Томас Кун
Томас Сэмюель Кун (1922-1996) – американдық философ және ғылыми тарихшысы, постпозитивтік ғылым философиясының басты өкілдерінің бірі. Негізгі шығармасы «Коперникиандық рефолюция» (1957), «Ғылыми революциялардың құрылымы» (1962), «Қара дене теориясы және кванттық үзіктілік» (1978) және т.б.
Тарихтың рөлі
Тарих, егер оны жай хронологиялық тәртіппен орналасқан анекдоттар мен деректердің қоймасы ретінде ғана қарастырмайтын болсақ, онда ол ғылым туралы бізде қазіргі уақытқа дейін қалыптасқан түсініктерді бел буып, қайта құру үшін негіз бола алар еді. Бұл түсініктер (тіпті ғылымдардың өзінде де) басты түрде классикалық еңбектерде немесе кейініректе оқулықтарда тұнып тұрған ғылыми жетістіктерді зерделеу негізінде пайда болған; бұл еңбектер мен оқулықтар бойынша ғылыми жұмыскерлердің әрбір жаңа ұрпағы өз ісінің практикасында оқып-үйренетіні белгілі. Бірақ мұндай кітаптардың мақсаты олардың өз жаратылысы бойынша материалды сенімді әрі түсінікті баяндау болып табылады. Солардан қорытылған ғылым ұғымының, ықтимал, ғылыми зерттеудің шын практикасында сәйкестігі туристер үшін жарнамалық проспектілерден немесе тіл бойынша оқулықтардан влынған мәліметтердің ұлттық мәдениеттің реалдық бейнесіне сәйкестігінен асып кетпейді. Ұсынылып отырған очеркте ғылым туралы мұндай түсініктердің ғылымның магистралдық жолдарынан жаңылдырып жіберетінін көрсетуге талпыныс жасалады. Оның мақсаты ғылыми қызметтің өзін зерттеудегі тарихи келістен айқындалатын ғыымның мүлде басқа тұғырнамасын (концепциясын) сұлба түрінде болсын бейнелеп беруде.
Алайда, егер тарихи берілгендердің ізделуі мен талдауын басты түрде классикалық еңбектер мен оқулықтар негізінде қалыптасқан антитарихи стереотиптің шеңберінде қойылған сұрақтарға жауап беру үшін жалғастырар болсақ, онда тіпті тарихты қаншама зерделегенмен жаңа тұғырнама туындамайды. Мысалы, бұл еңбектерден көбіне ғылымның бар мазмұны тек солардың беттерінде суреттелетін бақылаулармен, заңдармен және теориялыармен ғана анықталады деген қорытындыны сұранып тұрады. Жоғарыда айтылған кітаптар, көбінесе, ғылыми әдістер оқулық үшін берілгендерді іріктеу әдістемесімен және бұл берілгендерді оқулықтың теориялық қорытындыларымен байланыстыру үшін қолданылатын логикалық операциялармен тура ғана сай келетіндей трғыда түсініледі. Нәтижесінде ғылымның табиғаты мен дамуына қатынасты ойдан туындаған жорамалдар мен алдын ала қалыптасқан түсініктердің үлесі тым көп болатындай ғылымның тұғырнамасы пайда болады.
Егер ғылымды қолданыстағы оқулықтарда жинастырылған фактілердің, теоиялардың және әдістердің жиынтығы деп қарастыратын болсақ, онда мұндай жағдайда ғалымдар – бұл осы жиынтықты жасауға аз болсын не көп болсын табысты түрде өз үлестерін қосатын адамдар. Мұндай көзқараста ғылымның дамуы – бұл ғылыми методология мен білімді айшықтайтын жетістіктердің барған сайын ұлғаятын қорына фактілердің, теориялардың және әдістердің біртіндеп құйылу процесі. Мұндайда ғылымның тарихы осы біртіндеген өсуді де, білімнің жинақталуына бөгет болған қиындықтарды да тіркейтін пәнге айналады. Бұған ғылымның дамуына құлық қоятын тарихшының өз алдына екі басты міндет қоятыны анықталады. Бір жағынан, ол әрбір ғылыми фактіні, заңды және теорияны кімнің және қашан ашқанын не тапқанын анықтауы тиіс. Екінші жағынан, ол қазіргі ғылыми білімнің құрамдас бөліктерінің тезделіп қорлануына бөгет жасаған аумақты қателердің, әпсаналардың және соқыр сенімдердің болғанын суреттеуі әрі түсіндіруі тиіс. Көптеген зерттеулер осылай жүргізілген болатын, ал кейбіреулері қазір де осы мақсаттарды көздейді.
Алайда кейінгі жылдары ғылым тарихшыларының кейбіріне ғылымның қорлану арқылы даму тұғырнамасының оларға жіктелмейтін функцияларын орындау барған сайын қиынға соғуда. Өздеріне ғылыми білімнің қорлануын тіркемелеушінің рөлін алған олар, зерттеу алға басқан сайын кейбір сұрақтарға, мысалы, оттегі қашан ашылды не кім бірінші болып энергияның сақталуын тапты деген сияты, жауап беру оңайланудың орнына, қиындала түсетінін байқастайды. Біртіндеп олардың кейбіріне мұндай сұрақтардың тұжырымдалуы дұрыс емес пе деген және ғылымның дамуы – бұл, мүмкін, жекелеген ашылымдар мен өнертабыстардың жай ғана қорлануы емес пе деген күдік күшейе түседі.
