Рәбиға Сыздық

Рәбиға Сәтіғалиқызы Ақтөбе облысына қарасты Ойыл қалашығында дүниеге келген. Зады, “Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілесің” деп қазекем тегін айтпаса керек. Рекең өскен ұяның игі жақсы адам өсірудегі, азамат тәрбиелеудегі өнегесі өзгеше болған. Оның үстіне сол кезеңнің ауыртпалығы, заманның қиыншылығы да жас қыздың жанын болаттай етіп, шыңдауға өз үлесін қосып жатты. Кіші жұттар отызыншы жылдардағы ұлы жұтқа ұласып, елді есеңгіретіп тастағаны белгілі. Бұл аз болғандай, халқымыздың ардақты азаматтарын қудалау басталды. Әкесі Сәтіғали “Алаш” құрамында болғандықтан ұсталып, “халық жауы” аталып, 1937 жылы атылған кезде ол бар-жоғы он үш жаста еді. Жақсы адамның балалары да әлбетте жақсы болуға тиісті ғой. Осы бір айтуға жеңіл болғанмен, жүзеге асырылуы оңайлыққа түспейтін ақиқатты жүзеге асыруды ойлап, аманат жүгін арқалаған жас бала өзінің әкесі тәрізді айтулы азамат болуға бекінген еді. Рекеңнің ата-анасынан кейін пір тұтқан адамы – өзінен екі жас үлкен ағасы Хамит болатын. Бойындағы бекзаттық жаратылысы көзге ұрып, айқын байқалып тұратын адам еді. Қарындасына жанашыр, медеу бола білген ағаны апайдың ерекше құрмет тұтатындығы байқалады. Ол кісінің әлі күнге ағасының атын аузынан тастамай, “мен барлық атақ, лауазымдарымнан “Хамиттің қарындасы” деген сөзді биік қоямын” деуі тегін болмаса керек. Ағайын арасындағы қимас сезім, аға-қарындастың өзара сыйластығы исі қазаққа үлгі боларлықтай. Ойлай білген адамға осының өзі бір өнеге.


Қызмет жолын 1940 жылы Ақтөбе облысы Алға стансасындағы бастауыш мектепте мұғалімдіктен бастаған жас қыз 1942-45 жылдары Темір қаласындағы орта мектепте, педучилищеде ұстаздық қызмет атқарады. Бұл білімнің жетімсіздеу екенін байқағандықтан, Алматыдағы Абай атындағы Қазақ педагогика институтының үшінші курсына түсіп, оқуды 1947 жылы бітіріп шығады да осы институттың аспирантурасында оқиды. Аспирантурадан соң Қазақтың оқу-педагогика баспасында редактор, редакция меңгерушісі қызметтерін атқара жүріп, әдебиет пен өнер саласында еңбек етуді, қаламгерлік жолға түсуді ойлайды. Алайда М.Балақаев, І.Кеңесбаев, Ш.Сарыбаев, А.Ысқақов тәрізді ұстаздарының ықпалымен 1957 жылы ҚР Ұлттық ғылым академиясына ауысып, кіші ғылыми қызметкерлік жұмыс жасайды. Осылайша әдебиетке бейімдігі бар жас тіл маманына айналады. 1959 жылы “Абай қара сөздерінің негізгі морфологиялық ерекшеліктері” тақырыбында кандидаттық диссертация қорғайды. 1961-1967 жылдар аралығында жаңадан құрылған Тіл білімі институтында қазақ тілінің тарихы мен диалектологиясы бөлімінде меңгерушілік қызметін атқарса, 1969-1975 жылдар арасында филология ғылымдары бойынша Тіл және әдебиет институттары жанында жұмыс жасайтын біріккен диссертациялық кеңестің ғалым-хатшысы болады. Сөйтіп, 1971 жылы “Абай шығармаларының тілі” деген тақырыпта докторлық диссертация қорғайды. 1975 жылдан бастап Тіл білімі институты жанындағы Ғылыми кеңестің мүшесі. 1979 жылы Қазақ ССР Ғылым академиясының корреспондент мүшесі болып сайланды. 1980-94 жылдары Тіл мәдениеті бөлімінің меңгерушісі ретінде қызмет жасады. Одан кейінгі жылдары осы институттың бас ғылыми қызметкері болып еңбек етіп келеді.


