Өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасы құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру

ӘОЖ 37.013:908:[574+008]   Қолжазба құқығында
Шаушекова Баян Кырыкбаевна
ӨЛКЕТАНУ ЖҰМЫСТАРЫНДА ҚАЗАҚ ХАЛЫҚ ПЕДАГОГИКАСЫ
ҚҰРАЛДАРЫ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
13.00.01 – Жалпы педагогика, педагогика және білім тарихы,
этнопедагогика
Педагогика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертацияның
авторефераты
Қазақстан Республикасы
Қарағанды, 2007
 
Жұмыс Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университетінде орындалған

Ғылыми жетекшісі педагогика ғылымдарының докторы, профессор Б.Әбдікәрімұлы

Ресми оппоненттері: педагогика ғылымдарының докторы, профессор Р.Қ.Дүйсембінова

 педагогика ғылымдарының кандидаты Ш.М.Абеуова

Жетекші ұйым Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық институты

Диссертация 2007 жылы «30» қарашада сағат 10.00 Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университетінде педагогика ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін беру жөніндегі БД 14.50.05 Диссертациялық кеңестің мәжілісінде қорғалады (100028, Қарағанды қаласы, Университет көшесі, 28 үй)
Диссертациямен Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университетінің кітапханасында танысуға болады.
Автореферат 2007 жылғы «29»  қазанда таратылды.
Біріккен диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы        Қ.М.Арынғазин
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Дүниежүзілік қауымдастықтың қазіргі кезеңдегі дамуында адам мен табиғат арасындағы тепе-теңдіктің бұзылуы экологиялық мәселелерді шешу жолын іздестіруді талап етеді. Адамзаттың жаҺандық дағдарысы жершарының экологиялық үйлесімділігінің жеке бөліктері болып табылатын аймақтық деңгейдегі мәселелерден туып отыр. Бұл жағдайда антропогенді өркениеттің қоршаған табиғи ортамен тиімді арақатынасын ұйымдастыруға бағытталған барлық әлеуметтік институттарын жұмылдыру қажет. 
Ел Президенті «Қазақстан – 2030» бағдарламасында табиғат жағдайының қиын кезеңде тұрғанын нақты атап өтіп: «...экологиялық нашар ахуал бүгінде адам өлімінің жиырма пайызына себеп болып отыр. Қоршаған ортаны ластаушыларға берік тосқауыл қойылу қажет», - деген болатын. Бұл мәселенің тиімді шешілуі мектепте оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие беру арқылы олардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру барысында мүмкін болатыны анық.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында «...білім беру жүйесі міндеттерінің бірі ретінде белсенді азаматтық ұстанымы бар жеке адамды тәрбиелеу, республиканың қоғамдық-саяси, экономикалық және мәдени өміріне қатысу қажеттігін, жеке адамның өз құқықтары мен міндеттеріне саналы көзқарасын қалыптастыру» атап көрсетілген. Осы тұрғыдан келгенде, үздіксіз білім беру жүйесінің базалық буыны болып саналатын жалпы орта білім беру мектептерінің оқушыларына саналы тәртіп пен сапалы білім беріп, туған жерінің табиғатын қорғайтын мәдениетті тұлға етіп қалыптастырудағы атқарар рөлі зор екені даусыз.
Қазіргі таңдағы қоғамның саяси, әлеуметтік және экономикалық дамуындағы жаңару процестері өткен тарихымыз бен мәдени мұраларымызды қайта қарауды, рухани құндылықтарымызды саралап, оны мектептің оқу-тәрбие процесіне ендіру арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруға қолайлы жағдайлар жасалып отыр. Экологиялық мәдениетті халық педагогикасы арқылы қалыптастыруда өлкетану жұмыстарының мүмкіндіктері мол.
Өлкетану жұмыстары оқушылардың қоршаған табиғи құбылыстары мен заттары туралы, олардың өзара байланыс заңдылықтары туралы түсініктерін қалыптастыруға көмектесіп, өмірге деген қызығушылықтарын арттырады. Өлкетану материалдары қоршаған ортаға тікелей бақылау жасауға мүмкіндік береді. Ол туған өлке табиғатын, оның байлықтарын, даму заңдылықтарын, жергілікті жердің халқы мен шаруашылық түрлерін және олардың байланыстарын ұғынуға көмектеседі. Оқу-тәрбие процесінде халық педагогикасының құралдарын өлкетану жұмысында пайдалану арқылы оқушылар тек нақты білім мен ұғымды меңгеріп қана қоймай, дүниенің біртұтастығы мен әртүрлілігі, дамудың үздіксіздігі, өзара байланыс пен әрекеттестік, дүниенің нақты заттар мен құбылыстардан тұратындығын танып, олардың дүниетанымдық көзқарастары кеңейеді.
Өскелең ұрпақтың экологиялық мәдениетін қалыптастыра отырып, жаңа заманның көкірегі ояу, ұлттық сана-сезімі жоғары саналы азаматын тәрбиелеу ұзақ әрі күрделі процес болып табылады. Сондықтан бұл мәселе бүгінгі таңда өткір қойылып, өз шешімін табуды қажет етіп отыр. Аталмыш мәселені шешуде көптеген ғалымдар өз үлестерін қосқан.
Қазақ халқының біртуар данышпандары А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин, Ш.Уалиханов, Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов т.б  еңбектерінде  табиғат пен адам өмірінің тіршілігін ажырамайтын, бөліп қарастыруға келмейтін біртұтас дүние ретінде қарастырған.
Оқушылардың қоршаған ортаға саналы көзқарасын қалыптастыру арқылы жан-жақты тәлім-тәрбие беру, оқу-тәрбие процесін жетілдіру, мектепке кәсіби білігі жоғары мамандарды даярлау мәселелері қазақстандық көрнекті ғалымдардың Қ.Ж.Аганина, Б.Р.Айтмамбетова, Қ.М.Арынғазин, Б.Әбдікәрімұлы, Ш.Ә.Әбдіраман, Ғ.З.Әділғазинов, А.А.Бейсенбаева, Қ.Қ.Жампейсова, Ж.А.Караев, С.Т.Каргин, Қ.М.Кертаева, Р.М.Қоянбаев, К.Қ.Құнантаева, Н.Ә.Мыңжанов, Ж.Ы.Намазбаева, Г.Қ.Нұрғалиева, И.Н.Нұғыманов, Т.С.Сабыров, Э.М.Сағындыкова, Ш.Т.Таубаева, Е.К.Төлемісов, Г.А.Уманов, Э.И.Шыныбекова, Н.Д.Хмель, т.б  еңбектеріне арқау болды.
Жас ұрпаққа тәрбие беруде құндылығы шексіз халық педагогикасын пайдаланудың әдіснамалық негіздері Қ.Бөлеев, Р.Қ.Дүйсембінова, Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, К.Ж.Қожахметова, Ж.Ж.Наурызбай, Ә.Табылдиев, С.А.Ұзақбаева, қолданбалы салалары Р.М.Айтжанова, С.Қ.Әбілдина, Ш.М.Мұхтарова, Қ.А.Сарбасова, Л.С.Сырымбетова т.б. ғылыми зерттеулерінде қарастырылды.
Сол сияқты экологиялық білім беру мен тәрбие беру мәселесін  шешуде  Ә.С.Бейсенова, Н.А.Бекенова, Ж.Бұламбаев, Ж.Ж.Жатқанбаев, Ғ.Қ.Ділімбетова, З.К.Конурова, А.Кушенов, М.А.Лигай, Г.Мұқышева, Ө.Өмірәлиев К.Ж.Сарманова, Н.С.Сарыбеков, М.Н.Сарыбеков, Г.М.Смирнова, Н.М.Стукаленко, С.Т.Шалғынбаев, Ж.Б.Шілдебаев,  В.И.Фурсов, және т.б. ғалымдар еңбектерінің құндылығы зор.
70-жылдарда зерттеу әдіскерлерінің көңілі, әсіресе, табиғат қорғау мен экологиялық түсініктердің қалыптасуы жайындағы сұрақтарды қарастыруға, оқушылардың биоэкологиялық білімін игеруге бағытталды (Я.И.Габеев, С.Д.Дерябо, Т.В.Кучер, В.И.Иоганзен, Э.А.Тұрдықұлов т.б.).
Адамның қоршаған ортамен байланысы А.Н.Захлебныйдың, И.Д.Зверевтің, И.Т.Суравегинаның және т.б. зерттеулерінде көрініс тапса, табиғатты тәрбие факторы ретінде М.Верзилин, Н.А.Рыков т.б. дәлелдеген.
Экологиялық білім беру мәселесін мәдениеттану ғылымы саласы бойынша Э.В.Гирусов, Ж.Тлепов, В.Шинкарук және т.б. ғалымдар қарастырған.
Экологиялық мәдениет пен оның қалыптасу процесі Б.Т.Лихачев, Д.А.Урсул, Е.В.Никанорова, Ж.Тастанбекованың және т.б. зерттеулерінде әдіснамалық тұрғыдан негізделсе, болашақ мамандардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың жолдары С.В.Алексеев, Г.А.Вахромова, Г.А.Иванов, И.П.Сафронов,  А.В.Миронов және т.б. ғалымдар еңбектерінде ғылыми-практикалық тұрғыда шешімін тапқан.
Экологиялық тәрбие берудің педагогикалық алғышарттары А.К.Егенисова Ф.Н.Жұмабекова, А.Е.Манкеш, Г.М.Сәбденалиева Г.Қ.Тұрабаева еңбектерінде қарастырылған.
Экологиялық білім мен тәрбие беруді пән сабақтарында жүзеге асыру да көптеген ғалымдардың зерттеу пәні  болды. Мәселен, қазақ тілі мен әдебиеті (Ә.Дайырова, Қ.Құрманбаева, Ө.Танабаев), химия ( Қ.О.Шайхеслямова)  физика (Р.С.Басекеева), математика (Қ.Н.Сарыбекова), табиғаттану (Д.І.Жангелдина), ағылшын тілі (Ж.Базарбекова, Ж.Тілешова) пәндерін оқытуда экологиялық білім беру мен тәрбие мәселері жан-жақты қарастырылған.
Оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруда (И.К.Исламова), оқушыларының агроэкологиялық мәдениетін қалыптастыруда (Ш.М.Абеуова),  мектепалды топ балаларының экологиялық мәдениетін қалыптастыруда (Н.С.Сайлауова) бастауыш сынып оқушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастыру (Ж.Р.Жексембаева) т.б ғалымдардың ғылыми еңбектерінде экологиялық білім мен тәрбие беру процесі барысында жан-жақты талданып, нақтылай түсті.
Дегенмен, педагогикалық, психологиялық және ғылыми-әдістемелік әдебиеттерді, арнайы зерттеулерді талдаудың нәтижесі бүгінгі күнге дейін өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасы құралдарын пайдалану арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруға болатындығы  назардан тыс қалып келгендігін көрсетеді.
Оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруда өлкетану жұмыстары барысында қазақ халық педагогикасы құралдарын пайдалану мүмкіндіктері мен олардың мектептің оқу-тәрбие процесінде өз деңгейінде толығымен пайдаланылмауы арасындағы және өлкетану жұмыстарында  қазақ халық педагогикасы құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру қажеттілігі мен бұл мәселенің педагогикалық теория мен практикада жеткіліксіз зерттелуі арасындағы қарама-қайшылықтар анық байқалады. Сондықтан табиғатты қорғау негізінде оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың бір жолы қазақ халық педагогикасы құралдарын өлкетану жұмыстарында пайдалануды қамтамасыздандыратын әдістеме дайындау, педагогикадағы жалпы теориялық бағыттағы зерттеулерді кеңейту және тереңдету қажеттілігін қарастыру біздің зерттеу мәселемімізді айқындауға және тақырыпты «Өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасы құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру» деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасы құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру жүйесін теориялық тұрғыдан негіздеп, құрастыру.
Зерттеудің нысаны: оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру процесі.
Зерттеу пәні: өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасының құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру жүйесі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасы құралдары экологиялық бағытта пайдаланылса, онда оқушылардың экологиялық мәдениетінің қалыптасуы нәтижелі және тиімді болады, себебі бұл жағдайда игерілген экологиялық білімдер, біліктер және дағдылар ұлттық құндылықтармен бірлікте, тұтастықта қалыптасады.
Жетекші идея: жалпы білім беретін орта мектеп оқушыларының өлкетану жұмыстары барысында қолданған қазақ халық педагогикасының құралдары олардың экологиялық мәдениетін қалыптастыра отырып, туған жерінің табиғатына аялы көзқарас пен атамекенге деген сүйіспеншілік рухында тәрбиеленуіне негіз болады.
Зерттеу міндеттері:
 өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасы құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың теориялық негіздерін анықтау;
 оқушылардың экологиялық мәдениетін өлкетану жұмыстары арқылы қалыптастырудың моделін құрастыру;
  өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасы құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру жүйесін құрастыру;
 өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасы құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру жүйесінің тиімділігін эксперимент арқылы тексеру.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық негізі. Адам мен қоршаған ортаның өзара қатынасы туралы философиялық ілімдер, қазақ халық педагогикасы мен этнопедагогика сабақтастығы туралы тұжырымдамалар, таным теориясы, жеке тұлғаның іс-әрекет теориясы, табиғат пен оқушының өзара қатынасы туралы  тұжырымдамалар, философиялық ілімдер, педагогикалық-психологиялық ой-пікірлер, экологиялық білім беру мен тәрбие туралы тұжырымдамалар, тұлғалық-бағдарлық, жүйелілік тұғырлары.
Зерттеу жұмысының әдістері: философиялық, педагогикалық, психологиялық, әдістемелік және арнаулы ғылыми әдебиеттерге теориялық талдау жасау, өлкетану бойынша бағдарламаларды, оқулықтарды, жеке әдістемелік құралдарды талдау, мектептердің алдыңғы қатарлы педагогикалық тәжірибелік жұмыстарын қорыту, зерттеу бойынша арнайы сауал-сұрақ, әңгіме, бақылау жүргізу, шығарма жаздыру, пікір алысу, педагогикалық моделдеу, педагогикалық эксперимент, математикалық және статистикалық өңдеу.
Зерттеу көздері: педагогика, психология, философия ғылымдары классиктерінің еңбектері, Қазақстан Республикасы үкіметінің ресми құжаттары (заңдар, қаулылар, бағдарламалар, актілер, тұжырымдамалар, т.б.), жалпыға міндетті білім берудің мемлекеттік стандарттары, оқу бағдарламалары, оқулықтар және жалпы білім беретін мектептердегі мұғалімдердің тәжірибелері.
Зерттеудің негізгі кезеңдері.
Бірінші кезеңде (1994-1999) зерттеу тақырыбы таңдап алынып, осы проблема бойынша философиялық, ғылыми-педагогикалық, оқу-әдістемелік жұмыстарға талдау жасалынды, зерттеудің теориялық негізі анықталды.
Екінші кезеңде (1999-2005) өлкетану жұмыстары барысында қазақ халық педагогикасы құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру жүйесі құрастырылып, арнайы тәжірибелік жұмыстар жүргізілді.
Үшінші кезеңде (2005-2006) тәжірибелік жұмыстың нәтижелері математикалық және статистикалық тұрғыдан өңделіп, алынған педагогикалық диагностикалық мәліметтер талданды, әдістемелік ұсыныстар жасалды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңыздылығы:
