеткіштері станциялық психрометрдің көрсеткіштеріне келтірілген метеорологиялық шашты гигрометрмен ауа ылғалдылығын өлшейді. Сол үшін ауа ылғалдылығы 10-тан минус 10 0С-ға дейін психрометрмен де, гигрометрмен де өлшенеді. Осы өлшеулердің нәтижелері бойынша салыстырмалы график тұрғызылады. Бұл графикті гигрометр көрсеткіштерін салыстырмалы ылғалдылықтың мәндеріне ауыстыру үшін барлық жағдайда қолданады.
Ауа ылғалдылығын өлшеу құралдарын өлшеу жүргізуге дайындау барысында келесі талаптар орындалуы қажет:
-психрометрлік термометрлердің (құрғақ және сулы) резервуарлары жер бетінен 2 м биіктікте орналасуы керек;
-қақпағы жабулы психрометрлік стақан сулы термометрдің резервурынан 2 см төмен орналасуы керек. Бұл кезде термометрдің резервары мен стақандағы судың арақашықтығы 2-3 см болу керек.
Ауа ылғалдылығын белгіленген бақылау мерзімдерінде анықтаумен қатар көптеген метеорологиялық станцияларда ауаның салыстырмалы ылғалдылығына сонымен бірге үздіксіз тіркеу жүргізіліп отырады. Салыстырмалы ылғалдылықтың уақыт бойынша өзгерісін тіркеу иәулік ішінде олардың әрсағаттық және экстремальдік (минимальдік және максимальдік) мәндерін анықтау үшін жүргізіледі. Ауаның салыстырмалы ылғалдылығының әрсағаттағы және экстремальді мәндері, барлық бақылау мерзімдерінде психрометр бойынша анықталған мәндермен тіркелген мәліметтерді салыстыру негізінде есептеу жолымен анықталады. Ауа ылғалдылығының өзгеруін автоматты үздіксіз тіркейтін өздігінен жазатын құрал - майсыздалған шаш бумасы түрінде сезімтал элементі бар метеорологиялық гигрограф М-21АС (немесе М-21С) 1- суретте көрсетілген.
Сурет-1. Гигрограф М-21АС
Гигрограф та термограф сияқты екі негізгі - қабылдаушы және жазушы бөлімнен тұрады. Гигрограф өздігінен жазатын құралдар орналасатын жалюзді будкада арнайы сөреде термографтан жоғары орналасады. Ауаның салыстырмалы ылғалдылығының өзгерісін тіркеу жыл бойы арнайы диаграммалық бланкаларда (ленталарда) ЛМ-6р № 1080 үздіксіз жүргізіледі.
Ауа температурасын өлшеу ауа температурасы мен термометрдің теңелуін қамтамасыздандыратын 2 м биіктіктегі психрометрлік будкада орналасқан термометрлерді қолдануға негізделген. Термометрдің температуралық режимі радиацияның әсерінен радиациялық қорғаумен (будкамен) қорғалады. Термометрдің температурасы сезімтал элементтің термометрлік қасиеттерінің бірінің өзгеруі бойынша анықталады. Станцияда ауа температурасын өлшеу үшін мына өлшеу құралдары қолданылады:
-метеорологиялық психрометрлік термометр ТМ4; әдетте екі психрометрлік термометр орнатылады -«құрғақ» және «сулы». «Құрғақ» термометрмен бақылау мерзіміндегі нақты ауа температурасы өлшенеді; өлшеу диапазондары: минус 35-тен 40 0С дейін (ТМ4-1), минус 25-тен 50 0С дейін (ТМ4-2), бөлім бағасы 0,2 0С;
-метеорологиялық төменградусты термометр ТМ9; өлшеу диапазондары: минус 60-тан 20 0С дейін (ТМ9-1), минус 70-тен 20 0С дейін (ТМ9-2) сынаптық психрометрлік термометрлерге қосымша. Ауа температурасы -15…-20 0С-дан төмен түсе бастағанда, қосымша спиртті термометр бойынша бақылауларды сынапты психрометрлік термометрлермен қатар жүргізу керек. Бұл спиртті термометрге арналған қосымша түзетуді анықтау үшін қажетті.
-метеорологиялық максималды термометр ТМ1 максималды температураны өлшеу үшін арналған; өлшеу диапазондары: минус 35-тен 50 0С дейін (ТМ1-1), минус 20-тен 70 0С дейін (ТМ1-2), бөлім бағасы 0,5 0С;
-метеорологиялық минималды термометр ТМ2 минималды температураны өлшеу үшін арналған; өлшеу диапазондары: минус 70-тен 20 0С дейін (ТМ2-1), минус 60-тен 30 0С дейін (ТМ2-2), бөлім бағасы 0,5 0С. Ауа темпартурасына мезгіл сайын өлшеу жүргізіледі. Тек мезгіл аралығындағы ауаның максималды температурасына -36 0С дейін ғана өлшеу жүргізіледі.