Ғылыми төңкерістердің ең көрнекті мысалдарына ғылым дамуындағы баяғыдан революциялар деп аталып келе жатқан әйгілі эпизодтар жатады. Бұл жаңалықтардың әрқайсысы ғылыми қауымдастықтың ғасырлар бойы қасиеттеліп келген әлдебір ғылыми теориядан онымен үйлеспейтін басқа теорияның пайдасына ба тартуына қажетті түрде апарған болатын. Олардың әрқайсысы тәптішті ғылыми зерттеуге жататын мәселелердің және кәсіпті ғалым әлдебір мәселенің құқылы немесе оның әлдебір шешуінің заңды деп табуға болматын-болмайтынын анықтауға көмектесетін стандарттардың ілгерідегі тайқуын туғызды. Сөйтіп бұл жаңалықтардың әрқайсысының ғылыми қиялды түрлендіргені соншалық, біз мұны түптің түбінде ғылыми жұмыс жүргізілетін әлемнің трансформациялануы деп мойындауға тиіспіз. Бұл өзгерістер, олармен әрдайым серіктесетін дискуссияларды қоса алғанда, ғылыми революциялардың негізгі сипаттамаларын анықтайды.
Бұл сипаттамалар, айталық, Ньютон іске асырған төңкерісті не химиядағы төңкерісті зерделегенде ерекше айқын байқалады. Алайда, сол бір сипаттамаларды ғылым дамуындағы соншама айқын өрнектелген революциялық мәні жоқ деген басқа эпизодтарды зерделегенде де табуға болады (бұл жұмыстың негізгі қағидаларының бірі осында жатыр). Ғылыми мүдделерін, айталық, электромагниттік теорияның жасалуы шалып өткен әлдеқайда тар кәсіптік топтар үшін, Максвеллдің теңдеулері Эйнштейннің теорияларынан кем революцияшы, төңкерісшіл болып соққан жоқ және олардың қабылдануына деген кедергі де еш әлсіз болған жоқ. Басқа да жаңа теориялардың жасалуы, түсінікті себептер бойынша, олар құзіреттілік саласын шалып өтетін мамандар жағынан дәл сондай реакцияны дүниеге келтіреді. Бұл мамандар үшін жаңа теория нормалдық ғылым практикасында ғалымдар осы уақытқа дейін пайдаланып келген ережелердің өзгеруін топшылайды. Демек, жаңа теория бұл мамандар табысты аяқтаған ғылыми жұмыстың кең ауқымына қайтсе де әсері тигізбей қоймайды. Міне, қай себептен ол, оның қолдану аясы қаншалықты айрықша болғанымен, ешқашанда бұрыннан белгіліге жай ғана үстеме бола салмайды (немесе, қалай болғанда да, өте сирек болады). Жаңа теорияны игеру бұрынғы теорияның қайта құрылуын және бұрынғы фактілердің қайта бағалануын, бір ғалымның қолынан сирек келетін және ешқашан бір күнде тынбайтын іштейгі революциялық процесті талап етеді. Ғылым тарихшыларына бұл ұзаққа созылатын процестің дәл датасын анықтаудың әжептәуір қиынға соғатынында сондақтан таңқаларлық ештеңе жоқ, бірақта олардың терминологиясының өзі оны әлдебір бөлектенген құбылыс ретінде көруге мәжбүр етсе-дағы.
Одан бетер, жаңа теориялардың жасалуы бұл теориялардың пайда болатын салаларындағы революцилық түрлендірулерге мамандарды шабыттандыратын ғылымдағы оқиғалардың жалғыз категориясы емес. Нормалдық ғылымды басқаратын нұсқамалар дүниеліктердің тек универсумның өзінде бар болатын түрлерін ғана анықтап қоймайды, бірақ, айқын емес түрде, онда жоқты да анықтайды. Бұдан (бұл көзқарас бұдан кеңірек талқылауды талап етсе дағы) оттегінің не ренгтендік сәулелердің ашылуы сияқты жаңалықтардың ғалымдар дүниесіне тағы да білімнің қандай да бір мөлшерін қосумен ғана тынбайтыны анықталады. Түптің түбінде бұл шынында да орын алады. Бірақ кәсіпқой ғалымдар қауымдасығы дәстүрлі эксперименталдық процедуралардың мәнін қайта бағалап, ол дүниеліктер туралы баяғыда үйреншікті болып алған өз ұғымын өзгертіп, және бұл қайта құру процесінде өзі дүниені соынң жүзінде қабылдайтын теориялық сұлбаға да өзгерістер енгізіп болғаннан бұрын емес. Ғылыми факті мен теория шындығында бір-бірінен тас қабырғамен бөлінбейді, ал мұндай бөліну нормалдық ғылымның дәстүрлі практикасында кездессе дағы. Алдын ала болжалынбаған жаңалықтардың жай ғана фактілерді кіргізу болып табылмайтындығы міне осыдан. Осы себептен де іргелі жаңа фактілер мен теориялар ғалым дүниесін қаншама сандық жағынан байытса, соншама да сапалық жағынан түрлендіреді.