 экологиялық мәдениеттің түсінігі педагогикалық тұрғыдан талданып, қарастырылып отырған мәселенің төңірегінде нақтыланды және оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруда қазақ халық педагогикасының мүмкіндіктері анықталды;
 өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасы құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру процесін ұйымдастырудың ерекшеліктері ашылды;
 өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасы құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетінің қалыптасу өлшемдері, көрсеткіштері мен деңгейлері айқындалды;
 өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасы құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың моделі құрастырылды;
 өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасы құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру жүйесі құрастырылып, нәтижелілігі дәлелденді.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы:
Жалпы білім беретін мектептің оқу-тәрбие процесіне ендірілді: «Экологиялық өлкетануда халық педагогикасының алатын орны» атты мұғалімдерге арналған ғылыми әдістемелік семинардың және «Экологиялық өлкетануда халық педагогикасының алатын орны» атты ата аналар Университетінің бағдарламасына қосымшалар; «Қасиетті қазыналы өлке» атты оқушылар үйірмесінің бағдарламасы мен іске асыру шараларының жоспары; «Өлке қорықтары» атты факультатив курсының бағдарламасы мен оның әдістемелік кешені; «Дәрілік өсімдіктер, оларды қорғау және тиімді емге қолдану» атты жазғы өлкетану экспедициясының бағдарламасы; «Қарқаралы Мемлекеттік Ұлттық табиғат саябағы» атты экологиялық соқпақтар бағдарламасы; «Табиғаттың тарылтпайық тынысын, пәк табиғат жүректің ән-жырысың» атты оқу-танымдық экологиялық-мәдени апталықтар бағдарламасы мен өткізу іс-шаралары; «Табиғатым – тағдырым» атты экологиялық олимпиада бағдарламасы және әдістемелік нұсқауы.
Жоғары оқу орындарының оқу процесіне енгізілген: «Педагогика», «Педагогика негіздері», «Сыныптан тыс тәрбие жұмысының әдістемесі» атты оқу-әдістемелік құралдар және «Педагогикаға кіріспе» атты электронды оқулық.
Алынған ғылыми нәтижелерді мұғалімдер мен болашақ мамандар дайындаудағы білім беру мекемелері басшылыққа алып, пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
 өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасы құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың теориялық негіздері;
 педагогикалық процесті ұйымдастыру формаларынан құралатын өлкетану жұмыстары барысындағы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың моделі;
 өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасы құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың өлшемдері мен көрсеткіштері;
  өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасы құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру бойынша жүргізілген эксперименттің нәтижелері.
Зерттеу базасы: Қарағанды қаласының № 68 мектеп-интернат балабақша кешені, С.Саттаров атындағы № 57 мектеп-лицей, Қарқаралы қаласының Мәди Бапиұлы атындағы № 44 мектебі, Қарқаралы Мемлекеттік Ұлттық Табиғат саябағы  т.б  білім беретін мекемелер.
Зерттеу жұмысының дәлелділігі мен негізділігі: зерттеу нәтижелері әдіснамалық және ғылыми әдістемелік негіздерге сүйеніп айқындалған теориялық дәйектілігімен, теориялық және тәжірибелік материалдар нәтижелерінің үйлесімділігімен, кешенді әдіс тәсілдердің қолданылуымен, зерттеу жұмысының ғылыми ақпаратқа сәйкестілігімен, өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасы құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру тиімділігінің  тәжірибе жүзінде тексеріліп, нәтижесі әдістемелік нұсқаулар, бағдарламалар арқылы дәлелденуімен, ұсыныстардың жалпы білім беретін мектеп мұғалімдерінің іс-тәжірибесіне енгізілуімен, пайдаланылған әдіс-тәсілдердің тиімділігін арттыруымен қамтамасыз етілді.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу мен іс-тәжірибесіне енгізу.
Ғылыми зерттеу жұмысының мазмұны халықаралық (Алматы, 2000; Көкшетау, 2001; Қарағанды, 2005, 2006, 2007), республикалық (Қарағанды, 2004, 2006, 2007), аймақтық (Қарағанды, 1996, 1998, 1999, 2001, 2002, 2003, 2004, 2005, 2007) ғылыми-практикалық конференцияларда, Е.А.Бөкетов атындағы ҚарМУ-дің педагогикалық факультетінің ғылыми-әдістемелік семинарларында баяндалды; «Ізденіс» (2005), «Білім берудегі менеджмент» (2005), «География және табиғат» (2006), «Еуразия гуманитарлық институтының хабаршысы» (2007), «Қарағанды мемлекеттік университетінің хабаршысы» (2007) журналдарында жарық көрді.
Диссертацияның құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған дерек көздері  және қосымшалардан тұрады.
Кіріспе бөлімінде тақырыптың көкейкестілігі анықталады, зерттеу жұмысының мақсаты, міндеті, зерттеудің нысаны, пәні сипатталады.
Диссертацияның әдіснамалық негізі, болжамы, әдістері, ғылыми жаңалығы, теориялық-практикалық маңыздылығы, қорғауға ұсынылатын қағидалар қарастырылады.
«Өлкетану жұмыстарында  қазақ халық педагогикасы құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың ғылыми-теориялық негіздері» деген бірінші тарауда оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру педагогикалық мәселе ретінде философиялық, психологиялық, педагогикалық ғылыми еңбектерге талдау жасалып, өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасы құралдары арқылы  оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудағы орны мен ерекшеліктерінің маңызы айқындалады, мектептің өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасы құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың  теориялық моделі жасалынады.
«Өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасы құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру бойынша тәжірибелік жұмыс» атты тарау аясында өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасы құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру жүйесі айқындалады, өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасының құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру бойынша тәжірибелік жұмыстардың  нәтижелері баяндалады.
Қорытындыда өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасы құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру бойынша нақты тұжырымдар мен ұсыныстар беріледі.
Қосымшада өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасы құралдары арқылы экологиялық мәдениетін қалыптастыру бойынша әзірленген әдістемелік материалдар ұсынылады.
Негізгі бөлім
Философиялық, психологиялық, педагогикалық еңбектерді жан-жақты талдау негізінде зерттеу проблемамызды тұлғалық-бағдарлық, жүйелілік, іс-әрекеттік тұрғыдан қарастыруды ұйғардық. Осыған орай оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың педагогикалық мәні анықталды. Оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру мәселесінің теориялық негізін айқындау «мәдениет», «мәдениеттілік», «экология», «экологиялық тәрбие», «экологиялық мәдениет» ұғымдарының бірлігі мен ерекшеліктерін қарастырумен тығыз байланысты.
Жеке тұлғаның мәдениетін қалыптастыру және дамыту үшін оның ғылыми әдебиеттерде кездесетін қайнар көздерін, түпкі нәтижелерін анықтауға назар аудардық. Осыған байланысты психологиялық, педагогикалық тұрғыдан экологиялық мәдениеттің мәні және құрылымы ашып көрсетіледі. Экологиялық мәдениет дүниежүзілік мәдениеттің маңызды кезеңі және құрамды бөлігі деп қарастырылады және экологиялық қауіпсіздікті болжау, айнала қоршаған табиғи ортаны қорғау мен жақсартуды қамтамасыз ету қажеттілігін түсінумен тығыз байланысты. Экологиялық мәдениет адамның тіршілік әрекетінің рухани-адамгершілік саласы ретінде оның табиғатпен өзара әрекетінің ерекшелігін сипаттайды және экологиялық сана, экологиялық қарым-қатынастар, экологиялық іс-әрекеттер элементтерінің өзара байланыс жүйесін қамтиды. Экологиялық мәдениет ұғымы педагогика саласында экологиялық білім беру мен тәрбиелеу мәселесіне айналады. Бұл педагогикалық мәселеге тұлғалық тұғырына сәйкес адамды табиғаттың ажырамас бөлігі, жер бетіндегі материалдық және рухани мәдениеттің, тарихи процестің дамуының субъектісі ретінде қарастыруды талап етеді. Сонымен қатар тұлғаның экологиялық мәдениетінің қалыптасуы оның жергілікті, аймақтық, ұлттық, ғаламшарлық экологиялық байланыстар жүйесіндегі әрекетіне тәуелді болғандықтан, халық педагогикасының құралдарын пайдаланудың қажеттігін туғызады. Халық педагогикасының құралдары туған жерін, туған  тілін, туған мәдениетін, туған тарихын біліп және құрметтейтін, өзара қатынас жасай білетін, өзін-өзі жетілдіру арқылы өмірлік мақсаттарына жете алатын, ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтарды қастерлейтін, жеке қызығушылықтары мен қажеттіліктерін қоғам талаптарымен үйлестіре білетін тұлғаны қалыптастыруға бағытталғандықтан, өлкетану мәселесін көтереді. Олай болса, қазақ халық педагогикасы құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудағы өлкетану жұмыстарын ғылыми тұрғыдан қарастырып, ұйымдастыру жолдарын зерттеуге баса назар аударуды талап етеді.
Жоғарыда айтылғандар қазақ халық педагогикасы құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруда өлкетану жұмыстарының төмендегі ерекшеліктерін анықтауға негіз болды:
біріншіден, халық педагогикасы құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруда өлкетану жұмыстары жетекші фактор болып табылады;
екіншіден, өлкетану жұмыстары экологиялық мәдениетті қалыптастыруда жаратылыстану пәндерімен, әсіресе экология және географиямен тығыз байланыстылығымен ерекшеленеді;
үшіншіден, өлкетану жұмыстарының ерекшелігі топонимика, ономастика сияқты ғылымдардың, білімдердің өзгешеліктерімен анықталады;
төртіншіден, аталмыш жұмыстардың келесі ерекшелігі тарихи мәліметтермен тығыз байланыста болғандықтан, тарих ғылымдары және тарих оқу пәнінің негізгі ұстанымдары, әдістері, құралдарымен сипатталады;
бесіншіден, өлкетанудың тағы бір ерекшелігі сыныптан тыс уақытта танымжорық, оқу-танымдық соқпақ, саяхат, экспедициялар сияқты жұмыс түрлерін ұйымдастырылуымен байланысады;
алтыншыдан, өлкетану жұмыстары экологиялық ақпараттарды жинау барысында мектеп оқушылары өзінің тұрғылықты жерінің жағдайы, жергілікті тұрғындардың тұрмыс-тіршілігі, олардың табиғатпен бұрынғы және қазіргі қарым-қатынастары бойынша әр түрлі дерек көздерін, мұрағат қорларын, мұражай материалдарын қолданумен ерекшеленеді;
жетіншіден, өлкетану жұмыстары оқушыларды алған теориялық білімдерін практикада қолдануға нақты мүмкіндік беріп, туған жеріне, отанына деген сүйіспеншілігін арттыруға, ұлттық құндылықтарға баулуға бағытталған өзіндік ерекшелігі бар оқу-тәрбие процесіне айналады.
Адамзаттық мәселе болып табылатын экологиялық мәселелер жаҺанданушылық, аймақтық, ұлттық, мемлекеттік, локалды және жеке деңгейлерде қарастырылады. Өлкетану жұмыстарының түрі, әдістері мен құралдары пайдалану эмпирикалық жүйеде жасалады. Тұлғаның жерді ортақ мекен, Қазақстанды ортақ Отан есебінде жақсы көру сезімі секілді қасиеттерін  айқындайды.
Бұл ерекшеліктер экологиялық мәдениет кірістірілген тұлғалық білім ретінде мынадай міндетті компоненттерді қамтиды деген тұжырымға келуге негіз болды:
танымдық компоненті жаратылыс пәндері бойынша теориялық білімдері берік, әрі терең қабылдаудағы, қосымша білімдер арқылы өлкетану білімінің жүйелі түрде қалыптасуындағы, халықтың рационалды және иррационалды білімдері бойынша түсініктерін меңгерудегі тұлғаның мүмкіндіктерін жүзеге асырады;
эмоционалды компоненті экологиялық білімдерге қызығушылығы және қажетсінуімен, өлкетану жұмыстарының маңыздылығын мойындауымен, туған жерінің табиғатына, сұлулығына тамсанып сезінуі және оны аялай алуымен анықталады;
мінез құлықтық компоненті қоршаған ортаны қорғау мен табиғатты пайдалану саласындағы құнды әлеуметтік, халықтық тәжірибені пайдалану бойынша нақты әрекеттермен сипатталады, сонымен қатар өлкетану ізденіс жұмыстарына дағдылануымен, олардың белсенділігін ынталандырылуымен, қауіпсіз қоршаған ортаны қорғау және қайта жасауымен, табиғаттың байлықтарын тиімді пайдалануымен қамтамасыз етеді.
Көрсетілген үш компонентті алғанымыздың себебі тұлға бойында белгілі бір мәдениетке баулуының нәтижесі ретінде қарастырылатын сәйкестіліктің қалыптасқаның білдіреді. Олай болса, кез келген сәйкестілік (мәдени, әлеуметтік, гендерлік, кәсіби, этностық, этностық-мәдени т.б.) өз құрамына аталған үш компонентті енгізеді.
Өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасының құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру процесін мүмкіндігінше толық қарастыру үшін оның негізгі нәтижесін анықтау қажет. Сондықтан өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасының құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың моделін жасамастан бұрын, оның нәтижесі болып табылатын экологиялық мәдениеті қалыптасқан тұлғаның бейнесін болжамдадық (1- сурет).
Осыған орай, оқушылардың жас және дербес ерекшеліктеріне сүйеніп, интеллектуалдық, сезімдік, эстетикалық, адамгершілік және еңбек дамуын қозғайтын сапалық өзгерістер, сонымен бірге сыртқы ортамен өзара әрекетінің көріну деңгейі басшылыққа алынып оқушылардың экологиялық мәдениетінің қалыптасуының өлшемдері мен көрсеткіштері айқындалды (1- кесте).