Ауа температурасын анықтау үшін қолданылатын барлық термометрлер арнайы психрометрлік (жалюзді) будкада орналастырылады. Психрометрлік будка 2- суретте көрсетілген.
Сурет-2. Психрометрлік будка
Ол будка құралдарды жауын-шашыннан, күшті желден, күн сәулесінің әсерінен және жер беті шашатын көзге көрінбейтін жылу сәулелерінен қорғайды. Сонымен қатар бұл будка сыртқы ауа мен өзінің ішіндегі ауаның араласуына кедергі жасамайды, ал ол будкадағы құралдар бойынша репрезентативті бақылау жүргізу үшін өте маңызды. Будка метеорологиялық алаңда жер бетінен 2 м биіктікте орналасу керек. Ауа температурасын өлшеу құралдарын бақылау жүргізуге дайындаған кезде құрғақ термометрдің резервуары жер бетінен 2 м биіктікте болу керек.
Дозиметр - иондагыш сәулелердің дозасы мен қуатын өлшеуге арналған кұрылғы. Ол детектор мен өлшеуіштен тұрады. Дозиметр - радиоактивтік заттармен зақымдалған жердегі жеке кұрамның сыртқы гамма-сәулеленуін дозиметриялық бақылаудан өткізуге арналған құрал. Құрал закымдалған жерде болған кезінде алған сәулесінің жалпы мөлшерін өлшеуге мүмкіндік береді. Ол осінде алюминий өзекше орналасқан алюминий цилиндр болып келеді. Камера ішінде қоршаудың бір жағы цилиндрмен, ал екінші жағы алюминий өзекпен жалғасқан конденсатор орналасқан. Камераны зарядтау жеке дозиметр жиынтығынан тұратын зарядты өлшеу кұралы арқылы жүзеге асады. Жеке дозиметр арқылы 0-ден 50 р-ге дейінгі сәулелену мөлшерін өлшеуге болады. «Дрозд» дозиметрі 3- суретте көрсетілген.
Сурет-3. «Дрозд» дозиметрі
Желдің сипаттамаларына өлшеу жүргізу кезінде өлшеу басталудың алдында 10 минуттан кем емес уақытқа ерте қосылған жағдайда желдің 10 мин ішіндегі орта жылдамдығын автоматты түрде қамтамасыз ететін М-63М-1 анеморумбометрі қолданылады. Аспап желдің орташа жылдамдығын (10 мин ішіндегі орта мәнін) ±(0,5+0,03 V) қателігімен 1-ден 40 м/с аралығындағы диапазонда, максималды жылдамдығын (60 м/с дейін) ±(1,0+0,05 V) қателігімен, бағытын 10 0 дейін қателікпен өлшеуді қамтамасыздандыруы қажет. М-63М-1 анеморумбометр 4- суретте көрсетілген.
Сурет-4. М-63М-1 анеморумбометр
М-63М-1 аспабымен өлшеу жүргізген кезде оның әр бақылау мерзімі алдында «Орташа жылдамдық» деген тұтқасын іске қосу арқылы тек 10-минут аралығындағы орташа жылдамдықты анықтайтынын ескеру керек. Орташа жылдамдықтың сағат механизімін қосу уақыты әр станцияның «Өлшеу жүргізу ережесінде» көрсетілуі тиіс.
Қар өлшеуіш - қардың қалыңдығын және массасын өлшеуге арналған кұрал - жабдык. Ашық алаңда ыдысқа қар толтыру арқылы оның массасын және калыңдығын анықтайтын кұрал. Қар өлшеуіш құрал 5- суретте көрсетілген.
Сурет-5. Қар өлшеуіш құрал
Жаңбыр өлшеуіш - қатты немесе сұйық күйдегі атмосфералық жауын-шашынды өлшеуге арналған аспап. Жауын-шашын өлшегіш құрал 6- суретте көрсетілген.
Сурет-6. Жауын-шашын өлшегіш құрал
Гелиограф - тәулік ішіндегі күннің қанша уақыт және қаншалықты жарық түскенін жылу немесе химиялык күшімен кағаз бетіне түсіретін метеорологиялық аспап. Гелиограф 7- суретте көрсетілген.