Рәбиға Сәтіғалиқызының жеке өмірінде тағылым аларлық сәттер мол. Өрімдей кезінде қосылған Сыздықов Мақаш мезгілсіз дүниеден озған соң, Рекең ардақты азаматының аруағына құрмет ретінде, асыл жарға деген қимас сезімнің керемет бір белгісі ретінде Сыздық деген фамилияны берік ұстап келе жатыр. Қазақ әйелдерінің бойындағы сүйген жарға деген осынау ғажап қасиеттің Рекеңнің болмысынан баян табуы кісіні сүйсіндіреді. Ерекше ризалық сезімге бөлейді.


Азаматтық пен ғалымдықты үнемі қатар алып жүретін Рәбиға Сәтіғалиқызының ғылым қайраткері ретінде қалыптасуына А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының орны айрықша. 1957 жылдан бастап табан аудармай жарты ғасырдан астам осы институт қабырғасында еңбек еткен жанның ғылыми өмір жолын ғалым мен ғылым үндестігінің жарқын шежіресі деуге болады.


Ғалымның өзіне тән бірден-бір ерекшелігі – тіл білімі мен әдебиет әлемін бір-бірімен тұтастықта, байланыста зерттеуі. Сөз құдіретін ұғынып, бағалай білетін ғалым ұлы Абайдың сөз өрнегін зерттеуді бастаған сонау 1950-жылдардан бергі кезеңде де сөз зергерлерінің шығармаларын көкірек көзінен өткізіп, зерделеуді өзінің бір парызы санап келеді. Р.Сыздықтың ғалымдығын сөз еткенде оның Абайға барған батылдығына ерекше тоқталуға тура келеді. Өйткені, біз оның бұл әрекетінен өмірді Абайша толғап, адамды ақынша танып, оның жазған өлеңдерінің адам жанына әсер етерлік сыйқырлы сырын тіл көркемдігі арқылы сезінуге тырысатындығын көреміз. Мұны “Абай қара сөздерінің ерекшеліктерінен” (1959) бастап, “Абай шығармаларының тілі” (1968), “Абай өлеңдерінің синтаксистік құрылымы” (1970) және “Абайдың сөз өрнегі” (1995) атты еңбектерінен айқын аңғаруға болады. Алдыңғылары кезінде ғылыми жұртшылыққа үлкен ой салған, Абайға тілдік тұрғыдан барудың кілтін ашқан дүниелер еді. Ал араға жылдар салып барып қолға алынған кейінгі кітап ұлы ақынның сөз өрнегін бұрын ескерілмей келген жаңа бір қырынан сөз ететін өзгеше туындылар қатарына жатады. Міне, бұл еңбектердің бәрі оны нағыз абайтанушылар қатарына қосты. Ақын-жазушылар тілін зерттеуді мақсат еткен жас ізденушілер үшін бұл еңбектер таптырмайтын үлгі болып табылады.