Кесте 1 – Оқушылардың экологиялық мәдениетінің өлшемдері мен көрсеткіштері

Компонентер  Өлшемдер Көрсеткіштер
танымдық экологиялық білімдер  жаратылыстану пәндері бойынша білімдерді игеру;
 өлкетану бойынша білімдерді меңгеру;
 халықтың рационалды және иррационалды білімдері туралы түсініктердің қалыптасуы

эмоционалды экологиялық сана, сезім  экологиялық білімдерге қызығушылық;
 экологиялық білімнің маңыздылығын сезіну;
 туған жерінің табиғатына қатынас
мінез
құлықтық экологиялық тәжірибе    өлкетану жұмыстарындағы белсенділік;
 қоршаған ортаны қорғау жұмыстарындағы белсенділік

Аталмыш өлшемдер негізінде оқушылардың экологиялық мәдениетінің қалыптасуының үш деңгейі белгіленді.
Жоғары деңгей: жаратылыс пәндері бойынша теориялық білімдерді жетік, білімдері оқу бағдарламаларына сай, өлкетану бойынша білімі жүйелі, халықтың рационалды және иррационалды білімдердің мәнін, мағынасын түсінеді; теориялық деңгейдегі экологиялық білімдерге және оларды игерудегі шығармашылық іс-әрекетке деген қызығушылық көрінеді және қажетсінеді, туған жерінің сұлулығына тамсануы, табиғаттан эстетикалық ләззат алу, сезіну, аялай білу қасиеті бар; қоршаған ортаны қорғау саласында ізденіс жұмыстарына дағдыланған, халықтық тәжірибені өлкетану жұмыстарында іске асыра алады.
Орташа деңгей: жаратылыс пәндері бойынша білімдері оқу бағдарламаларына  толық сәйкеспеген, өлкетану білімдері үстірт, халықтың рационалды, иррационалды білімдерді жартылай түсінеді; өлкетану жұмыстарындағы кейбір экологиялық салаларды ғана қарастырады, жергілікті туған жер табиғатының сұлулығына деген қызығушылығы орташа; қоршаған ортаны қорғау саласындағы ізденіс жұмыстарын орындау бойынша  дағдыларды толық игермеген.
Төменгі деңгей: жаратылыстану пәндері бойынша білімдері қанағаттанарлықсыз, өлкетану туралы түсінік қалыптаспаған, халықтың рационалды, иррационалды білімдерінің мәнін аша алмайды, мағынасын түсінбейді; туған жерінің табиғатына тамсанбайды, сезінбейді, аяламайды; қоршаған ортаны қорғау саласында белсенділік танытпайды немесе ішінара қатысады, практикалық экологиялық іс әрекетке өзінің қатысуын міндетті деп санамайды.
Анықталған өлшемдер, көрсеткіштер мен деңгейлерге сәйкес ғылыми-теориялық еңбектерді, мұғалімдердің озат тәжірибесін талдау нәтижелерін, сонымен қатар тұтас педагогикалық процестің жүйесін және экологиялық мәдениеті қалыптасқан тұлғаның біз құрастырған моделін негізге ала отырып, өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасы құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың моделін жасадық (2-сурет).
Моделдеуде оқушылардың экологиялық мәдениетінің құрылымын сипаттайтын жалпы педагогикалық-психологиялық білімдер қоры басшылыққа алынды.
Моделдер құрастырылған соң зерттеу логикасына сәйкес қазақ халық педагогикасының құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың әдістемесін жасаудың қажеттігі туындады. Анықтауыш эксперимент тиімділігі тәжірибелік-эксперимент жұмысы барысында дәлелденді.
Эксперимент Қарағанды қаласындағы № 68 мектеп-интернат бала-бақша кешенінде, С.Саттаров атындағы № 57 мектеп-лицейінде, Қарқаралы қаласындағы Мәди Бапиұлы атындағы № 44 мектебінде, Қарқаралы Мемлекетік Ұлттық Табиғат саябағында жүргізілді. Экспериментке 319 оқушы
 
 
қатысты, оның ішінде 151 оқушы бақылау тобын, 168 оқушы эксперименттік топты құрады.
Бұл кезеңде мектептердің оқу-тәрбие процесінде өлкетану материалдарын пайдаланудың деңгейі айқындалды. Оқушылардың өз өлкесі туралы білімдері, түсініктері, оларды қажетті жерде пайдалана білу дағдылары сауалнама, тест және оқушылардың өзіндік жұмыстары арқылы тексерілді.
 Диагностика нәтижесінде мынадай қорытындыға келдік:
1) оқушылардың басым көпшілігі өлкетану материалдарын саралай алмайды; олардың қоршаған ортаға, табиғат құбылыстарына деген қызығушылығы төмен; табиғатқа сүйіспеншілікті, ұқыптылық қарым-қатынасты, табиғатты қорғауға белсенді қатысу қажеттілігін түсінетіндігі байқалды, бірақ экологиялық білімдері мен мінез-құлықтары арасындағы қарама-қайшылық бар екендігі көрінді;
2) мұғалімдер өлкетану жұмыстары негізінде оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруға аса көңіл бөлмейді, жаратылыстану сабақтарында қазақ халық педагогикасы құралдарын аз пайдаланады. Анықтау экспериментінің нәтижесі төменгі 2- кестеде көрсетілген.
Кесте 2 – Анықтау экспериментінің көрсеткіші  (% есебімен)

Көрсеткіш Эксперименттік топ Бақылау тобы
 Жоғары Орташа Төмен Жоғары Орташа Төмен
Экологиялық білімдер 9,7 44,2 46,1 9,4 44,9 45,7
Экологиялық сана, cезім 19,3 42,3 38,4 18,4 38,3 43,3
Экологиялық тәжірибе 8,4 30,3 61,3 8,2 34,7 57,1
Орта көрсеткіштер 12,5 38,9 48,6 12,0 39,3 48,7

Алынған нәтижелер өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасы құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруға бағытталған жүйені жасауды талап етеді, сонымен бірге педагогикалық теория мен практиканы талдау нәтижесі бізге оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру білім беретін мекемелерде арнайы ұйымдастырылатын жағдайларға тікелей байланысты деген тұжырым жасауға мүмкіндік береді. Бұл жүйенің құрылымы 3- кестеде көрсетілген.
«Экологиялық өлкетануда халық педагогикасының алатын орны» атты мұғалімдерге арналған ғылыми-әдістемелік семинардың мазмұны халық педагогикасы мен ғылыми педагогиканың сабақтастығы, өлке, аймақ, ғаламшар экологиясының өзара байланыстары, өлкетану жұмыстарының ерекшеліктері туралы түсініктерді, сонымен қатар оқушылардың экологиялық тәрбиесінде қазақ халық педагогкасының құралдарын пайдалану туралы теориялық қағидаларды камтиды.
«Экологиялық өлкетануда халық педагогикасының алатын орны» атты ата аналар Университетінің бағдарламасына біз енгізген қосымшалар 
Кесте 3 – Өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасының құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың жүйесі

Шара атаулары Мақсаты  Формасы  Негізгі әдісі
«Экологиялық өлкетануда халық педагогикасының алатын орны»  Қазақ халық педагогикасының мұрасы арқылы оқытушылардың табиғи-рухани әлемін байыту Мұғалімдерге арналған ғылыми әдістемелік семинар Оқыту мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлауды дамыту технологиясы
«Экологиялық өлкетануда халық педагогикасының алатын орны»  Ұлттық құндылықтарды отбасы тәрбиесі мен экологиялық тәрбие барысында сабақтастыра  қолдануға үйрету Ата аналар Университетінің бағдарламасына қосымшалар 
«Қасиетті қазыналы өлке»  Өлке қазынасын сақтап, қасиетті айнала қоршаған ортаны қорғаудағы азаматтық жауапкершілік сезімін дамыту Үйірме  
«Өлке қорықтары» Өлкетану жұмыстарында оқушылардың  экологиялық білім, біліктілік, дағдыларын  қалыптастыру  Факультативтік курс 
«Дәрілік өсімдіктер, оларды қорғау және тиімді емге қолдану»  Оқушыларды өлкетану жұмыстарын ұйымдастыру кезінде ізденушілік әрекетке дағдыландыру  Жазғы өлкетану экспедициясы 
«Қарақаралы Мемлекеттік Ұлттық Табиғат саябағы»  ҚМҰТС флора, фаунасымен таныстыру және табиғаттағы жеке мінез - құлық мәдениетін қалыптастыру Экологиялық соқпақтар  
«Табиғаттың тарылтпайық тынысын, пәк табиғат жүректің ән-жырысың» Педагогикалық процесте оқушылардың экологиялық оқу-танымдық іс-әрекеттерін ұйымдастырып, іске асыру Оқу-танымдық экологиялық-мәдени апталықтар 
«Табиғатым - тағдырым» Оқушылардың теориялық білімдерін қалыптастырып, ой-өрістерін кеңейту  Экологиялық олимпиада 
 
халықтық педагогика білімдері, рационалды білімдер мен иррационалды сенімдердің мән-мағынасы, балалардың отбасындағы экологиялық тәрбиесінде салт-дәстүр мен әдеп-ғұрыптарды қолдану жолдарын көрсетеді. Бұл қосымшалар ата-аналар жиналыстарында жеке сұрақ ретінде баяндалады. Сонымен қатар мұғалімдердің семинарынан айырмашылығы экологиялық тәрбиенің  практикалық салалары басым болуында.
«Қасиетті қазыналы өлке» атты үйірме жұмысының мазмұны оқушылардың елге, жерге сүйіспеншіліктерін арттыруға бағытталған тәрбиелік мәні зор экологиялық мағлұматтарды қамтамасыз етеді: қазақ халық этнографиясы, экологиялық ұғымдар, діни сенім-нанымдар туралы баяндалады.
«Өлке қорықтары» атты факультативтік курс бағдарламасында «Жерінің аты - тарихтың хаты» Қарқаралы тарихының жылнамасы, Қарқаралы өлкесінің табиғаты, олардың әртүрлілігі, Қарқаралы туралы аңыз-әңгімелер кірістірілген.
«Дәрілік өсімдіктер, оларды қорғау және тиімді емге қолдану» атты жаздық өлкетану экспедициясы барысында оқушылар дәрілік өсімдіктерді оқып үйренеді, зерттеу жұмыстарын жүргізеді, оларды қорғаудың жолдарын іздестіреді, халықтық медицина туралы ақпараттарды жинақтайды, өмірде қолданады.
«Қарақаралы Мемлекеттік Ұлттық Табиғат саябағы» атты экологиялық соқпақтар Қарқаралы Мемлекеттік Ұлттық Табиғат саябағында сирек кездесетін өсімдіктер мен жануарларды таныстыруға бағытталған. Біз бұл экологиялық соқпақтардың бағдарламасын жасауда экология және білім беру саласындағы негізгі мемлекеттік ресми құжаттарға сүйендік.
«Табиғаттың тарылтпайық тынысын, пәк табиғат жүректің ән-жырысың» атты оқу-танымдық экологиялық-мәдени апталықтар сабақтан тыс және өз бетімен орындайтын тапсырмаларды жүзеге асырады.
 «Табиғатым – тағдырым» атты экологиялық олимпиада жылына бір рет жоспарланып, оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекеттері әртүрлі сайыс түрінде өткізіледі және тұлғаның жан-жақты дамуына мүмкіндік береді.
«Оқыту мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлауды дамыту» технологиясы өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасының құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруда мұғалімдер, ата-аналар және оқушылардың бірлескен іс-әрекетінде пайдаланылады. Бұл технологияның ерекшелігі оқушылардың өз ойларын еркін жеткізе алуға ықпал етуінде.
Аталмыш іс шараларды мектептің оқу-тәрбие процесінде ұйымдастырып өткізгеннен кейін бағдарламаны игеру сапасын анықтау үшін қалыптастырушы эксперимент шеңберінде аралық тексеру тест жүргізілді. Педагогикалық бақылау және жүргізілген сауалнаманың, алынған тестінің негізінде біз өлкетану жұмыстарында халық педагогикасы құралдарын пайдалану арқылы мектеп оқушыларының бойында қалыптасқан экологиялық мәдениет деңгейін аңықтадық. Өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасы құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру компоненттерінің даму көрсеткіштері 4- кестеде берілді.
Кесте 4 – Аралық кесіндінің нәтижелері (% есебімен)