Кейбір оқушыларды нақтылы тарихи зерттеулердің бұл жұмыстың мақсаты болып отырған тұғырнамалық түрленуге мүмкіндік туғызща алар-алмасы жөніндегі сұрақтың бұрын да қызықтырғанында еш күмән жоқ. Формалды түрде пайымдай келе, бұл мақсатқа тарихи әдістермен жету мүмкін емес деген қорытындыға келуге болады. Біз тым жиі айтанымыздай, тарих таза суреттегіш пән болып табылады. Ал жоғарыда ұсынылған тезистер көбіне интерпретацияға ұқсайды, ал кейде нормативтік сипатқа ие. Одан бетер, менің жалпылауларымның көбісі ғылымның социологиясы не ғалымдардың әлеуметтік психологиясы саласына қатынастылы, ал менің қорытындаларымның ең кемінде бірнешеуінің логиканың немесе эпистемологияның дәстүрлеріне сай жасалғаны және бар. Алдыңғы мазмұндамада менің қазіргі кезде кеңінен мойындалған «ашылу контексті» мен «негіздемелеу контексті» арасындағы бөлінуді бұзғандай болып көрінуім мүмкін. Ғылымның және ғылыми мүдделердің әртүрлі салаларының бұл араластырылуы шатасудан басқа әлденені тудыра алар ма екен?
Нормалдық ғылымға барар жолда
«Нормалдық ғылым» термині бір не бірнеше өткен ғылыми жеістіктерге мығым сүйенеін зерттеуді білдіреді; бұл жетістіктер біраз уақыт бойы белгілі ғылыми қауымдастықпен оның әрмен қарайғы практикалық іс-әрекеттің негізі ретінде моындалатын болды. Біздің уақытымызда мұндай жетістіктер элементарлық не жетілдірілген типтегі оқулықтарда баяндалады, алайда олардың алғашқы формасында сирек болса-дағы. Бұл оқулықтар қабылданған теорияның мәнін түсіндіріп, оның көптеген не барлық табыста қолданыстарын безендіріп, бұларды типтілік бақылаулар және эксперименттер салыстырады. Мұндай оқулықтар кеңінен қанат жайып кеткенге дейін, ал бұл ХІХ жүзжылдықтың басында орын алған болатын (ал жаңадан қалыптасқан ғылымдар үшін тіпті кейініректе), ұқсас қызметті ғалымдардың әйгілі классикалық еңбектері орындаған: Аристотельдің «Физикасы», Птоломейдің «Альмагесті», Ньютонның «Бастамалары» мен «Оптикасы», Франклиннің «Электричествосы», Лавуазьенің «Химиясы», Лайельдің «Геологиясы» және көптеген басқалары. Ұзақ уақыт бойы олар келесі ұрпақтар үшін ғылымның әрбір саласында мәселелер мен әдістердің құқылығын астыртын түрде анықтап отырды. Осы еңбектердің екі мәнді ерекшеліктері арасында бұл мүмкін болатын. Ғылыми зерттеулердің бәсекелес бағыттарынан жақтастар тобын ұзақ уақытқа өзіне тартарлықтай, олардың жасалып шығуның өзі жеткілікті түрде бұрындары кездеспеген жайсаң жаңалық болатын. Ғалымдардың жаңа ұрпақтары өздеріне кез-келген түрдегі шешілмеген мәселелерді олардың шеңберінде таба алатындай, олар әрі жеткілікті түрде ашық болатын.
Осы екі сипаттарға ие жетістіктерді мен әрмен қарай «парадигмалар» деп атайтын боламын, ал бұл термин «нормалдық ғылым» ұғымымен тығыз байланысты. Ғылыми зерттеулердің фактілік практикасының кейбір жалпы қабылданған мысалдары, – ал олар өздерінде заңды, теорияны, олардың практикалық қолдануын және қажетті құрал-жабдықты кіргізеді, - барлығы жиыла келе, бізге ғылыми зерттеудің нақтылы дәстүрлері туындайтын модельдерді береді. Ғылым тарихшыларының «Птоломей (немесе Коперник) астрономиясы», «Аристотельдік (немесе Ньютондық) динамика», «корпускулярлық (немесе толқындық) оптика» және тағы сондай айдар тағып суреттейтін дәстүрлері сондайлық.