Абай тілін зерделеуге бағышталған 1968 жылғы “Абай шығармаларының тілі” атты монографиясы үшін ғалымға Ғылым академиясының Шоқан Уәлиханов атындағы сыйлығы берілді. Бұл еңбекте автор қазақ әдеби тілін қалыптастырудағы ұлы Абайдың қосқан зор үлесін, орнын дәлелдейді. Абай шығармалары тіліндегі лексика-морфологиялық ерекшеліктерді саралай келе ақын өмір сүрген кезеңдегі қазақ әдеби тілінің де жағдайын жан-жақты қарастырған. Суреткер қолданған лексикалық, грамматикалық қатпарларды әр қырынан талдап береді. Онда жаңадан жасалған, көнені жаңартқан, мүлде тың қолданыстардың себеп-салдарын анықтап, ұлы ақынның шығармашылығын даралай түсетін тұстары ерекше зерделілікпен баяндалады. Сөйтіп, “Абай – қазақтың қазіргі әдеби тілінің негізін қалаушы” деген тұжырымды тілдік деректермен бекіте түседі. Абайдың жазба әдеби тілдің негізін салудағы орнын анықтай отырып, ол өмір сүрген дәуір мен ортаның ара қатынасын, сол дәуірдегі әдеби тіл мен кітаби тіл байланысын жан-жақты талдайды.
Ғалымның жоғарыда аталған “Абай өлеңдерінің синтаксисі” атты монографиясы жалпы өлең синтаксисіне арналған алғашқы еңбек десе де болады. Мұнда Абай тілінің құрылым-құрылысы соншама бір сарамандықпен қарастырылған. Осынысымен де ол ізденушілер мен студенттер қолынан түспей келе жатқан бірегей еңбектер қатарында.
Рекеңнің “Абайдың сөз өрнегі” (1995) атты еңбегі лингвостилистикалық зерттеу болып табылады. Зерттеме лингвопоэтикалық танымның нысаны мен мақсат-міндеттерін саралаудан, Абай тілін танудың қырларын анықтаудан басталады. Еңбектегі “Сөз – өлеңнің арқауы” деп аталатын тарау поэтикалық сөз мәселелеріне бағышталған болса, келесі тарауларда ұлы ақынның сөз құбылту шеберлігі, сөзді үндестіру құпиялары, қара сөздерінің стильдік және тілдік табиғаты айқындалады, Абай дәстүрінің сабақтастығы мәселелері баяндалады.


Р.Сыздық қазақ прозасы мен поэзиясындағы бұрынғы, кейінгі, орта буын, жас буын қаламгерлердің қай қайсысын да көзден таса етпей, жылт еткен жақсылықтарын атап, көрсете білетін жан. Ол үшін әсіресе нағыз ақын атаулының жөні бөлек. Абай, Махамбет, Дулат, Мағжан, Қасым тәрізді алыптарды былай қойғанда, кешегі Мұқағали, Төлеген, Ізтайлар, қазір арамызда жүрген Тұманбайдан бастап, Өтежан, Ақұштап, Марфуға, Нұрлан (Оразалин), Светқалиларды тебірене оқып, олардың сөз саптау машығына таңданыс білдіріп отыратын Рекеңнің оқырман ретіндегі талғамына сүйсінбеу мүмкін емес.
Ол өзінің 1997 жылы жарық көрген “Сөз құдіреті” атты еңбегінде М.Әуезовтің 20-жылдардағы әңгімелері тілінен бастап, Шерхан Мұртаза, Әбіш Кекілбаев, Мұхтар Мағауин, Сейдахмет Бердіқұлов, Оралхан Бөкеев, Асқар Сүлейменов, Тахауи Ахтанов, Қабдеш Жұмаділов, Кәдірбек Сегізбайұлы тәрізді қазақ көркем сөзінің қас шеберлері қаламынан шыққан туындыларға лингвостилистикалық тұрғыдан талдау жасап, олардың сыры мен сымбатын ашып береді. Сөз шеберлерінің шығармаларын сөз таңдау, сөз қолданыс, сөз әрлеу тұрғысынан зерттейді.