Өлшемдер Эксперименттік топ Бақылау тобы
 Жоғары Орташа Төмен Жоғары Орташа Төмен
Экологиялық білімдер 14,3 49,2 36,5 9,9 46,8 43,3
Экологиялық сана, сезім 26,2 43,1 30,7 19,2 39,6 41,2
Экологиялық тәжірибе 11,4 34,6 54 8,1 35,7 56,2
Орта көрсеткіштер 17,3 42,3 40,4 12,4 40,7 46,9

Диагностика қорытындысы оқушылардың қоршаған орта туралы білімдерінің біршама артып, ой-өрістерінің кеңейгенін байқатты. Келесі кезеңде оқушыларға тікелей арналған тәрбиелік іс-шаралар ұйымдастырылып өткізілді. Нәтижесінде эксперимент тобы оқушыларының экологиялық ой-өрістерінің әлде-қайда дамығандығын байқатып, өлкетану жұмыстарына қызығушылықтары мен белсенділігінің артуын, олардың экологиялық сана-сезімінің кеңейуіне ықпал еткендігін көрсетті (5- кесте, 3- сурет).
Кесте 5 –  Қорытынды кесіндінің нәтижелері (% есебімен)

Өлшемдер Эксперименттік топ Бақылау тобы
 Жоғары Орташа Төмен Жоғары Орташа Төмен
Экологиялық білімдер 24,7 68,7 6,6 11,3 49,3 39,4
Экологиялық сана, сезім 38,6 51,5 9,9 18,9 39,7 41,4
Экологиялық тәжірибе 25,8 43,6 30,6 9,4 39,3 51,3
Орта көрсеткіштер 29,7 54,6 15,7 13,2 42,7 44,1

 
Сурет 3 – Оқушылардың экологиялық мәдениеті компоненттерінің қалыптасқан деңгейлері
Бақылау экспериментінің нәтижелерін толық талдау мақсатында өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасы құралдарын пайдалану арқылы мектеп оқушыларының бойында экологиялық мәдениеттің қалыптасқан деңгейлерін салыстырмалы түрде көрсеткенді жөн көрдік (6- кесте, 4- сурет).
Кесте 6 – Өлкетану жұмыстарында халық педагогикасы құралдары арқылы оқушыларының экологиялық мәдениетінің қалыптасқан деңгейлерінің өзгеріс қарқыны (%)

Деңгейлер  Эксперименттік топ
 Бақылау тобы

 1-ші кесінді 2-ші кесінді 3-ші кесінді 1-ші кесінді 2-ші кесінді 3-ші кесінді
Жоғары 12,5 17,3 29,7 12,0 12,4 13,2
Орташа 38,9 42,3 54,6 39,3 40,7 42,7
Төмен 48,6 40,4 15,7 48,7 46,9 44,1

 
Сурет 4 – Оқушылардың экологиялық мәдениетінің қалыптасқан нәтижелерінің динамикасы
Өткізілген тәжірибелік жұмыстардың нәтижелері біздің ұсынып отырған өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасын құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру әдістемесінің тиімділігін дәлелдеді. Бұл корытынды Пирсонның сызықтық корреляция формуласы бойынша есептелген корреляция коэффициентінің көрсеткіші 0,95-ке тең болғандығына негізделеді.
Қорытынды
Зерттеу жұмысының барысында жасалған теориялық талдау, тәжірибе жұмысының нәтижесінде алынған мәліметтерді өңдеу, бізге төмендегідей қорытындыларды жасауға мүмкіндік берді:
1) оқушылардың экологиялық мәдениет түсінігі педагогикалық тұрғыда нақтыланып, қарастырылып отырған мәселенің төңірегіндегі өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасы құралдары арқылы негізделеді, өйткені осы педагогикалық құралдар өлкетану жұмыстарында оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың кешенді сипаты мен қолданбалы бағыты экологиялық мәдениет көріністерінің (құндылықтар, мотивтер, білімдер, біліктер, қабілеттер) тұтастығына қол жеткізуге жол ашады;
2) қазақ халық педагогикасының құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруда өлкетану жұмыстарының өзіндік ерекшеліктері аңықталды;
3) өлкетану жұмыстарындағы экологиялық мәдениетін дамытуда қазақ халық педагогикасы құралдарын пайдалану оқушылардың экологиялық білімдерін, экологиялық санасын, сезімін, экологиялық тәжірибесін бірізділікпен қалыптастыру мүмкіндіктерін арттырады;
4) қазақ халық педагогикасы құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруда өлкетану жұмыстарының ұйымдастырылуы олардың педагогикалық құндылығын анықтауға, мазмұндары мен әдіс-тәсілдерін бағдарлап, болжамдар жасауға ықпал етеді;
5) оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру мақсатында сыныптан тыс өлкетану жұмыстарын ұйымдастыру түрлері олардың экологиялық білімдерге қызығушылықтарын, экологиялық білімінің маңыздылығын түсіну сезімдерін, өлкетану және қоршаған ортаны қорғау жұмыстарындағы белсенділіктерін арттыруда аса маңызды орын алады;
6) қазақ халық педагогикасы құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру процесінде өлкетану материалдарын пайдалануда пәнаралық байланыстардың (әсіресе, әдебиет пен тарих, жаратылыстану пәндері)  рөлі мен маңызы өте зор екенін дәлелдейді.
7) Біздің зерттеу жұмысымыздың негізінде «Экологиялық мәдениеті қалыптасқан  тұлға» теориялық моделі жасалынып, оның компоненттері, өлшемдері мен көрсеткіштері анықталды.
8) эксперименттік жұмыс нәтижесі өлкетану негізінде оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру мәселесі бойынша біздің алға қойған болжамымыздың дұрыстығын дәлелдеді. Оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруда өлкетану жұмыстарының  мүмкіндіктері жоғары екендігі және біз ұсынып отырған әдістеменің тиімділігін көрсетті.
Қазіргі таңда жалпы білім беретін мектеп жағдайында оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру үшін төмендегідей ұсыныстар жасауға болады:
 мектептің біртұтас педагогикалық процесінде тәрбиенің құрамдас бөлігінің бірі ретінде экологиялық бағыттарда әртүрлі іс-шаралар (факультатив, үйірме, апталық, олимпиада, дөңгелек үстел, конференциялар т.б) үнемі ұйымдастырылып отырылуы керек;
 жергілікті экологиялық өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасының құралдарын кеңінен пайдалану қажет;
 оқушылардың экологиялық тәрбиесінде өлкетану жұмыстарын ұйымдастыру мәселелері бойынша ата-аналар мен мұғалімдер үшін арнайы  құрастырған семинарлар бағдарламасын пайдалануды қажет етеді;
 өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасының құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруда оқыту мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлауды дамыту технологиясын қолдану керек;
 жалпы білім беру жүйесінде оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру үшін экологиялық сыныптар ашу мәселесін көтеруді  талап етеді.
Сонымен, оқу процесінде және сыныптан тыс жұмыстарда өлкетану жұмыстарына қойылатын талаптар: мектеп оқушыларының жас ерекшеліктеріне сәйкес лайықты материалды іріктеуі; өлкетану материалдарының тақырыптың мазмұнымен үндесуі; туған өлкенің табиғи ерекшеліктерін сипаттайтын мәліметтердің жаратылыстану пәнінің бағдарламасына сәйкестігі; өлкетану материалдарының мазмұнының оқушылардың жалпы даму деңгейлеріне сәйкестігі; олардың танымдық қызығушыларын дамытуға ықпалын тигізуі; өлкетану материалдарының оқушылардың табиғатты қорғауға, байлықтарын тиімді пайдалануға ықпал етуі тиіс.
Дегенмен ұсынылып отырған мәселе өте күрделі мәселе болғандықтан, біздің зерттеу іс - әрекетіміздегі өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасының құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың көп қырлы тұстарын шештік деп айта алмаймыз. Келешекте бұл мәселе өз жалғасын экологиялық тәрбиеде өлкетану жұмыстарын ұйымдастырудың сабақтастық принципін жүзеге асыру жолдарын іздестіруде, өлкетану жұмыстарында пәнаралық және пәнішілік байланыстардың маңызын анықтауда болашақ ғалымның еншісінде табылуы мүмкін деп ойлаймыз.
Диссертацияның мазмұны мынадай басылымдарда жарияланды
1 Қазақтың наным-сенімі және олардың табиғат қорғаудағы маңызы. //Педагогика және білім мәселелері: ҚарПИ аспиранттарының ғылыми еңбектер жинақтары. - Қарағанды,1996. - Б. 85-92.
2 Бастауыш сынып оқушыларын табиғатты  қорғауға тәрбиелеу //«Гуманизация учебно-воспитательного процесса на современном этапе» Сборник научных трудов. - Караганда, 1998. - Б. 112 -120.
3 Ұлы бабалардың педагогикалық еңбектерін оқыту негізінде жасөспірімдерге экологиялық тәрбие беру //«Проблемы профессиональной подготовки современного учителя» Сборник статей. - Караганда, 1998. - С. 293-322.
4 Қазақ халқының ырымдары мен тыйым сөздеріндегі экологиялық тәрбие көрінісі //«Педагогическая теория и практика: история, современность перспективы» Сборник научных трудов. - Караганда, 1999. - Б. 136-142.
5 Ж.Аймауытұлы шығармаларындағы экологиялық тәрбие беру мәселелері //«Этнопедагогика және білім жүйесіндегі дарынды балалар проблемалары» Халықаралық ғылыми – педагогикалық конференция материалдары. - Алматы, 2000. - Б. 268-273.
6 Қазақ халқының мақал-мәтелдері арқылы оқушыларды табиғатты қорғауға тәрбиелеу //«Шоқан тағылымы – 6» Халықаралық ғылыми - практикалық конференция материалдары. - Көкшетау, 2001. - Б. 243-246.
7 Ы.Алтынсарин шығармалары арқылы оқушыларға экологиялық тәрбие беру //«Ы.Алтынсариннің мұрасы және педагогика ғылымының көкейкесті мәселелері» Аймақтық ғылыми - практикалық конференция. - Қарағанды, 2001. - Б. 65-70.
8 Сыныптан тыс жұмыстар арқылы оқушыларға экологиялық тәрбие беру //«ҚР білім беру жүйесінің қазіргі заманғы даму кезеңіндегі педагогика ғылымы мен практикасының сабақтасуы» Аймақтық ғылыми - практикалық конференция материалдары. - Қарағанды, 2002. - Б. 62-67.
9 Халық педагогикасы арқылы оқушылардың экологиялық қызығушылығын арттырудың кейбір жолдары //«Қазіргі таңдағы педагог мамандарды кәсіби даярлау мәселелері» Айматық ғылыми - практикалық конференция материалдары. - Қарағанды, 2003. - Б. 183-189.
10 Қазақстан Республикасының экологиялық білім беру тұжырымдамасын іске асыру жолдары //Білім беру мазмұнын қалыптастыру және жетілдіру мәселелері педагогика теориясы мен практикасында» Аймақтық ғылыми - практикалық конференция материалдары. - Қарағанды, 2004. - Б. 169-174.
11 Жоғары оқу орнында экологиялық білім беру мен тәрбиелеудің кейбір жолдары //Қазақстан Республикасында жоғары білім беру сапасын жетілдіру және дамыту перспективаларының өзекті мәселелері» Жоғары оқу орын аралық ғылыми - әдістемелік конференция материалдары - Қарағанды, 2004. - Б. 429-432.
12 Педагогика негіздері. Оқу әдістемелік құрал. - Қарағанды, 2004. - 119 б. (Қ.А. Сарбасовамен авторлық бірлестікте).
13 Педагогикаға кіріспе. (электронды оқулық) Зияткерлік меншік объектісін тіркеу куәлігі № 208. - 11 тамыз - 2004ж. (Б.Әбдікәрімұлы., Қ.А.Сарбасовамен  авторлық бірлестікте).
14 Педагогика тарихы. Типтік бағдарлама. - Қарағанды, 2004. - 19б. (С.К.Омаров., Қ.Ф.Аубакировамен авторлық бірлестікте).
15 История педагогики. Типовая программа. - Караганда, 2004. - 10 б. (Соавторстве С.Қ.Омарова., Қ.Ф.Аубакировой).
16 Жалпы педагогика. Типтік бағдарлама. - Қарағанды, 2004. - 10 б. (К.Т.Омарова., С.Қ.Омаров, П.З.Ишановпен авторлық бірлестікте).
17 Педагогика. Оқу-әдістемелік құрал. - Қарағанды, 2004. - 98.б. (C.Т.Каргин, К.Т.Омаровамен авторлық бірлестікте)
18 Білім мекемелерінде экологиялық тәрбиенің көкейкесті мәселелері
//«Академик Е.А.Бөкетов - ғалым, оқытушы, ойшыл» Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. - Қарағанды, 2005. - Б.401-404.
19 Жасөспірімдерге экологиялық тәрбие беруде халықтық педагогиканың озық дәстүрлерін пайдалану. //«Академик Е.А.Бөкетов - ғалым, оқытушы, ойшыл»  Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары – Қарағанды, 2005. - Б.401-404 .
20 Этнопедагогический компонент в практике студентов как необходимое звено формирования социальных педагогов //«Қазіргі кезең дамуы жағдайындағы білім беру сапасын көтерудің өзекті мәселелері» Аймақтық ғылыми-практикалық конференция материалдары. - Қарағанды, 2005. - Б.83-85.
21 Экологиялық білім беру мен тәрбие беруді ізгілендіру технологиясын жетілдіру //«Жалпы және кәсіби педагогиканың өзекті мәселелері» Академик Е.А.Бөкетовтің 80 жылдығына арналған Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. - Қарағанды, 2005. - Б.120-123.
22 «RWCT-СТО» бағдарламасын экологиялық тәрбие беру негіздері тақырыбында қолдану //Ізденіс-Поиск - 2005. - № 4. - Б. -284-288.
23 Оқушылардың экологиялық мәдениетін тәрбиелеу бағытындағы оқу-танымдық іс-шараны ұйымдастыру //Білім берудегі менеджмент - 2005. - № 4. - Б. 72-81.
24 Жоғары оқу орындары студенттерінің оқу-тәрбие практикасын ұйымдастыру мен өткізуге арналған бағдарлама және әдістемелік нұсқаулар. - Қарағанды, 2005. - 17 б. (К.Т.Омарова., С.Қ.Омаров., П.З.Ишановпен авторлық бірлестікте).
25 Программа м методические указания по организации проведению учебно-воспитательной практики студентов. - Караганда, 2005. - 18 с. (Соавторстве К.Т.Омаровой., С.Қ.Омарова., П.З.Ишанова).
26 Барлық мамандықтардың 1 курстары үшін үздіксіз педагогикалық (оқу-танысу) практика бағдарламасы. - Қарағанды, 2005. - 16 б. (К.Т. Омарова., Қ.Ф. Аубакирова., А.А. Мұқатаевпен авторлық бірлестікте).
27 Программа непрерывной педагогической (учебно-ознакомительной) практики для 1 курсов всех специальностей. - Караганда, 2005. - 16 с. (К.Т.Омарова., Қ.Ф.Аубакировамен авторлық бірлестікте).
28 Сыныптан тыс тәрбие жұмысының әдістемесі. - Қарағанды, 2005. - 59 б. (К.Т.Омарова., С.ҚОмаровпен авторлық бірлестікте).
29 Мектептік экологиялық өлкетануда оқушыларды табиғатты қорғауға тәрбиелеу //«Қазақстан Республикасындағы Білім беру жүйесінің даму жағдайы және перспективалары» Республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдары. - Қарағанды, 2006. - Б. 128-133.
30 Экологиялық өлкетануда сыныптан тыс жұмыстардағы этнопедагогика құралдарының маңызы //«Қазақстан Республикасындағы Білім беру жүйесінің даму жағдайы және перспективалары» Республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдары. - Қарағанды, 2006. - Б. 349-351.
31 Қоғамның экологиялық мәселелері //«География және табиғат». - 2006. - № 5. - Б. 34-38.
32 Экологиялық өлкетануды оқыту негізінде қазақ халық педагогикасы құралдарын пайдалану //«Жастар және қазіргі заманның өзекті мәселелері» Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. - Қарағанды, 2006. - Б.201-206.
33 Сыныптан тыс экологиялық өлкетану жұмыстары. Оқу- әдістемелік құрал. - Қарағанды, 2007. 88 б.
34 Өлкетану жұмыстары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру //«Қазақстан Республикасында Білі беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының мазмұнынын іске асырудың теориялық және практикалық мәселелері» Республикалық ғылыми – практикалық конференция материалдары. - Қарағанды, 2007. - Б. 75-78.
35 Экологиялық өлкетануда қазақ этнопедагогикасы құралдары арқылы оқушыларды тәрбиелеу // «Еуразия гуманитарлық институтының хабаршысы». - 2007. -№ 2. -Б.180-187.
36 Өлкетану шығармашылық жұмыстары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру //Қарағанды мемлекеттік университетінің хабаршысы. -2007. -№ 3. -Б.212-128.
Резюме
Шаушекова Баян Кырыкбаевна
Формирование экологической культуры школьников в  краеведческой работе средствами казахской народной педагогики 
13.00.01 – Общая педагогика, история педагогики и образования, этнопедагогика
Для современного этапа развития мирового сообщества характерен поиск решения экологических проблем, обусловленных нарушением равновесия между природой и человеком. Глобальный кризис человечества вызван проблемами локального уровня, которые являются отдельными звеньями экологической дисгармонии на планете. В этих условиях необходима мобилизация всех социальных институтов по организации рациональных взаимоотношений антропогенной цивилизации с окружающей природой.
Экологические проблемы и поиски путей выхода из кризиса стали приоритетным направлением в долгосрочной Программе Президента Республики Казахстан Назарбаева Н.А. «Стратегия – 2030» и ряда официальных документов по проблемам воспитания и обучения. Несмотря на многоаспектность исследования проблемы экологического воспитания и образования, еще недостаточно изучена проблема использования воспитательных возможностей казахской народной педагогики в краеведческой работе в процессе формирования экологической культуры школьников. Выявленные нами противоречия между необходимостью использования средств казахской народной педагогики в краеведческой работе со школьниками в процессе формирования их экологической культуры и недостаточностью теоретических и практических разработок по данной проблеме определили выбор темы нашего исследования.
Объект исследования: процесс формирования экологической культуры школьников.
Цель исследования: теоретическое обоснование и разработка системы формирования экологической культуры школьников в краеведческой работе средствами казахской народной педагогики.
Методологическую основу исследования составили: учение, отражающее философско-экологические проблемы взаимодействия общества и природы, теория познания, теория личности, теория деятельности, концепции экологического образования, личностно-ориентированный и системный подходы.
Результаты исследования:
 на основе анализа педагогических теорий сущность понятия «формирование экологической культуры школьников» уточнена в контексте рассматриваемой проблемы;
 раскрыты возможности средств казахской народной педагогики в формировании экологической культуры школьников;
 определены особенности краеведческой работы в процессе формирования экологической культуры школьников средствами казахской народной педагогики;
 определена система критериев, показателей и уровней сформированности экологической культуры школьников средствами казахской народной педагогики;
  разработана модель формирования экологической культуры школьников средствами казахской народной педагогики в краеведческой работе;
 апробирована разработанная система формирования экологической культуры школьников средствами казахской народной педагогики в краеведческой работе и подтверждена ее эффективность;
 изданы учебно-методические пособия «Педагогика», «Педагогика негіздері», «Сыныптан тыс тәрбие жұмысының әдістемесі» и электронный учебник «Педагогикаға кіріспе».
 разработан и внедрен в педагогический процесс ряда школ комплекс программ: кружковой работы для учащихся «Қасиетті қазыналы өлке»; факультативного курса «Өлке қорықтары» и его методическое обеспечение; летней краеведческой экспедиции «Дәрілік өсімдіктер, оларды қорғау және емге тиімді қолдану»; экологической тропы «Қарқаралы Мемлекеттік Ұлттық табиғат саябағы»; научно-познавательной экологической недели, экологической Олимпиады «Табиғатым – тағдырым»; научно-методического семинара для учителей, а также дополнения к программе «Родительский Университет» на тему: «Экологиялық өлкетануда халық педагогикасының орны».
Степень внедрения результатов исследования определяется тем, что основные положения диссертации опубликованы в научных журналах «Поиск» (2005), «Менеджмент в образовании» (2005), «География және табиғат» (2006), «Вестник ЕАГИ» (2007), «Вестник КарГУ» (2007) и в сборниках материалов международных (Алматы, 2000; Кокшетау, 2001; Караганды, 2005, 2006, 2007), республиканских (Караганды, 2004, 2006, 2007), региональных (Караганды, 1996, 1998, 1999, 2001, 2002, 2003, 2004, 2005, 2007) научно-практических конференций, а также апробированы в учебно-воспитательном процессе комплекса «школа-интернат – детский сад» №68, школы-лицея им. С.Саттарова №57 г. Караганды, средней школы имени М.Бапиулы №44 г. Каркаралы, в работе Каркаралинского Государственного Национального Парка.
Область использования результатов исследования: система профессиональной подготовки будущих учителей, система  повышения квалификации педагогов, система среднего образования, система дополнительного школьного образования.
Resume
Shaushekova Bayan Kirikbaevna
The schoolchildren’s formation of ecologic culture by the means of Kazakh national pedagogics in regional  ethnography work.
13.00.01 – General pedagogics, history of pedagogics and education, ethnopedagogics
For the modern stage of developing world association the pursuit of solving the problems is significant caused by ecologic cataclysm, infringement of balance between the nature and man. Global crisis of the humanity caused by the problems of local level, which are the certain links of ecologic disharmony on the planet. In this situation it is necessary to mobilize all the social institutions in organizing rational interrelation of anthropological civilization and environment.
 Ecological problems and pursuits of some ways to the alternative from the crisis became prior direction in the long-term Programme of the President of the RK, Nazarbaev N.A., called «Strategy 2030» and official documents devoted to the problems of upbringing and education. In spite of many aspects in the investigation of ecological upbringing and education issues, the   problem of using upbringing opportunities of Kazakh national pedagogics in regional ethnography work in the process of schoolchildren’s formation of ecologic culture has not been studied completely. The contradictions found out by us between the necessity of using means of Kazakh national pedagogics in regional ethnography work with the schoolchildren in the process of formation of their ecological culture and the absence of theoretical and practical work outs on the given issue defined the choice of our investigation.
 The object of the investigation: the process of ecological culture formation of the schoolchildren.
         The aim of the investigation: theoretical basis and the work out of the schoolchildren’s formation of ecological culture by means of Kazakh national pedagogics in regional ethnography work.
 