Парадигмаларды, соның ішінде мұнда мен безендіру мақсатында атап кеткендерден әлдеқайда арнайыланған парадигмаларды, зерделеу – студентті әйтеуір бір ғылыми қауымдастықтың мүшелігіне басты түрде дайындайтын міне сол. Осылайша ол өздерінің ғылыми саласының негіздерін дәл сол нақтылы мдельдерде зерделеген адамдарға қосылатындықтан, оның ғылыми зерттеудегі арғы практикасы фундаменталдық принциптермен соншалықты жиі айырмашылққа бара қоймайды. Ғылыми іс-әрекеті бірдей парадигмалар негізінде құрылатын ғалымдар ғылыми практиканың сол бірғана ережелері мен стандарттарына сүйенеді. Нұсқамалардың бұл жалпылығы және олар қамтамасыз ететін көзге ұрып тұрған үйлесімділік нормалдық ғылым үшін, яғни зертеудің әлде бір бағытының дәстүріндегі генезис пен сабақтастық үшін, алғышарттар болып табылады.
ХVІІІ ғасырдың бірінші жартысындағы электрлік қбылыстарды зерттеу тарихы, өзінің алғашқы жалпы мойындалатын парадигмасын қалыптастырғанша, ғылымның қалай дамитынының нақтырақ және белгілірек мысалын береді. Осы кезең бойында электрліктің табиғатына қатынастылы, бұл салада қанша әйгілі экспериментаторлар, — Хауксби, Грей, Дезагюлье, Дюфе, Ноллет, Уотсон, Франклин және басқалары сияқтыларын қосқанда, – болса, электрліктің табиғаты туралы соншама дерлік пікірлері де болған. Электрліктің олар жасаған көптеген тұғырнамаларының бәрі ортақ әлденеге ие болатын – белгілі дәрежеде олар сол уақыттағы барлық ғылыми зертеулер басшылыққа алған корпускулярық-механикалық философияның қайсы бір нұсқасынан туындайтын. Одан бетер, олардың бәрі шын ғылыми теориялардың компоненттері болатын, – ал бұл теориялар, бір жағынан, эксперимент пен бақылаудан туындаса, екінші жағынан, олардың өздері зерттеуге жататын арғы мәселелердің таңдалуы мен интерпретациялануын анықтайтын еді. Барлық эксперименттердің электрлік құбылыстарды зерделеуге бағытталғанына және экспериментаторлардың көбі өз әріптестерінің жұмыстарымен таныс болғанына қарамастан, олардың теориялары бір-бірімен тым жалпы ұқсастыққа ғана ие болатын.
Ғылымның әлдебір саласын өңдейтін топтың құрылымында парадигманың пайда болуы қалайша әсер ететінін қысқаша болсын атап өту қажет. Жараылыстану ғылымының дамуында жеке ғалым не зерттеушілер тобы алғаш болып, зерттеушілердің келесі ұрпағының өкілдерін өзіне қарата алатын қабілеті бар синтетикалық теорияны жасаған кезде, бұрынғы мектептер біртіндеп құри бастайды. Бұл мектептердің құруы бір жағынан олардың мүшелерінің жаңа парадигмаға өтуіне байланысты. Бірақ әрқашан әлдебір ескірген көзқарасқа берілген ғалымдар қалатын болады. Олар өз кәсібінің өкілдерінің әрмен қарайғы бірлескен әрекеттерінен жайдан-жай сырт қалатын болады; осы уақыттан бастап бұлардың барлық қарекеттері көзге де ілінбей қалып отырады. Жаңа парадигма зерттеу саласының жаңа, айқынырақ анықталуын да топшылайды. Ал өз жұмысын жаңа парадигмаға бейімдей алмайтын не бейімдегісі келмейтіндер басқа топқа өтуі тиіс, әйтпесе олардың бөлектеніп қалуға қаупі бар.
Тарихи тұрғыдан алғанда, көбіне олар өз кезінде талай арнайы ғылымдарға өмір берген философияның шытырман жолында сол бұрынғыша қала беетін болған. Бұл пайымдаулар мынандай ойға жетелейді: бұрындары табиғатты зерделеумен жай ғана әуестіктен айналысқан топ, парадигманы қабылдау арқасында кәсіптік болып қалыптасады, ал оның ынтыққан нәрсесі ғылыми пәнге айналады. Ғылымда (рас, медицина, техникалық ғылымдар, юриспруденция сияқты принципиалдық raison d`etreci әлеуметтік қажеттілікпен қамтамасыз етілген салаларда емес) парадигманың алғаш қабылдануымен арнайы журналдардың ашылуы, ғылыми қоғамдардың ұйымдастырылуы, академиялық беруде арнайы курстың бөлінуі туралы талаптар байланысты. Ең кемінде соңғы бір жарым ғасыр бойы, ғылыми мамандандыру алғаш институционалдық формаға ене бастаған кезден мамандандыру дәрежесі ғалымдар үшін мәртебелік мәселеге айналған қазіргі уақытқа дейін де іс осылай болуда.