Р.Сәтіғалиқызы “Абайдың сөз өрнегі”, “Сөз құдіреті” және “Сөздер сөйлейді” атты үш монографиялық еңбегін баяндау стилі мен тақырыбы жағынан өзіне өте ыстық кітаптар санайды. Әсіресе көркем мұраларды құмарта оқитын жұртшылықтың қолына тиген “Сөздер сөйлейді” (1980, 1994) деген еңбегі ғалымның аса бір зеректікпен орындаған жұмысы болды. Онда ақын-жыраулар тілінде кездесетін сан алуан тұрақты тіркестер мен мақал-мәтелдер құрамындағы көне сөздердің байырғы мағыналары ашылып, олардың семантикалық өрім-өзгерістері сараланады. Еңбектің тарихи лексикология бойынша өте қажетті оқу құралының біріне айналуы сондықтан. Ғалым бұл кітапқа еңбегінің көп сіңгенін жазады. Кітапта қазіргі тіліміздегі бастапқы мағынасы күңгірттенген немесе мүлде ұмытылған, тарихи тұрғыдан түркі-моңғол, түркі-иран тілдеріне ортақ сөздердің әуелгі мәні анықталып, олардың түп төркінін анықтаудың жолдары мен тәсілдері, шарттары айқындалады. Сөздердің көпмағыналылығы, тарихи кезеңдердегі тұлғалық және мағыналық өзгерістері ашылады.
Рәбиға Сәтіғалиқызының қазақ әдеби тілі мен қазақ жазба әдеби тілін зерделеп, олардың қалыптасу тарихын жан-жақты тарата талдайтын еңбектері өз алдына бір төбе. Мәселен, “Қазақ әдеби тілінің тарихы (XV-XІX ғғ.)” атты еңбегінде ол әдеби тіліміздің ұлттық дәуірге дейінгі негізгі көздері мен арналарын анықтап алып, әдеби тілдің ұлттық дәуірдегі сыр-сипатын айқындайды. Оны кезең-кезеңдерге бөліп, толық сипаттама жасайды. Жазба әдеби тілдің де болғандығын бұлтартпастай дәлелдейді. Ғалым зерттеулерінен әдеби тіл тарихына қатысты бұрын қалыптасқан пікірлерден өзгеше тың ойлармен танысамыз. Бұл жерде әдеби тіл мәселесіне қатысты тарихи деректерге молынан жүгіне отырып және тілдің даму процесін қуалай іздестіре келе әдеби тілдің тарихын бірнеше ғасырға тереңдетіп батыл тұжырымдар жасайды. Мысалы, XV ғасырдан бастау алатын, бес ғасырға созылған жыраулық, ақындық поэзия тілін саралай келіп, Рекең ғылыми ортаға “ауызша әдеби тіл” деген жаңа ұғым мен тың терминді ендіріп, мүлдем жаңа бағыт ұсынды. Оның тіл біліміндегі бұл батыл байламы қазір өзінің өміршеңдігін танытып отыр. Бұл пікірді ғалым ең алғаш рет 1984 жылы жариялаған “XVІІІ-XІX ғ. қазақ әдеби тілінің тарихы” атты монографиясында да әйгілеген болатын. Ақын-жыраулар шығармалары мен көптеген әдеби үлгілердің, фольклорлық мұраларымыздың ел арасына ауызша таралғаны анық. Сондықтан халқымыздың өз тарихи жолы мен тұрмыс салтына байланысты ерекшеліктерінен туындайтын мұндай феноменді есепке алудың қажеттігі даусыз. Біздің әдеби тілімізді жазба тілмен ғана байланыстырған жөн бола қоймайды. Реті келгенде айта кеткен жөн, Рекең өзінің “XVІІІ-XІX ғғ. қазақ әдеби тілінің тарихы” атты еңбегінде ескі қазақ жазба әдеби тілі идеясын да ортаға салып, оны бұлтартпастай етіп дәлелдейді. Ғалым бұл ойын “Язык Жами’ат-тауарих Жалаири” атты еңбегінде де қайталайды. Шежірені сол ескі қазақ жазба әдеби тілінің бір үлгісі ретінде қарастырады. Бұл зерттемелердің қазақ әдеби тілін дәуірлеудегі маңызы зор.