 The methodological basis of the investigation: teaching, which reflects the philosophical and ecological problems of interaction between society and nature, the theory of cognition, personality, activity, the conception of ecological education, personality-oriented and system approaches.
 The results of the investigation:
- On the basis of analysis of the pedagogics theory the essence of the conception «The schoolchildren’s formation of ecological culture» was specified in the context of the given problem;
- The opportunities of the means of Kazakh national pedagogics were revealed at the schoolchildren’s formation of ecologic culture;
- the peculiarities of the regional ethnography work in the process of the schoolchildren’s formation of ecological culture were defined by means of Kazakh national pedagogics;
- the system of criteria,  indicators and the schoolchildren’s formation of ecological culture levels was defined by means of Kazakh national pedagogics;
- the model of the schoolchildren’s formation of ecological culture was developed by means of Kazakh national pedagogics in regional ethnography work;
- the model of the schoolchildren’s formation of ecological culture was developed by means of Kazakh national pedagogics in regional ethnography work;
- the worked out system of the schoolchildren’s formation of ecological culture was processed by means of Kazakh national pedagogics in regional ethnography work and its effectiveness was confirmed;
- the teaching aids «Педагогика», Педагогика негіздері and the electronic manual " Педагогикаға кіріспе" ) were published;
- the programs complex was developed and included in the pedagogical process: the optional course for the pupils "Қасиетті қазыналы                                                 өлке" ; the facultative course «Өлке қорықтары» and its methodical supply; the summer regional expedition «Дәрілік өсімдіктер, оларды қорғау және емге тиімді қолдану»;, the ecological path «Қарқаралы Мемлекттік Ұлттық Табиғат саябағы»; scientific-cognitive ecological week,  ecological competition "Табиғатым тағдырым"  the scientific-methodical seminar for the teachers, and also the supplements to the program «Родительский Университет» on the theme: «Экологиялық өлкетануда халық педагогикасының орны».
The investigation results inclusion degree was defined by the fact that the main statements of the dissertation were published in the scientific magazines "Поиск", (2005), "Менеджмент в образовании" (2005), "Вестник КарГУ" (2007), "Вестник ЕАГИ" (2007) and the manual book of the materials of the international (Алматы, ӘОЖ 37.013:908:[574+008]   Қолжазба құқығында
Шаушекова Баян Кырыкбаевна
ӨЛКЕТАНУ ЖҰМЫСТАРЫНДА ҚАЗАҚ ХАЛЫҚ ПЕДАГОГИКАСЫ
ҚҰРАЛДАРЫ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
13.00.01 – Жалпы педагогика, педагогика және білім тарихы,
этнопедагогика
Педагогика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертацияның
авторефераты
Қазақстан Республикасы
Қарағанды, 2007
 
Жұмыс Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университетінде орындалған