Қазіргі жаратылыстану ғылымдарында кітаптар не оқулықтарға, не ғылыми өмірдің әлдебір қыры туралы ретроспективтік ой кешулерге жатады. Кітап жазатын ғалымның кәсіптік мәртебесі оның тосқанынан шықпай, өсудің орнына қайта құлдырап кетуі мүмкін. Әдетте ғылымдардың ертеректегі, парадигмаға дейінгі сатыларында ғана кітап кәсіптік жетістіктерге, әлі де шығармашылықтың кейбір салаларында сақталып келе жатқан қатынасын беретін еді. Тек кітап мақалалармен қатар не оларсыз бұрынғыдай зерттеушілер арасындағы комуникацияның құралы болып қалатын салаларда ғана мамандандыру жолдары сипатталуының анық еместігі соншалық, ғалым-зерттеушілердің шынайы хабарламаларын оқи отырып, әуесқой өзіне-өзі прогресті бақылап отырмын деген үмітпен жарамсақтана алады. Математика мен астрономияда зерттеушілік хабарламалар антика заманында-ақ кең аудиторияға түсінікті болудан қалған еді. Динамикада зерттеу эзотерикалық типке орта ғасырлардың соңында жақындады және жұрттың бәріне де түсінікті-ау деген формасына, рас қысқа кезеңге ғана, ХVII ғасырдың басында, жаңа парадигма динамиканың орта ғасырлар дәуірінде қолданып келген парадигмасының орнынын басқан кезде, қайтадан иелік жасады. Электр құбылыстарын зерттеулер маман еместерге түсіндірілмеуді XVIII ғасыр соңында талап ете бастады, ал физика ғылымының басқа салаларының көбісі кең мағынасындағы оқырманға ХІХ ғасырда түсінікті болудан қалған-ды. Сол екі жүзжылдықтар бойы мұндай түрленулерді биологиялық ғылымдардың әртүрлі бөлімдерінде де бақылауға болатын. Әлеуметтік ғылымдарда бүгінде соларды кездестіруге болады. Кәсіптік ғылым мен оны басқа салалардағы әріптестерін барған сайын қаттырақ бөлетін олардың тереңдей түсуіне орай өкініштер әдетке және әбден орынды болуға айналып жатса-дағы, ордың осы тереңдеу процесі мен ғылым дамуының ішкі тетіктері арасындағы өзара байланысқа назар тым аз аударылады.
Қалыпты ғылымның табиғаты
Ғалымдар тобы бірыңғай парадигманы қабылдағаннан кейін мүмкін болатын кәсібиірек және эзотерикалырақ зерттеудің табиғаты қандай екен? Егер парадигма бірде және бәрі үшін тындырылған жұмыс болып табылса, онда ол бұл топқа әрі қарай шешуге қандай мәселелерді қалдырады екен? – деген сұрақ туындайды. Егер біз бұған дейін қолданған терминдеріміздің қай жағынан жаңсақтыққа соқтыратынын көрсетсек бұл сұрақтарды кейінггіге қалдыруға болмайтыны анықтала түсері сөзсіз. Өзінің қалыптасқан қолданылуында парадигма ұғымы қабылданған модель немесе үлгіні білдіреді; «парадигма» сөзі мәнінің дәл осы аспектісі одан артықтың болмағандығынан менің оны осында пайдалануыма жол ашады. Бірақ, жуыр арада айқындалатынындай, объектіге сәйкестікке меңзейтін «үлгі» және «үлгі» сөздерінің мағынасы парадигманың анықтамасын түгелімен жаба алмайды. Мысалы, грамматикада “amo, amas, amat” парадигма болады, себебі бұл модельді латынша етістіктердің көп саны жіктелетін үлгі ретінде пайдалануға болады: мысалы, осы жолмен “lando, landas, landaf” және тағы басқа формаларды құруға болады. Бұл стандарттық қолданысында парадигма әрқайсысы принципінде оны алмастыра алатын мысалдарды көшірмелеуге рұқсат есебінде қызмет жасайды. Ғылымда, екінші жағынан, парадигманың көшірме объектісі болуы сирек кездеседі. Мұның орнына соттың жалпы заң шеңберінде қабылдаған шешіміне ұқсап, ол жаңа не қиынырақ жағдайларда одан әрі жасақтандыру мен нақтыландырудың объектісі болып табылады.
Кемел ғылым арнасындағы зерттеушілердің санасына жатпайтындардың ішінен парадигма шеңберінде осы тектес күнделікті жұмыстың қаншама көп жасалатынын немесе мұндай жұмыстың қандай тартымды болатынын сезінетіндер көп емес. Ал мұны түсінген дұрыс болар еді. Ғалымдардың көбісі өз ғылыми іс-әрекетінің барысында дәл осы тәртіп орнықтырумен айналысады. Менің осында нормалдық ғылым деп атайтынымды міне осы құрайды. Бұл іс-әрекетті жақынырақтан қарастырғанда (тарихи контекстіде не қазіргі лабораторияда), табиғатты парадигмаға, алдын-ала жасалынған және недәуір тар сияқты қорапқа, «тыққыштауға» тырысып жатқандай әсер қалады. Қалыптық, яғни нормалдық ғылымның мақсаты құбылыстардың жаңа түрлерін болжауды ешқандай да талап етпейді: бұл қорапқа сиыспайтын құбылыстар көбіне, мәнісінде, көзден жалпы таса қалады. Нормалдық ғылымның арнасында ғалымдар алдарына жаңа теория жасауды мақсат қылып қоймайды, сонымен бірге олар әдетте мұндай теорияларды басқалардың да жасауына төзімсіздік білдіреді. Керісінше, нормалдық ғылымдағы зерттеу парадигма өмір сүретінін алдын-ала топшылайтын құбылыстар мен теорияларды жасақтауға бағытталады.