Профессор Р.Сыздық түркітану ілімінде де өзіндік жолы бар зерттеуші. Бұл ретте оның жоғарыда сөз болған “Язык Жами’ат-тауарих Жалаири” (1989) деген монографиясын ерекше атауға болады. Бұл еңбекті зерттеудің айрықша құндылығы мынада. Кешегі бір кезеңге дейін мұндай ескерткіштердің көбінен ат-тонымызды ала қашып, іргемізді аулақ салып келдік. Ондағы дәлеліміз зерттемей жатып-ақ қазаққа тән ештеңе жоқ дегенге саяды. Рәбиға Сәтіғалиқызы көкейімізге көптен орнығып алған осы бір керенаулықтың шынжырын үзді. Ондағы қазақ халқының тұрмыс-тіршілігіне, әдет-ғұрып, салт-дәстүріне тән, тіпті басқа туыс тілдерде қайталанбайтын, кездеспейтін тәрізді қызықты сөз өрнектерін тауып талдап, анықтады. Сөйтіп, ол Қадырғали Жалаиридің “Жами’ ат-тауарих” атты шежіресінің рухани мәдениет жағынан да, тілдік тұрғыдан да қазақ халқының байырғы дәуірінен қалған мұра екенін дәлелдеп шықты. Осы арқылы қазақ халқының рухани мұрасын байытуға айтарлықтай қомақты үлес қосты.


Зерттеуді Жалаиридің дұрыс аты-жөні мен ныспысын анықтаудан бастаған ғалым, екі нұсқаны лингвотекстологиялық тұрғыдан салыстыра отырып, шежіре тілінің стилистикалық, лексика-фразеологиялық, графикалық және орфографиялық ерекшеліктерін зерделейді. Ескі түркі жазба ескерткіштерінің тілдік мәртебесін анықтауда басшылыққа алынатын негізгі ұстанымдарды ұсынады. Ескерткіш тілінің стилистикалық сипатына, көркемдеу құралдарына ерекше назар аударудың қажеттігін жазады. Ғалымның осы еңбегінде келтірілген ой тұжырымдар ескі жазба ескерткіштер тілінің қазіргі түркі тілдеріне қатысын зерттеу мәселесінде міндетті түрде басшылыққа алынуға тиісті деп есептейміз.
Профессор Р.Сыздық түркі тілдері тарихына байланысты ізденістерін Қожа Ахмет Ясауи хикметтері арқылы XІІ ғасырға қарай тағы да тереңдете түседі. Ғалым, өзінің “Ясауи хикметтерінің тілі” (2004) атты монографиясында хикметтердің Самарқант нұсқасы негізінде оның тіліне лексика-грамматикалық, текстологиялық тұрғылардан талдау жасаған. Р.Сәтіғалиқызы осы нұсқаның бастапқы түпнұсқаға ең жақын көшірме болып табылатындығын жазады. Зерттеме барысында ғалым лексикалық тұрғыдан да, грамматикалық тұрғыдан да Ясауи тілінің негізі қыпшақ-оғыз әдеби тілі деген қорытындыға келеді.