Ғылыми жетекшісі педагогика ғылымдарының докторы, профессор Б.Әбдікәрімұлы

Ресми оппоненттері: педагогика ғылымдарының докторы, профессор Р.Қ.Дүйсембінова

 педагогика ғылымдарының кандидаты Ш.М.Абеуова

Жетекші ұйым Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық институты

Диссертация 2007 жылы «30» қарашада сағат 10.00 Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университетінде педагогика ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін беру жөніндегі БД 14.50.05 Диссертациялық кеңестің мәжілісінде қорғалады (100028, Қарағанды қаласы, Университет көшесі, 28 үй)
Диссертациямен Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университетінің кітапханасында танысуға болады.
Автореферат 2007 жылғы «29»  қазанда таратылды.
Біріккен диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы        Қ.М.Арынғазин
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Дүниежүзілік қауымдастықтың қазіргі кезеңдегі дамуында адам мен табиғат арасындағы тепе-теңдіктің бұзылуы экологиялық мәселелерді шешу жолын іздестіруді талап етеді. Адамзаттың жаҺандық дағдарысы жершарының экологиялық үйлесімділігінің жеке бөліктері болып табылатын аймақтық деңгейдегі мәселелерден туып отыр. Бұл жағдайда антропогенді өркениеттің қоршаған табиғи ортамен тиімді арақатынасын ұйымдастыруға бағытталған барлық әлеуметтік институттарын жұмылдыру қажет. 
Ел Президенті «Қазақстан – 2030» бағдарламасында табиғат жағдайының қиын кезеңде тұрғанын нақты атап өтіп: «...экологиялық нашар ахуал бүгінде адам өлімінің жиырма пайызына себеп болып отыр. Қоршаған ортаны ластаушыларға берік тосқауыл қойылу қажет», - деген болатын. Бұл мәселенің тиімді шешілуі мектепте оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие беру арқылы олардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру барысында мүмкін болатыны анық.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында «...білім беру жүйесі міндеттерінің бірі ретінде белсенді азаматтық ұстанымы бар жеке адамды тәрбиелеу, республиканың қоғамдық-саяси, экономикалық және мәдени өміріне қатысу қажеттігін, жеке адамның өз құқықтары мен міндеттеріне саналы көзқарасын қалыптастыру» атап көрсетілген. Осы тұрғыдан келгенде, үздіксіз білім беру жүйесінің базалық буыны болып саналатын жалпы орта білім беру мектептерінің оқушыларына саналы тәртіп пен сапалы білім беріп, туған жерінің табиғатын қорғайтын мәдениетті тұлға етіп қалыптастырудағы атқарар рөлі зор екені даусыз.
Қазіргі таңдағы қоғамның саяси, әлеуметтік және экономикалық дамуындағы жаңару процестері өткен тарихымыз бен мәдени мұраларымызды қайта қарауды, рухани құндылықтарымызды саралап, оны мектептің оқу-тәрбие процесіне ендіру арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруға қолайлы жағдайлар жасалып отыр. Экологиялық мәдениетті халық педагогикасы арқылы қалыптастыруда өлкетану жұмыстарының мүмкіндіктері мол.
Өлкетану жұмыстары оқушылардың қоршаған табиғи құбылыстары мен заттары туралы, олардың өзара байланыс заңдылықтары туралы түсініктерін қалыптастыруға көмектесіп, өмірге деген қызығушылықтарын арттырады. Өлкетану материалдары қоршаған ортаға тікелей бақылау жасауға мүмкіндік береді. Ол туған өлке табиғатын, оның байлықтарын, даму заңдылықтарын, жергілікті жердің халқы мен шаруашылық түрлерін және олардың байланыстарын ұғынуға көмектеседі. Оқу-тәрбие процесінде халық педагогикасының құралдарын өлкетану жұмысында пайдалану арқылы оқушылар тек нақты білім мен ұғымды меңгеріп қана қоймай, дүниенің біртұтастығы мен әртүрлілігі, дамудың үздіксіздігі, өзара байланыс пен әрекеттестік, дүниенің нақты заттар мен құбылыстардан тұратындығын танып, олардың дүниетанымдық көзқарастары кеңейеді.
Өскелең ұрпақтың экологиялық мәдениетін қалыптастыра отырып, жаңа заманның көкірегі ояу, ұлттық сана-сезімі жоғары саналы азаматын тәрбиелеу ұзақ әрі күрделі процес болып табылады. Сондықтан бұл мәселе бүгінгі таңда өткір қойылып, өз шешімін табуды қажет етіп отыр. Аталмыш мәселені шешуде көптеген ғалымдар өз үлестерін қосқан.
Қазақ халқының біртуар данышпандары А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин, Ш.Уалиханов, Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов т.б  еңбектерінде  табиғат пен адам өмірінің тіршілігін ажырамайтын, бөліп қарастыруға келмейтін біртұтас дүние ретінде қарастырған.
Оқушылардың қоршаған ортаға саналы көзқарасын қалыптастыру арқылы жан-жақты тәлім-тәрбие беру, оқу-тәрбие процесін жетілдіру, мектепке кәсіби білігі жоғары мамандарды даярлау мәселелері қазақстандық көрнекті ғалымдардың Қ.Ж.Аганина, Б.Р.Айтмамбетова, Қ.М.Арынғазин, Б.Әбдікәрімұлы, Ш.Ә.Әбдіраман, Ғ.З.Әділғазинов, А.А.Бейсенбаева, Қ.Қ.Жампейсова, Ж.А.Караев, С.Т.Каргин, Қ.М.Кертаева, Р.М.Қоянбаев, К.Қ.Құнантаева, Н.Ә.Мыңжанов, Ж.Ы.Намазбаева, Г.Қ.Нұрғалиева, И.Н.Нұғыманов, Т.С.Сабыров, Э.М.Сағындыкова, Ш.Т.Таубаева, Е.К.Төлемісов, Г.А.Уманов, Э.И.Шыныбекова, Н.Д.Хмель, т.б  еңбектеріне арқау болды.
Жас ұрпаққа тәрбие беруде құндылығы шексіз халық педагогикасын пайдаланудың әдіснамалық негіздері Қ.Бөлеев, Р.Қ.Дүйсембінова, Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, К.Ж.Қожахметова, Ж.Ж.Наурызбай, Ә.Табылдиев, С.А.Ұзақбаева, қолданбалы салалары Р.М.Айтжанова, С.Қ.Әбілдина, Ш.М.Мұхтарова, Қ.А.Сарбасова, Л.С.Сырымбетова т.б. ғылыми зерттеулерінде қарастырылды.
Сол сияқты экологиялық білім беру мен тәрбие беру мәселесін  шешуде  Ә.С.Бейсенова, Н.А.Бекенова, Ж.Бұламбаев, Ж.Ж.Жатқанбаев, Ғ.Қ.Ділімбетова, З.К.Конурова, А.Кушенов, М.А.Лигай, Г.Мұқышева, Ө.Өмірәлиев К.Ж.Сарманова, Н.С.Сарыбеков, М.Н.Сарыбеков, Г.М.Смирнова, Н.М.Стукаленко, С.Т.Шалғынбаев, Ж.Б.Шілдебаев,  В.И.Фурсов, және т.б. ғалымдар еңбектерінің құндылығы зор.
70-жылдарда зерттеу әдіскерлерінің көңілі, әсіресе, табиғат қорғау мен экологиялық түсініктердің қалыптасуы жайындағы сұрақтарды қарастыруға, оқушылардың биоэкологиялық білімін игеруге бағытталды (Я.И.Габеев, С.Д.Дерябо, Т.В.Кучер, В.И.Иоганзен, Э.А.Тұрдықұлов т.б.).
Адамның қоршаған ортамен байланысы А.Н.Захлебныйдың, И.Д.Зверевтің, И.Т.Суравегинаның және т.б. зерттеулерінде көрініс тапса, табиғатты тәрбие факторы ретінде М.Верзилин, Н.А.Рыков т.б. дәлелдеген.
Экологиялық білім беру мәселесін мәдениеттану ғылымы саласы бойынша Э.В.Гирусов, Ж.Тлепов, В.Шинкарук және т.б. ғалымдар қарастырған.
Экологиялық мәдениет пен оның қалыптасу процесі Б.Т.Лихачев, Д.А.Урсул, Е.В.Никанорова, Ж.Тастанбекованың және т.б. зерттеулерінде әдіснамалық тұрғыдан негізделсе, болашақ мамандардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың жолдары С.В.Алексеев, Г.А.Вахромова, Г.А.Иванов, И.П.Сафронов,  А.В.Миронов және т.б. ғалымдар еңбектерінде ғылыми-практикалық тұрғыда шешімін тапқан.
Экологиялық тәрбие берудің педагогикалық алғышарттары А.К.Егенисова Ф.Н.Жұмабекова, А.Е.Манкеш, Г.М.Сәбденалиева Г.Қ.Тұрабаева еңбектерінде қарастырылған.
Экологиялық білім мен тәрбие беруді пән сабақтарында жүзеге асыру да көптеген ғалымдардың зерттеу пәні  болды. Мәселен, қазақ тілі мен әдебиеті (Ә.Дайырова, Қ.Құрманбаева, Ө.Танабаев), химия ( Қ.О.Шайхеслямова)  физика (Р.С.Басекеева), математика (Қ.Н.Сарыбекова), табиғаттану (Д.І.Жангелдина), ағылшын тілі (Ж.Базарбекова, Ж.Тілешова) пәндерін оқытуда экологиялық білім беру мен тәрбие мәселері жан-жақты қарастырылған.
Оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруда (И.К.Исламова), оқушыларының агроэкологиялық мәдениетін қалыптастыруда (Ш.М.Абеуова),  мектепалды топ балаларының экологиялық мәдениетін қалыптастыруда (Н.С.Сайлауова) бастауыш сынып оқушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастыру (Ж.Р.Жексембаева) т.б ғалымдардың ғылыми еңбектерінде экологиялық білім мен тәрбие беру процесі барысында жан-жақты талданып, нақтылай түсті.
Дегенмен, педагогикалық, психологиялық және ғылыми-әдістемелік әдебиеттерді, арнайы зерттеулерді талдаудың нәтижесі бүгінгі күнге дейін өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасы құралдарын пайдалану арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруға болатындығы  назардан тыс қалып келгендігін көрсетеді.
Оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруда өлкетану жұмыстары барысында қазақ халық педагогикасы құралдарын пайдалану мүмкіндіктері мен олардың мектептің оқу-тәрбие процесінде өз деңгейінде толығымен пайдаланылмауы арасындағы және өлкетану жұмыстарында  қазақ халық педагогикасы құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру қажеттілігі мен бұл мәселенің педагогикалық теория мен практикада жеткіліксіз зерттелуі арасындағы қарама-қайшылықтар анық байқалады. Сондықтан табиғатты қорғау негізінде оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың бір жолы қазақ халық педагогикасы құралдарын өлкетану жұмыстарында пайдалануды қамтамасыздандыратын әдістеме дайындау, педагогикадағы жалпы теориялық бағыттағы зерттеулерді кеңейту және тереңдету қажеттілігін қарастыру біздің зерттеу мәселемімізді айқындауға және тақырыпты «Өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасы құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру» деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасы құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру жүйесін теориялық тұрғыдан негіздеп, құрастыру.
Зерттеудің нысаны: оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру процесі.
Зерттеу пәні: өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасының құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру жүйесі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасы құралдары экологиялық бағытта пайдаланылса, онда оқушылардың экологиялық мәдениетінің қалыптасуы нәтижелі және тиімді болады, себебі бұл жағдайда игерілген экологиялық білімдер, біліктер және дағдылар ұлттық құндылықтармен бірлікте, тұтастықта қалыптасады.
Жетекші идея: жалпы білім беретін орта мектеп оқушыларының өлкетану жұмыстары барысында қолданған қазақ халық педагогикасының құралдары олардың экологиялық мәдениетін қалыптастыра отырып, туған жерінің табиғатына аялы көзқарас пен атамекенге деген сүйіспеншілік рухында тәрбиеленуіне негіз болады.
Зерттеу міндеттері:
 өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасы құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың теориялық негіздерін анықтау;
 оқушылардың экологиялық мәдениетін өлкетану жұмыстары арқылы қалыптастырудың моделін құрастыру;
  өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасы құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру жүйесін құрастыру;
 өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасы құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру жүйесінің тиімділігін эксперимент арқылы тексеру.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық негізі. Адам мен қоршаған ортаның өзара қатынасы туралы философиялық ілімдер, қазақ халық педагогикасы мен этнопедагогика сабақтастығы туралы тұжырымдамалар, таным теориясы, жеке тұлғаның іс-әрекет теориясы, табиғат пен оқушының өзара қатынасы туралы  тұжырымдамалар, философиялық ілімдер, педагогикалық-психологиялық ой-пікірлер, экологиялық білім беру мен тәрбие туралы тұжырымдамалар, тұлғалық-бағдарлық, жүйелілік тұғырлары.
Зерттеу жұмысының әдістері: философиялық, педагогикалық, психологиялық, әдістемелік және арнаулы ғылыми әдебиеттерге теориялық талдау жасау, өлкетану бойынша бағдарламаларды, оқулықтарды, жеке әдістемелік құралдарды талдау, мектептердің алдыңғы қатарлы педагогикалық тәжірибелік жұмыстарын қорыту, зерттеу бойынша арнайы сауал-сұрақ, әңгіме, бақылау жүргізу, шығарма жаздыру, пікір алысу, педагогикалық моделдеу, педагогикалық эксперимент, математикалық және статистикалық өңдеу.
Зерттеу көздері: педагогика, психология, философия ғылымдары классиктерінің еңбектері, Қазақстан Республикасы үкіметінің ресми құжаттары (заңдар, қаулылар, бағдарламалар, актілер, тұжырымдамалар, т.б.), жалпыға міндетті білім берудің мемлекеттік стандарттары, оқу бағдарламалары, оқулықтар және жалпы білім беретін мектептердегі мұғалімдердің тәжірибелері.
Зерттеудің негізгі кезеңдері.
Бірінші кезеңде (1994-1999) зерттеу тақырыбы таңдап алынып, осы проблема бойынша философиялық, ғылыми-педагогикалық, оқу-әдістемелік жұмыстарға талдау жасалынды, зерттеудің теориялық негізі анықталды.
Екінші кезеңде (1999-2005) өлкетану жұмыстары барысында қазақ халық педагогикасы құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру жүйесі құрастырылып, арнайы тәжірибелік жұмыстар жүргізілді.
Үшінші кезеңде (2005-2006) тәжірибелік жұмыстың нәтижелері математикалық және статистикалық тұрғыдан өңделіп, алынған педагогикалық диагностикалық мәліметтер талданды, әдістемелік ұсыныстар жасалды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңыздылығы:
 экологиялық мәдениеттің түсінігі педагогикалық тұрғыдан талданып, қарастырылып отырған мәселенің төңірегінде нақтыланды және оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруда қазақ халық педагогикасының мүмкіндіктері анықталды;
 өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасы құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру процесін ұйымдастырудың ерекшеліктері ашылды;
 өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасы құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетінің қалыптасу өлшемдері, көрсеткіштері мен деңгейлері айқындалды;
 өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасы құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың моделі құрастырылды;
 өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасы құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру жүйесі құрастырылып, нәтижелілігі дәлелденді.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы:
Жалпы білім беретін мектептің оқу-тәрбие процесіне ендірілді: «Экологиялық өлкетануда халық педагогикасының алатын орны» атты мұғалімдерге арналған ғылыми әдістемелік семинардың және «Экологиялық өлкетануда халық педагогикасының алатын орны» атты ата аналар Университетінің бағдарламасына қосымшалар; «Қасиетті қазыналы өлке» атты оқушылар үйірмесінің бағдарламасы мен іске асыру шараларының жоспары; «Өлке қорықтары» атты факультатив курсының бағдарламасы мен оның әдістемелік кешені; «Дәрілік өсімдіктер, оларды қорғау және тиімді емге қолдану» атты жазғы өлкетану экспедициясының бағдарламасы; «Қарқаралы Мемлекеттік Ұлттық табиғат саябағы» атты экологиялық соқпақтар бағдарламасы; «Табиғаттың тарылтпайық тынысын, пәк табиғат жүректің ән-жырысың» атты оқу-танымдық экологиялық-мәдени апталықтар бағдарламасы мен өткізу іс-шаралары; «Табиғатым – тағдырым» атты экологиялық олимпиада бағдарламасы және әдістемелік нұсқауы.
Жоғары оқу орындарының оқу процесіне енгізілген: «Педагогика», «Педагогика негіздері», «Сыныптан тыс тәрбие жұмысының әдістемесі» атты оқу-әдістемелік құралдар және «Педагогикаға кіріспе» атты электронды оқулық.
Алынған ғылыми нәтижелерді мұғалімдер мен болашақ мамандар дайындаудағы білім беру мекемелері басшылыққа алып, пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
 өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасы құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың теориялық негіздері;
 педагогикалық процесті ұйымдастыру формаларынан құралатын өлкетану жұмыстары барысындағы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың моделі;
 өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасы құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың өлшемдері мен көрсеткіштері;
  өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасы құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру бойынша жүргізілген эксперименттің нәтижелері.
Зерттеу базасы: Қарағанды қаласының № 68 мектеп-интернат балабақша кешені, С.Саттаров атындағы № 57 мектеп-лицей, Қарқаралы қаласының Мәди Бапиұлы атындағы № 44 мектебі, Қарқаралы Мемлекеттік Ұлттық Табиғат саябағы  т.б  білім беретін мекемелер.
Зерттеу жұмысының дәлелділігі мен негізділігі: зерттеу нәтижелері әдіснамалық және ғылыми әдістемелік негіздерге сүйеніп айқындалған теориялық дәйектілігімен, теориялық және тәжірибелік материалдар нәтижелерінің үйлесімділігімен, кешенді әдіс тәсілдердің қолданылуымен, зерттеу жұмысының ғылыми ақпаратқа сәйкестілігімен, өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасы құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру тиімділігінің  тәжірибе жүзінде тексеріліп, нәтижесі әдістемелік нұсқаулар, бағдарламалар арқылы дәлелденуімен, ұсыныстардың жалпы білім беретін мектеп мұғалімдерінің іс-тәжірибесіне енгізілуімен, пайдаланылған әдіс-тәсілдердің тиімділігін арттыруымен қамтамасыз етілді.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу мен іс-тәжірибесіне енгізу.
Ғылыми зерттеу жұмысының мазмұны халықаралық (Алматы, 2000; Көкшетау, 2001; Қарағанды, 2005, 2006, 2007), республикалық (Қарағанды, 2004, 2006, 2007), аймақтық (Қарағанды, 1996, 1998, 1999, 2001, 2002, 2003, 2004, 2005, 2007) ғылыми-практикалық конференцияларда, Е.А.Бөкетов атындағы ҚарМУ-дің педагогикалық факультетінің ғылыми-әдістемелік семинарларында баяндалды; «Ізденіс» (2005), «Білім берудегі менеджмент» (2005), «География және табиғат» (2006), «Еуразия гуманитарлық институтының хабаршысы» (2007), «Қарағанды мемлекеттік университетінің хабаршысы» (2007) журналдарында жарық көрді.
Диссертацияның құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған дерек көздері  және қосымшалардан тұрады.
Кіріспе бөлімінде тақырыптың көкейкестілігі анықталады, зерттеу жұмысының мақсаты, міндеті, зерттеудің нысаны, пәні сипатталады.
Диссертацияның әдіснамалық негізі, болжамы, әдістері, ғылыми жаңалығы, теориялық-практикалық маңыздылығы, қорғауға ұсынылатын қағидалар қарастырылады.
«Өлкетану жұмыстарында  қазақ халық педагогикасы құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың ғылыми-теориялық негіздері» деген бірінші тарауда оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру педагогикалық мәселе ретінде философиялық, психологиялық, педагогикалық ғылыми еңбектерге талдау жасалып, өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасы құралдары арқылы  оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудағы орны мен ерекшеліктерінің маңызы айқындалады, мектептің өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасы құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың  теориялық моделі жасалынады.
«Өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасы құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру бойынша тәжірибелік жұмыс» атты тарау аясында өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасы құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру жүйесі айқындалады, өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасының құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру бойынша тәжірибелік жұмыстардың  нәтижелері баяндалады.
Қорытындыда өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасы құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру бойынша нақты тұжырымдар мен ұсыныстар беріледі.
Қосымшада өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасы құралдары арқылы экологиялық мәдениетін қалыптастыру бойынша әзірленген әдістемелік материалдар ұсынылады.
Негізгі бөлім
Философиялық, психологиялық, педагогикалық еңбектерді жан-жақты талдау негізінде зерттеу проблемамызды тұлғалық-бағдарлық, жүйелілік, іс-әрекеттік тұрғыдан қарастыруды ұйғардық. Осыған орай оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың педагогикалық мәні анықталды. Оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру мәселесінің теориялық негізін айқындау «мәдениет», «мәдениеттілік», «экология», «экологиялық тәрбие», «экологиялық мәдениет» ұғымдарының бірлігі мен ерекшеліктерін қарастырумен тығыз байланысты.
Жеке тұлғаның мәдениетін қалыптастыру және дамыту үшін оның ғылыми әдебиеттерде кездесетін қайнар көздерін, түпкі нәтижелерін анықтауға назар аудардық. Осыған байланысты психологиялық, педагогикалық тұрғыдан экологиялық мәдениеттің мәні және құрылымы ашып көрсетіледі. Экологиялық мәдениет дүниежүзілік мәдениеттің маңызды кезеңі және құрамды бөлігі деп қарастырылады және экологиялық қауіпсіздікті болжау, айнала қоршаған табиғи ортаны қорғау мен жақсартуды қамтамасыз ету қажеттілігін түсінумен тығыз байланысты. Экологиялық мәдениет адамның тіршілік әрекетінің рухани-адамгершілік саласы ретінде оның табиғатпен өзара әрекетінің ерекшелігін сипаттайды және экологиялық сана, экологиялық қарым-қатынастар, экологиялық іс-әрекеттер элементтерінің өзара байланыс жүйесін қамтиды. Экологиялық мәдениет ұғымы педагогика саласында экологиялық білім беру мен тәрбиелеу мәселесіне айналады. Бұл педагогикалық мәселеге тұлғалық тұғырына сәйкес адамды табиғаттың ажырамас бөлігі, жер бетіндегі материалдық және рухани мәдениеттің, тарихи процестің дамуының субъектісі ретінде қарастыруды талап етеді. Сонымен қатар тұлғаның экологиялық мәдениетінің қалыптасуы оның жергілікті, аймақтық, ұлттық, ғаламшарлық экологиялық байланыстар жүйесіндегі әрекетіне тәуелді болғандықтан, халық педагогикасының құралдарын пайдаланудың қажеттігін туғызады. Халық педагогикасының құралдары туған жерін, туған  тілін, туған мәдениетін, туған тарихын біліп және құрметтейтін, өзара қатынас жасай білетін, өзін-өзі жетілдіру арқылы өмірлік мақсаттарына жете алатын, ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтарды қастерлейтін, жеке қызығушылықтары мен қажеттіліктерін қоғам талаптарымен үйлестіре білетін тұлғаны қалыптастыруға бағытталғандықтан, өлкетану мәселесін көтереді. Олай болса, қазақ халық педагогикасы құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудағы өлкетану жұмыстарын ғылыми тұрғыдан қарастырып, ұйымдастыру жолдарын зерттеуге баса назар аударуды талап етеді.
Жоғарыда айтылғандар қазақ халық педагогикасы құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруда өлкетану жұмыстарының төмендегі ерекшеліктерін анықтауға негіз болды:
біріншіден, халық педагогикасы құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруда өлкетану жұмыстары жетекші фактор болып табылады;
екіншіден, өлкетану жұмыстары экологиялық мәдениетті қалыптастыруда жаратылыстану пәндерімен, әсіресе экология және географиямен тығыз байланыстылығымен ерекшеленеді;
үшіншіден, өлкетану жұмыстарының ерекшелігі топонимика, ономастика сияқты ғылымдардың, білімдердің өзгешеліктерімен анықталады;
төртіншіден, аталмыш жұмыстардың келесі ерекшелігі тарихи мәліметтермен тығыз байланыста болғандықтан, тарих ғылымдары және тарих оқу пәнінің негізгі ұстанымдары, әдістері, құралдарымен сипатталады;
бесіншіден, өлкетанудың тағы бір ерекшелігі сыныптан тыс уақытта танымжорық, оқу-танымдық соқпақ, саяхат, экспедициялар сияқты жұмыс түрлерін ұйымдастырылуымен байланысады;
алтыншыдан, өлкетану жұмыстары экологиялық ақпараттарды жинау барысында мектеп оқушылары өзінің тұрғылықты жерінің жағдайы, жергілікті тұрғындардың тұрмыс-тіршілігі, олардың табиғатпен бұрынғы және қазіргі қарым-қатынастары бойынша әр түрлі дерек көздерін, мұрағат қорларын, мұражай материалдарын қолданумен ерекшеленеді;
жетіншіден, өлкетану жұмыстары оқушыларды алған теориялық білімдерін практикада қолдануға нақты мүмкіндік беріп, туған жеріне, отанына деген сүйіспеншілігін арттыруға, ұлттық құндылықтарға баулуға бағытталған өзіндік ерекшелігі бар оқу-тәрбие процесіне айналады.
Адамзаттық мәселе болып табылатын экологиялық мәселелер жаҺанданушылық, аймақтық, ұлттық, мемлекеттік, локалды және жеке деңгейлерде қарастырылады. Өлкетану жұмыстарының түрі, әдістері мен құралдары пайдалану эмпирикалық жүйеде жасалады. Тұлғаның жерді ортақ мекен, Қазақстанды ортақ Отан есебінде жақсы көру сезімі секілді қасиеттерін  айқындайды.
Бұл ерекшеліктер экологиялық мәдениет кірістірілген тұлғалық білім ретінде мынадай міндетті компоненттерді қамтиды деген тұжырымға келуге негіз болды:
танымдық компоненті жаратылыс пәндері бойынша теориялық білімдері берік, әрі терең қабылдаудағы, қосымша білімдер арқылы өлкетану білімінің жүйелі түрде қалыптасуындағы, халықтың рационалды және иррационалды білімдері бойынша түсініктерін меңгерудегі тұлғаның мүмкіндіктерін жүзеге асырады;
эмоционалды компоненті экологиялық білімдерге қызығушылығы және қажетсінуімен, өлкетану жұмыстарының маңыздылығын мойындауымен, туған жерінің табиғатына, сұлулығына тамсанып сезінуі және оны аялай алуымен анықталады;
мінез құлықтық компоненті қоршаған ортаны қорғау мен табиғатты пайдалану саласындағы құнды әлеуметтік, халықтық тәжірибені пайдалану бойынша нақты әрекеттермен сипатталады, сонымен қатар өлкетану ізденіс жұмыстарына дағдылануымен, олардың белсенділігін ынталандырылуымен, қауіпсіз қоршаған ортаны қорғау және қайта жасауымен, табиғаттың байлықтарын тиімді пайдалануымен қамтамасыз етеді.
Көрсетілген үш компонентті алғанымыздың себебі тұлға бойында белгілі бір мәдениетке баулуының нәтижесі ретінде қарастырылатын сәйкестіліктің қалыптасқаның білдіреді. Олай болса, кез келген сәйкестілік (мәдени, әлеуметтік, гендерлік, кәсіби, этностық, этностық-мәдени т.б.) өз құрамына аталған үш компонентті енгізеді.
Өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасының құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру процесін мүмкіндігінше толық қарастыру үшін оның негізгі нәтижесін анықтау қажет. Сондықтан өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасының құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың моделін жасамастан бұрын, оның нәтижесі болып табылатын экологиялық мәдениеті қалыптасқан тұлғаның бейнесін болжамдадық (1- сурет).
Осыған орай, оқушылардың жас және дербес ерекшеліктеріне сүйеніп, интеллектуалдық, сезімдік, эстетикалық, адамгершілік және еңбек дамуын қозғайтын сапалық өзгерістер, сонымен бірге сыртқы ортамен өзара әрекетінің көріну деңгейі басшылыққа алынып оқушылардың экологиялық мәдениетінің қалыптасуының өлшемдері мен көрсеткіштері айқындалды (1- кесте).