Мүмкін, мұны кемшіліктер санатына жатқызу керек болар. Әрине, нормалдық ғылым зерттейтін облыстар тым үлкен емес, және біз қазір талқыоап отырған нормалдық ісінің бәрі де тым дерлік шектелген. Бірақ бұл парадигмаға сенімділіктен туатын шектеулер ғылымның дамуы үшін маңызды болып табылады. Назарды қатынастылы түрдегі эзотерикалық мәселелердің соншама үлкен емес облысына шоғырландырып, парадигма ғалымдарды табиғаттың әлдебір фрагментін басқа жағдаяттарда мұндайды ойлағау да мұрша келмейтіндей етіп тәптіштеп әрі тереңдетіп зерттеуге мәжбүрлейді.
Нормалдық немесе парадигмаға негізделген зерттеудің не екенін анығырақ көрсету үшін, нормалдық ғылымның негізінен қандай мәселелерге көңілі аутынын жіктеп және безендіріп беруге талаптанып бағайын. Ыңғайлы болу үшін мен теориялық іс-әрекетті жайын қалдырып, фактілердің жинақталу сатысынан, яғни ғылымдардың өз тұрақты зерттеулерінің нәтижелері туралы әріптестеріне ақпарат беретін арнайы журналдарда суреттелген. Эксперименттер мен бақылаулардан бастаймын. Әдетте ғылымдар табиғатының қандай аспектілері туралы хабарлайды? Олардың таңдауын не анықтайды? Және де ғылыми бақылаулардың көпшілігі көп уақытты, ақшаны қажетсінетіндіктен және арнайыланған жарақтандыруды талап ететіндіктен, ғалым осы таңдауды практикалық түрде соңына жеткізгенде қандай мақсаттарды көздейді? –деген сұрақты қою әбден табиғи.
Нормалдық ғылымдағы фактілерді жинастыру бойынша іс-әрекет туралы толық түсінік алу үшін, менің ойымша, тағы эксперименттер мен бақылаулардың үшінші сыныбын атап кеткен жөн. Ол бұрынырақ үстірт қана қозғалынған мәселелердің шешуін жақсарту және кейбір қалған бейанықтылықтарды тарқату мақсаттарында парадигмалдық теорияны жасақтау үшін жасалынатын эмпириялық жұмысқа жатады. Бұл сынып басқалардың бәрінен де ең маңыздысы болып табылады, және де оны суреттеу аналитикалық келісті талап етеді. Математикаландырылуы басымырақ ғылымдарда мақсаты парадигманы жасақтау болатын кейбір эксперименттер физикалық константаларды анықтауға бағытталған. Мысалы, Ньютонның еңбегі бойынша екі бірлік массалар арасындағы тартылыс күші олардың арасындағы қашықтық бірге тең болғанда кеңістіктің кез-келген орнында материяның барлық түрлері үшін бірдей болуы тиіс. Бірақ Ньютонның кітабында қойылған өзіндік мәселелер тіпті бұл тартылыстың шамасын, яғни әмбебап гравитациялық тұрақтыны есептемей-ақ шешіле алатын болды да, «Бастамалардың» жарық көргенінен толық жүз жыл бойы ешкім де бұл шаманы анықтауға көмектесетін приборды ойлап тапқан жоқ.
Парадигманы жасақтауға бағытталған күш жұмсаулар, алайда, әмбебап константаларды анықтаумен шектелмейді. Олар, мысалы, сандық заңдарды ашуға көзделіне алады: газдың қысымын оның көлемімен байланыстыратын Бойль заңы, Кулонның электрлік тартылыс заңы және ағып жатқан тогы бар өткізгіш сәулелендіретін жылуды токтың күшімен және кедергімен байланыстыратын Джоульдың формуласы, - бұлардың бәрі осы категорияға жатады. Мүмкін, парадигманың мұндай типті заңдарды ашу үшін алғышарт болатыны жөніндегі фактінің айқындылығы жеткіліксіз шығар. Бұл заңдар ешқандай да теориялық нұсқамасыз, осы заңдардың өзіне бола қолға алынған жалғыз өлшеулер арқылы ғана ашылады дегенді жиі естуге тура келеді.