Қ.Ясауи – түркі поэтикасының құдіретімен ислам дінінің негіздерін жүректен жүрекке жеткізуде, сөйтіп оны түркі мәдениетінің төл мұрасына айналдыруда орасан зор еңбек сіңірген алып тұлға. Хикметтер құрамындағы ұлы шейхтың төл мұрасын анықтау, оны ұлы ақынның шәкірттері мен ізбасарлары тарапынан қосылған жыр жолдарынан айыру, көшірушілер мен қайта көшірушілер, бастырушылар жағынан үстемеленген мәтіндерді анықтап, қателіктерді жөндеу – осының бәрі оңай шаруа емес еді. Ғалым 230 беттік қолжазбаны 4-5 қайтара жазып, транскрипциялап, транслитерациялай отырып, аса мұқият болуды талап ететін зерттемені ыждағаттықпен орындап шыққан.
Қазақ тіл білімінің 1950-жылдардан бергі жарты ғасырдан астам тарихында Рекеңнің зерттемеген саласын табу қиын. Солардың бірі – тіл мәдениеті. Бұл сала бойынша ол қаншама жылдар бойы өте нәтижелі еңбек етіп келеді. Ғалымның сондағы көңіл бөліңкірейтіні сөз сазы, жаңа қолданыстар, әдеби норма мәселелері. Оның тікелей қатысуымен “қазақ тіліндегі жаңа қолданыстардың” бірнеше басылымы жарық көрді. Р.Сәтіғалиқызының “Тілдік норма және оның қалыптасуы” (2001) атты монографиясы – норма мәселесі теориялық тұрғыдан сөз болатын күрделі еңбектер қатарына жатады. Ғалымның қазақ орфографиясына қосқан үлесі де мол. Ол қазақ тілінің орфографиялық сөздігін түзісуге 1960 жылдан бері үзбей қалам тартып келеді. Оның тікелей басшылығымен қазақ орфографиясындағы негізгі ережелердің жаңа нұсқасы жасалды.
Р.Сыздық қазақ тіл білімінің көкейкесті мәселелерін баспасөзде үзбей жазып, теледидар, радиодан үздіксіз насихаттап келе жатқан сергек ойлы, зерек тілші. Ол қоғамдық мәдени өмірдің қайнаған ортасында, әсіресе тілге қатысты мәселенің бәрінде өз үнін, өз пікірін ашық та анық айтып отыратын тіл сыншысы.


Рекеңнің кешегі репрессия құрбандары А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов сынды ғұламалардың өмірі мен шығармашылығын насихаттауда жүргізген жұмыстары өз алдына бөлек әңгіме. Бұлар жөніндегі танымдық мәні айрықша еңбектері студент қауымының қолында. Ғалым 1966 жылы Құдайберген Жұбанов туралы ең алғашқы баяндаманы жасап, содан кейін “Ғалым-азамат” деген кітапша шығарған болатын. 1989 жылы А.Байтұрсынұлының ақталуына қажет анықтама жазған Рекең “Тіл тағылымын” шығаруға да зор еңбек сіңірді. Ол Х.Досмұхамедұлының таңдамалы еңбектерін шығару ісінде де бас редактор ретінде көп жұмыс жасады. Ұлтымыздың ардақты азаматтары үшін қызмет етуді ол өзінің азаматтық және ғалымдық парызы санайды.

Ғалымның ұстаздық қызметінің де жөні бөлек. Рекеңнің жетекшілігімен немесе кеңесшілігімен қорғаған ғылым докторлары мен кандидаттары өздерінің тақырыпты терең меңгеруімен, құнды маман болуымен ерекшеленеді. Профессор Р.С.Сыздық еңбектері Үкімет тарапынан да әлденеше рет жоғары бағаланды. 1972 жылы “Құрмет белгісі” орденіне ие болды. 1984 жылы Қазақ ССР-інің еңбек сіңірген ғылым қайраткері құрметті атағы берілді. Есімі Қазақ ССР-інің “Құрметті Алтын кітабына” жазылды (1981), Ш.Уәлиханов атындағы сыйлықтың (1995), Мемлекеттік сыйлықтың (1996) лауреаты атанды.
Ұлттық ғылым академиясының академигі, профессор, ғылым докторы Р.Сыздықтың өмірде тынымсыз еңбекпен өрмелеп шыққан өрелі биіктерін, көркем дүниедей оқылатын ғылыми еңбектерін, жоғарыда көрсеткеніміздей, ежіктеп баян етуден гөрі, қарапайым қазақ әйелінің кәдімгі адами болмыс-бітімін де сөйлетсек деп едік. Сол мақсатымыздың бәрі бірдей орындала қоймағанын сеземіз. Дегенмен мына ғажайып өмірде қазақтың қыздары мен аналарына ғана тән мінез бен қазақ тілінің құдіретін танытып, өнеге таратып жүрген осынау жанмен қатар еңбек етіп жүрудің өзі бір ғанибет емес пе?

Авторы: Өмірзақ АЙТБАЙҰЛЫ, ҚР ҰҒА академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор.