Ахмет Байтұрсынұлы 1872жылы 5 қыркүйекте қазіргі Қостанай облысының әйгілі Торғай атырабындағы атақты Ақкөл жағасында дүниеге келген.
Ахмет Байтұрсынұлының «қазақтың бас ақыны» деген мақаласы абайтанудың ғылым ретінде қалыптасуына қосылған үлкен үлес. Мұнда Абайдың Петерборда басылып шыққан тұңғыш өлеңдер жинағы талданып, оның ақындық шеберлігі пайымдалады. Абай ақындардың ақыны екенін айта келіп, мақаланы «одан асқан бұрынғы заманда қазақ баласында біз білетін ақын болған жоқ» деген түйіннен бастау тың, аса ұтымды пікірге балаймын. Бұл мақала күні бүгінге дейін өлең сөзді байыптап, бағалаудың үлгісі болып қалып отыр.
Ал осы Ахметтің ақындық бейнесі, сонымен қатар аудармашылығы 1909 жылы Петерборда басылып шыққан «қырық мысал» жинағынан басталады.
«Қырық мысал» – ұлы ағартушының түбірлі, түбегейлі тәрбиелік мақсаты мен мұратынан туған өлеңді шығармалар топтамасы. Кітапқа енген қырық мысалдың біршамасы И.Крыловтан аударылған екен, дей тұрғанымен осы қырық өлеңнің бәрі де оқыған адамға аударма секілді көрінбейді. Мазмұн жағына келсек, әрине, Крылов пен Байтұрсынұлының суреттер шындығы, сол арқылы жеткізген идеясы мен астарлы ойы, ұсынған түйіні біреу. Ол адамдар арасындағы алауыздық пен оның келтірер зияны. Жалғыз–ақ, осы түйінді орыс ақыны өлеңнің басында айтса, қазақ ақыны бұл ойды таза қазақы мәнде машықпен одан өрбіте келе, көпке өнеге, үлгі ретінде ұсынып, өлеңнің аяғында береді.
« Жиған терген » өлеңі – Абай үлгісінде «Сегіз аяқ» өлеңімен жазылған.
Ал осы өлеңдерін Абай үлгісіне келтіріп, содан өнеге алып жазған Ахмет пен қазақтың бас ақыны Абайдың аудармалары қандай үндестік табады? Олардың не байланыстырады? Ең алдымен, Абай аудармасына зер салып көрелік.
Жастайынан халық ауыз әдебиетінен сусындап өскен Абай, орыс әдебиетімен Семейге оқуға барған кезде алғаш танысады. Бірден қызығып оқып, бас қойып сусындаған шақта өлең үшін шабыт алады. Негізінен өлеңдері есіткеннің жүрегін жігерлендіретіндігі, шығармасының оқыған жанды баурап алатындығы Лермонтовқа үндес келеді. Тек өлеңдерін ғана емес поэмаларынан үзінділер аударып, Пушкиннен қуат алып, қазаққа танымал «Татьяна әнін» жарыққа шығарады. Сонымен қатар, Крыловтан мысалдарда аударған екен.
Менің ойымша, Ахмет пен Абайдың өлеңдерінің, соның ішінде, аудармаларының ұқсастығы мынада тәрізді: екі ақында қазақи тәлім тәрбие берумен қатар, болашақ ұрпаққа деген жақсылық, асыл қасиеттерді өнеге үлгі етіп қалдырған. Сонымен қатар, мақал мәтелдерді ұтымды пайдаланып, ойды таза жеткізгендігі үндестік табатындай.
Қорыта келе, қазақтың бас ақындары саналатын екі ақынның да қай шығармасы болсын, тіпті аудармаларынан да қазақилық пен өнегеге толы мол мұра тұнып жатыр. Бірін бірі толықтырып, бізге, келешек ұрпаққа рухани асыл қазынаны сусындау үшін қалдырып кеткендей.