Алайда, тарих мұндай бэкондық әдістің қолдануын ешқалай да растамайды. Бойльдың эксперименттері, ауа бұрынғыдай гидростатика ұғымын қолдануға болатын серпімді флюид есебінде қарастырыла бергенінше, ойға да келмес еді (ал егер де қоюға болса дағы, онда олар басқа интерпритация алған болар еді не жалпы ешқандай да интерпретацияға ие бола алмас еді). Кулонның табысы оның нүктелік зарядтарға әрекет жасайтын күшті өлшеу үшін арнайы приборды жасауына тәуелді болды (оған дейін электрлік күштерді сол үшін әдеттегі таразыны және тағы басқа қолданып өлшегендер тұрақты тәуелділікті не тіпті қарапайым тәртіптілікті де байқай алмаған). Бірақ оның приборының конструкциясы өз кезегінде электрлік флюидтің әрбір бөлшегі басқасына қашықтықта әсер ететінін алдын ала мойындауға тәуелді болды. Кулон бөлшектер арасындағы өзара әсер күшін, дәл оны қашықтықтан қарапайым функция ретінде оңай-ақ өрнектеуге болатындай күш ретінде іздеген еді. Джоульдың эксперименттерін де сандық заңдардың парадигманы жасақтау арқасында қалай пайда болатынын безендіру үшін пайдалануға болады. Факті түрінде сапалық парадигма мен сандық заң арасында жалпы әрі тығыз байланыстың бар екендігі соншалық, Галилейден кейін парадигманың көмегімен оларды эксперимент жүзінде байқауға қажет приборлар жасалғанға дейінгі көптеген жылдар бұрын мұндай заңдар жиі-жиі дұрыс табыла алатын.
Нормалдық ғылым басқатырғыштардың шешілуі ретінде
Біз әлгінде ғана бетпе-бет кезіккен нормалдық ғылым мәселелерінің ең таңқаларлық ерекшелігі, мүмкін, олардың өте аз дәрежеде қомақты жаңалықтарға, жаңа фактілердің ашылуы немесе жаңа теорияның жасалуы болса да, бағдарланғандығында болар. Кейде толқынның ұзындығын өлшеу жағдаятындағы сияқты, нәтиженің барлық бөлшектері, ең нәзік дегендерін былай қойғанда алдын ала анық болады да, күтулер спектрі белгілі картинадан сәл ғана кеңірек болып шығады. Кулонның өлшеулері, ықтимал, қашықтықтың квадратына кері тәуелділік заңына міндетті түрде дәл сәйкестіікті талап етпеген де болар; қысымның ұлғаюы жағдайындағы жылуды зерделеген адам көптеген мүмкін болар нәтижелердің біреуін жиі алдын ала топшылайтын болады. Соның өзінде тіпті ұқсас жағдаяттарда да күтілетін, және, демек, қортылатын нәтижелер облысы қиялдың қамти алатынымен салыстырғанда әрқашан кіші. Және де егер жобаның нәтижесі осы тарлау облысқа түспесе, онда бұл әдетте зерттеудің сәтсіздігі деп қарастырылады, ал бұл сәтсіздік табиғаттың заңынан ауытқуын емес, ал ғылымның қатесін ғана бейнелейді деп есептеледі.
Мысалы, ХVIII ғасырда айналмалы таразы сияқты приборлардың көмегімен электрлік тартылысты өлшеу бойынша эксперименттерге көңіл аз бөлінетін. Мұндай эксперименттер орнықты да, жеткілікті түрде қарапайым да нәтижелер бермегендіктен, оларды өздерін тудырған парадигманы жасақтау үшін пайдалануға болмайтын еді. Демек, олар электрлік бойынша зерттеулердің үздіксіз прогрессімен байланыспаған және байланыстырыла алмайтын жай ғана фактілер болып қалып еді. Тек ретроспективті түрде, келесі парадигмаға жетіп қана, олардың электр құбылыстарының қандай қасиеттеріне нұсқағанын біз түсіне аламыз. Әрине, Кулон және оның замандастары да дәл солай осы кейінгі парадигманың не тартылыс мәселесінің облысындағы нәтижелердің дәл сол бір өзін уәделейтін парадигманың негізінде жұмыс істеді. Міне қай себептен Кулонның парадигманы әрі қарай жасақтау үшін жарайтын нәтижеге апарған приборды конструкциялауға қолы жеткені. Бірақ осы себептен де мұндай нәтиже ешкімді де таңқалдыра алмады, сөйтіп Кулонның бірнеше замандастары принципті түрде бұл нәтижені болжай алды. Тіпті мақсаты парадигманы жасақтау болып табылатын жобалар да кенет болатын жаңалықтарға ұмтылмайды.
«Есеп-басқатырғыш» және «есеп-басқатырғыштарды шешу бойынша маман» терминдері келесі беттерде біздің назарымыздың тең ортасында болатын көптеген сұрақтар үшін бірінші дәрежелі мән-маңызға ие болады. Есеп-басқатырғыштар-осы берілген жағдаятта ойда тұрған ең кәдуілгі-ақ мағынасында,-шешуі зерттеушінің дарыны мен шеберлігін тексеру үшін сынақ тасы болатын мәселелердің ерекше бір категориясын құрайды. Бұл сөздің мағынасын «құрамдас фигура-басқатырғыш» және «басқатырғыш-жұмбақ» сөздері арқылы безендіруге болады. Бұл басқатырғыштардың нормалдық ғылыммен ортақ сипаттамалары бар, біз енді соларды бөліп көрсетуге тиіспіз. Олардың бірі жаңа ғана өтіліп аталды. Бірақ ол жақсы сапалы басқатырғыштың критерийі, яғни оны шешудің өзді-өзінен-ақ қызықты не маңызды болатынының көрсеткіші емес. Керісінше, шыныменен жылы жауып қоюға болмайтын мәселелер, мысалы, рак ауруына қарсы дәрі-дәрмек іздестіру немесе жер бетінде байыпты бейбітшілікті орнықтыру мәселелері, басты түрде олардың шешуі мүлдем жоқ болуы мүмкін болғанжықтан, көбіне жалпы басқатырғышқа жатпайды да. Элементтері екі әртүрлі басқатырғыштар қорабынан тосын алынған «құрамдас фигура – басқатырғышты» қарастырайық. Тіпті ең тапқыр адамдар үшін де бұл мәселенің, ықтимал, өзінде шешілмейтін қиыншылықтарды (олардың болмауы да мүмкін) тұтуы тиіс болғандықтан, ол басқатырғыштарды шешудегі шеберліктің тексергіші қызметін атқара алмайды. Кез келген әдеттегі мағынасында оны жалпы басқатырғыш деп атауға да болмайды. Өзіндік бағалығы басқатырғыштың критерий бола алмағанымен, шешуінің болуы сондай критерий бола алады.