Сурет-7. Гелиограф
Экологиялық ластану деңгейін өлшеуге арналған зат - зиянды химикаттармен ластануы және зауыттардан шығарылатын зиянды түтінді қалдықтар ауаға әсер ету шамасы туралы мәлімет жинайтын материал. Лабораториялық анализ нәтижесінде қорытындысы шығарылады. Экологиялық ластану деңгейін өлшеуіші 8- суретте көрсетілген.
Сурет-8. Экологиялық ластану деңгейін өлшеуіші
Қазакстан Республикасының Қоршаган ортаны корғау министрлігінің бюджеттік бағдарламалар әкімінің 2013 жылга «Гидрометеорологиялык мониторингті жүргізу» республикалық бюджеттік бағдарламасының паспорты бойынша:
1)қосымша және стандартты күнделікті гидрометеорологиялық мәліметтерді алу үшін 244 метеостанциядан, 23 метеобекеттен, 9 афометеорологиялық бекеттен, 23 метеобекеттен, 5 озонометрлік бакылау пунктінен, 14 актионметриялық бақылау пунктінен, 7 жылыбаланс бакылау пунктінен, 206 гидробекеттен, 16 кар багытынан, 2 кар көшкіні стансасынан мәліметтерді жинау және өңдеу;
2)қысқа мерзімде, ұзак мерзімде метеорологиялық, гидрологиялық және афометеорологиялық ауа райын өңдеу және жасау;
3)кауіпті және көптеген гидрометеорологиялық құбылыс апаты болған жағдайда алдын-ала дабылды ескерту;
4)климатологиялык өңдеу;
5)гидрометеорологиялық мәліметтермен қамту;
6)бағдарламаны орындауда күтілетін нәтижелер:
-Қазақстан аймақтары бойынша күнделікті метеорологиялық бюллетень 253 дана 10 мемлекеттік ұйымдарға ұсынылады;
-Қазақстан аймақтары бойынша күнделікті метеорологиялық бюллетень 12 дана 4 мемлекеттік ұйымдарга ұсынылады;
-14 Облыс бойынша 2 және 3 тәулікке ауа райы 5110 дана 10 мемлекетт ұйымдарға ұсынылады;
-14 облыс бойынша бір аптага ауа-райы 728 дана 10 мемлекеттік ұйымдарға ұсыңылады;
-қауіпті және гидрометеорологиялық апатты кұбылыстар болған жағдайда алдын-ала дабыл беру Қазақстанның әкімшілік орталыктарына және облыстар бойынша 26 мемлекеттік ұйымдарға ұсынылады.
Қазақстанның аэрологиялық станциясы әр қаланың эуежай маңында орналаскады. Бұл аэрологиялық станцияның міндеті ауа- райының жағдайын және өзгерістерін тіркеп, климаттық ерекшеліктерді шығару. Осындай жұмыстар жүргізу максатында әр түрлі метеорологиялық кұрал-жабдыктармен жабдықталған. Әр қайсысы келісілген мерзімде тексеруден өтіп, жарамдылығына карайды. Егер қанагаттандырарлык жағдайда болса, онда кұрылғымен әрі карай бакылау жұмыстарын өткізуді жалғастырады. Ал егер бұл тексеруден өтпеген жағдайда жаңа кұрылғымен ауыстырылады. Осылайша күнделікті бакылаулар жүргізіліп, әр күндік нәтижелер арнайы дәптерге тіркеліп отырылуы тиіс. Күнделікті алынған бақылау нәтижелерімен әрі қарай айдың орташа температурасы және тағы да баска көрсеткіштер есептелініп, климаттағы өзгерістер мен ерекшеліктер шығарылады. Бұл аэрологиялык станциянын жинаған күнделікті деректерін жергілікті радио, телеарналар және зауыттар сатып алады. Жергілікті радио, теле арналар облыс тұрғындарын ауа-райы мәліметімен қамтамасыз етсе, зауыттар өндірістік мақсатта мәліметтерді (мысалы, желдің жылдамдығы, бұлттың биіктігі, т.б.) алады [4, 112б].
Республиканы, облыстың экологиялык жағдайын бақылау мақсатында да жұмыстар жүргізіледі. Аймақтағы экологиялық жағдайды бақылап отыруға арналған арнайы орнатылган сүлгі койылған. Әр 5 күн сайын сүлгі ауыстырылап, колданылган сүлгі Алматы қаласына лабораториялық зерттеуге жіберіледі. Осылайша, зауыттардан, көліктерден және т.б. ауаны ластаушы көздерден келетін зиянды химикаттардың ауада таралу деңгейін бакылап отыруға мүмкіндік береді.