Ғылымның шектеулігі және өткіншілігі төменірек, бірақ дегенмен де абсолютті емес, сипаттамаларын жоғарырақ деңгейдегі нұсқамалар жатады; мен бұларада ғылымда тарихи зерттеу әрқашан тауып отыратын квазиметафизикалық нұсқамаларды айтып отырмын. Мысалы, жуықтап алғанда 1630 жылдан кейін және әсіресе орасан зор әсерін тигізген Декарттың ғылыми жұмыстар пайда болғаннан кейін, ғалым физиктердің көбісі универсум микроскопиялық бөлшектерден, корпускулалардан тұрады және табиғаттың барлық құбылыстары корпускулярлық формалар, корпускулярлық мөлшерлер, қозғалыс және өзара әсер терминдерінде түсіндіріле алады деп болжамдады. Нұсқамалардың бұл жиынтығы әрі метафизикалық әрі методологиялық болып табылды. Метафизикалық ретінде ол физиктерге Әлемде мәністердің (сущности) қандай түрлері шынымен орын алатынына, ал қандайлары болмайтынына сілтеді: формасы бар және қозғалыста болатын материя ғана өмір сүреді. Ңұсқамалардың методологиялық жиынтығы ретінде ол физиктерге түпкілікті түсіндірулердің және іргелі заңдардың қандай болуы тиіс екеніне сілтеді: заңдар корпускулярлық қозғалыс пен өзара әсердің сипатын анықтауы тиіс, ал түсіндірулер кез келген берілген табиғи құбылысты осы заңдарға бағынатын корпускулярлық механизмге саюға тиіс. Универсумның корпускулярлық ұғымының ғалымдарға зерттеуге жататын мәселелер жиынтығына сілтеуі одан да маңызды. Мысалы, Бойль сияқты жаңа философияны қабылдаған химик заттың алмасулары ретінде қарастыруға болатындай реакцияларға ерекше назар аударады. Бұл реакциялар басқаларға қарағанда барлық химиялық алмасулардың негіздемесінде жатуға тиіс деген корпускулярлық қайта таратылым процесін айқынырақ көрсететін еді. Корпускуляризм әсерінің осыған ұқсас белгілерін механиканы, оптиканы және жылуды зерделегенде де байқауға болады.
Нұсқамалардың концептуалдық, инструменталдық және методологиялық осындай қатаң айқындалған торының бар болуы нормалдық ғылымды басқатырғыштарды шешуге ұқсастыратын метафора үшін негіздеме болады. Бұл тор кемелденген ғылым облысында зерттеушіге дүние мен оны зерделеуші ғылымның не екенін көрсететін ережелерді беретін болғандықтан, сол себепті ол тыныш қан осы ережелермен және бар біліммен анықталатын эзотерикалық мәселелерге өз күшін шоғырландыра алады. Жекелеген ғалымнан одан кейін шешілмей қалған басқатырғыштарды шешу ғана талап етіледі. Осы және де басқа қатынастарда да басқатырғыштарды және ережелерді талқылау нормалдық ғылыми практиканың табиғатына жарығын төгеді. Алайда, екінші жағынан, мұндай келістің адастыруы да мүмкін. Берілген уақытта кәсіпқой ғалымдардың бәрі ұстанатын ережелердің болуы ап-айқын, дегенмен де бұл ережелер өзді-өзінен нормалдық зерттеудің әрқилы түрлерінде бар болатын жалпылықтың бәрін қамти алмайды. Нормалдық ғылым – бұл жоғары дәрежеде детерминацияланған қызмет, бірақ оның түгелімен белгілі бір ережелермен детерминациялануында ешқандай да қажеттілік жоқ. Осы очерктің басында нормалдық зерттеу дәстүрлеріндегі үйлесімділіктің қайнар көзі ретінде жалпы қабылданған парадигма принципін, ал жалпы қабылданған ережелер, болжамдар және көзқарастарды емес, кіргізуге басымдылық бергенім міне осы себептен еді. Ережелер, менің топшылауымша, парадигмалардан туындайды, бірақ парадигмалардың өздері тіпті ережелер болмағанда да зерттеуді басқара алады.