Кесте 1 – Оқушылардың экологиялық мәдениетінің өлшемдері мен көрсеткіштері

Компонентер  Өлшемдер Көрсеткіштер
танымдық экологиялық білімдер  жаратылыстану пәндері бойынша білімдерді игеру;
 өлкетану бойынша білімдерді меңгеру;
 халықтың рационалды және иррационалды білімдері туралы түсініктердің қалыптасуы

эмоционалды экологиялық сана, сезім  экологиялық білімдерге қызығушылық;
 экологиялық білімнің маңыздылығын сезіну;
 туған жерінің табиғатына қатынас
мінез
құлықтық экологиялық тәжірибе    өлкетану жұмыстарындағы белсенділік;
 қоршаған ортаны қорғау жұмыстарындағы белсенділік

Аталмыш өлшемдер негізінде оқушылардың экологиялық мәдениетінің қалыптасуының үш деңгейі белгіленді.
Жоғары деңгей: жаратылыс пәндері бойынша теориялық білімдерді жетік, білімдері оқу бағдарламаларына сай, өлкетану бойынша білімі жүйелі, халықтың рационалды және иррационалды білімдердің мәнін, мағынасын түсінеді; теориялық деңгейдегі экологиялық білімдерге және оларды игерудегі шығармашылық іс-әрекетке деген қызығушылық көрінеді және қажетсінеді, туған жерінің сұлулығына тамсануы, табиғаттан эстетикалық ләззат алу, сезіну, аялай білу қасиеті бар; қоршаған ортаны қорғау саласында ізденіс жұмыстарына дағдыланған, халықтық тәжірибені өлкетану жұмыстарында іске асыра алады.
Орташа деңгей: жаратылыс пәндері бойынша білімдері оқу бағдарламаларына  толық сәйкеспеген, өлкетану білімдері үстірт, халықтың рационалды, иррационалды білімдерді жартылай түсінеді; өлкетану жұмыстарындағы кейбір экологиялық салаларды ғана қарастырады, жергілікті туған жер табиғатының сұлулығына деген қызығушылығы орташа; қоршаған ортаны қорғау саласындағы ізденіс жұмыстарын орындау бойынша  дағдыларды толық игермеген.
Төменгі деңгей: жаратылыстану пәндері бойынша білімдері қанағаттанарлықсыз, өлкетану туралы түсінік қалыптаспаған, халықтың рационалды, иррационалды білімдерінің мәнін аша алмайды, мағынасын түсінбейді; туған жерінің табиғатына тамсанбайды, сезінбейді, аяламайды; қоршаған ортаны қорғау саласында белсенділік танытпайды немесе ішінара қатысады, практикалық экологиялық іс әрекетке өзінің қатысуын міндетті деп санамайды.
Анықталған өлшемдер, көрсеткіштер мен деңгейлерге сәйкес ғылыми-теориялық еңбектерді, мұғалімдердің озат тәжірибесін талдау нәтижелерін, сонымен қатар тұтас педагогикалық процестің жүйесін және экологиялық мәдениеті қалыптасқан тұлғаның біз құрастырған моделін негізге ала отырып, өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасы құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың моделін жасадық (2-сурет).
Моделдеуде оқушылардың экологиялық мәдениетінің құрылымын сипаттайтын жалпы педагогикалық-психологиялық білімдер қоры басшылыққа алынды.
Моделдер құрастырылған соң зерттеу логикасына сәйкес қазақ халық педагогикасының құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың әдістемесін жасаудың қажеттігі туындады. Анықтауыш эксперимент тиімділігі тәжірибелік-эксперимент жұмысы барысында дәлелденді.
Эксперимент Қарағанды қаласындағы № 68 мектеп-интернат бала-бақша кешенінде, С.Саттаров атындағы № 57 мектеп-лицейінде, Қарқаралы қаласындағы Мәди Бапиұлы атындағы № 44 мектебінде, Қарқаралы Мемлекетік Ұлттық Табиғат саябағында жүргізілді. Экспериментке 319 оқушы
 
 
қатысты, оның ішінде 151 оқушы бақылау тобын, 168 оқушы эксперименттік топты құрады.
Бұл кезеңде мектептердің оқу-тәрбие процесінде өлкетану материалдарын пайдаланудың деңгейі айқындалды. Оқушылардың өз өлкесі туралы білімдері, түсініктері, оларды қажетті жерде пайдалана білу дағдылары сауалнама, тест және оқушылардың өзіндік жұмыстары арқылы тексерілді.
 Диагностика нәтижесінде мынадай қорытындыға келдік:
1) оқушылардың басым көпшілігі өлкетану материалдарын саралай алмайды; олардың қоршаған ортаға, табиғат құбылыстарына деген қызығушылығы төмен; табиғатқа сүйіспеншілікті, ұқыптылық қарым-қатынасты, табиғатты қорғауға белсенді қатысу қажеттілігін түсінетіндігі байқалды, бірақ экологиялық білімдері мен мінез-құлықтары арасындағы қарама-қайшылық бар екендігі көрінді;
2) мұғалімдер өлкетану жұмыстары негізінде оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруға аса көңіл бөлмейді, жаратылыстану сабақтарында қазақ халық педагогикасы құралдарын аз пайдаланады. Анықтау экспериментінің нәтижесі төменгі 2- кестеде көрсетілген.
Кесте 2 – Анықтау экспериментінің көрсеткіші  (% есебімен)

Көрсеткіш Эксперименттік топ Бақылау тобы
 Жоғары Орташа Төмен Жоғары Орташа Төмен
Экологиялық білімдер 9,7 44,2 46,1 9,4 44,9 45,7
Экологиялық сана, cезім 19,3 42,3 38,4 18,4 38,3 43,3
Экологиялық тәжірибе 8,4 30,3 61,3 8,2 34,7 57,1
Орта көрсеткіштер 12,5 38,9 48,6 12,0 39,3 48,7

Алынған нәтижелер өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасы құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруға бағытталған жүйені жасауды талап етеді, сонымен бірге педагогикалық теория мен практиканы талдау нәтижесі бізге оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру білім беретін мекемелерде арнайы ұйымдастырылатын жағдайларға тікелей байланысты деген тұжырым жасауға мүмкіндік береді. Бұл жүйенің құрылымы 3- кестеде көрсетілген.
«Экологиялық өлкетануда халық педагогикасының алатын орны» атты мұғалімдерге арналған ғылыми-әдістемелік семинардың мазмұны халық педагогикасы мен ғылыми педагогиканың сабақтастығы, өлке, аймақ, ғаламшар экологиясының өзара байланыстары, өлкетану жұмыстарының ерекшеліктері туралы түсініктерді, сонымен қатар оқушылардың экологиялық тәрбиесінде қазақ халық педагогкасының құралдарын пайдалану туралы теориялық қағидаларды камтиды.
«Экологиялық өлкетануда халық педагогикасының алатын орны» атты ата аналар Университетінің бағдарламасына біз енгізген қосымшалар 
Кесте 3 – Өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасының құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың жүйесі

Шара атаулары Мақсаты  Формасы  Негізгі әдісі
«Экологиялық өлкетануда халық педагогикасының алатын орны»  Қазақ халық педагогикасының мұрасы арқылы оқытушылардың табиғи-рухани әлемін байыту Мұғалімдерге арналған ғылыми әдістемелік семинар Оқыту мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлауды дамыту технологиясы
«Экологиялық өлкетануда халық педагогикасының алатын орны»  Ұлттық құндылықтарды отбасы тәрбиесі мен экологиялық тәрбие барысында сабақтастыра  қолдануға үйрету Ата аналар Университетінің бағдарламасына қосымшалар 
«Қасиетті қазыналы өлке»  Өлке қазынасын сақтап, қасиетті айнала қоршаған ортаны қорғаудағы азаматтық жауапкершілік сезімін дамыту Үйірме  
«Өлке қорықтары» Өлкетану жұмыстарында оқушылардың  экологиялық білім, біліктілік, дағдыларын  қалыптастыру  Факультативтік курс 
«Дәрілік өсімдіктер, оларды қорғау және тиімді емге қолдану»  Оқушыларды өлкетану жұмыстарын ұйымдастыру кезінде ізденушілік әрекетке дағдыландыру  Жазғы өлкетану экспедициясы 
«Қарақаралы Мемлекеттік Ұлттық Табиғат саябағы»  ҚМҰТС флора, фаунасымен таныстыру және табиғаттағы жеке мінез - құлық мәдениетін қалыптастыру Экологиялық соқпақтар  
«Табиғаттың тарылтпайық тынысын, пәк табиғат жүректің ән-жырысың» Педагогикалық процесте оқушылардың экологиялық оқу-танымдық іс-әрекеттерін ұйымдастырып, іске асыру Оқу-танымдық экологиялық-мәдени апталықтар 
«Табиғатым - тағдырым» Оқушылардың теориялық білімдерін қалыптастырып, ой-өрістерін кеңейту  Экологиялық олимпиада 
 
халықтық педагогика білімдері, рационалды білімдер мен иррационалды сенімдердің мән-мағынасы, балалардың отбасындағы экологиялық тәрбиесінде салт-дәстүр мен әдеп-ғұрыптарды қолдану жолдарын көрсетеді. Бұл қосымшалар ата-аналар жиналыстарында жеке сұрақ ретінде баяндалады. Сонымен қатар мұғалімдердің семинарынан айырмашылығы экологиялық тәрбиенің  практикалық салалары басым болуында.
«Қасиетті қазыналы өлке» атты үйірме жұмысының мазмұны оқушылардың елге, жерге сүйіспеншіліктерін арттыруға бағытталған тәрбиелік мәні зор экологиялық мағлұматтарды қамтамасыз етеді: қазақ халық этнографиясы, экологиялық ұғымдар, діни сенім-нанымдар туралы баяндалады.
«Өлке қорықтары» атты факультативтік курс бағдарламасында «Жерінің аты - тарихтың хаты» Қарқаралы тарихының жылнамасы, Қарқаралы өлкесінің табиғаты, олардың әртүрлілігі, Қарқаралы туралы аңыз-әңгімелер кірістірілген.
«Дәрілік өсімдіктер, оларды қорғау және тиімді емге қолдану» атты жаздық өлкетану экспедициясы барысында оқушылар дәрілік өсімдіктерді оқып үйренеді, зерттеу жұмыстарын жүргізеді, оларды қорғаудың жолдарын іздестіреді, халықтық медицина туралы ақпараттарды жинақтайды, өмірде қолданады.
«Қарақаралы Мемлекеттік Ұлттық Табиғат саябағы» атты экологиялық соқпақтар Қарқаралы Мемлекеттік Ұлттық Табиғат саябағында сирек кездесетін өсімдіктер мен жануарларды таныстыруға бағытталған. Біз бұл экологиялық соқпақтардың бағдарламасын жасауда экология және білім беру саласындағы негізгі мемлекеттік ресми құжаттарға сүйендік.
«Табиғаттың тарылтпайық тынысын, пәк табиғат жүректің ән-жырысың» атты оқу-танымдық экологиялық-мәдени апталықтар сабақтан тыс және өз бетімен орындайтын тапсырмаларды жүзеге асырады.
 «Табиғатым – тағдырым» атты экологиялық олимпиада жылына бір рет жоспарланып, оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекеттері әртүрлі сайыс түрінде өткізіледі және тұлғаның жан-жақты дамуына мүмкіндік береді.
«Оқыту мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлауды дамыту» технологиясы өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасының құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруда мұғалімдер, ата-аналар және оқушылардың бірлескен іс-әрекетінде пайдаланылады. Бұл технологияның ерекшелігі оқушылардың өз ойларын еркін жеткізе алуға ықпал етуінде.
Аталмыш іс шараларды мектептің оқу-тәрбие процесінде ұйымдастырып өткізгеннен кейін бағдарламаны игеру сапасын анықтау үшін қалыптастырушы эксперимент шеңберінде аралық тексеру тест жүргізілді. Педагогикалық бақылау және жүргізілген сауалнаманың, алынған тестінің негізінде біз өлкетану жұмыстарында халық педагогикасы құралдарын пайдалану арқылы мектеп оқушыларының бойында қалыптасқан экологиялық мәдениет деңгейін аңықтадық. Өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасы құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру компоненттерінің даму көрсеткіштері 4- кестеде берілді.
Кесте 4 – Аралық кесіндінің нәтижелері (% есебімен)

Өлшемдер Эксперименттік топ Бақылау тобы
 Жоғары Орташа Төмен Жоғары Орташа Төмен
Экологиялық білімдер 14,3 49,2 36,5 9,9 46,8 43,3
Экологиялық сана, сезім 26,2 43,1 30,7 19,2 39,6 41,2
Экологиялық тәжірибе 11,4 34,6 54 8,1 35,7 56,2
Орта көрсеткіштер 17,3 42,3 40,4 12,4 40,7 46,9

Диагностика қорытындысы оқушылардың қоршаған орта туралы білімдерінің біршама артып, ой-өрістерінің кеңейгенін байқатты. Келесі кезеңде оқушыларға тікелей арналған тәрбиелік іс-шаралар ұйымдастырылып өткізілді. Нәтижесінде эксперимент тобы оқушыларының экологиялық ой-өрістерінің әлде-қайда дамығандығын байқатып, өлкетану жұмыстарына қызығушылықтары мен белсенділігінің артуын, олардың экологиялық сана-сезімінің кеңейуіне ықпал еткендігін көрсетті (5- кесте, 3- сурет).
Кесте 5 –  Қорытынды кесіндінің нәтижелері (% есебімен)

Өлшемдер Эксперименттік топ Бақылау тобы
 Жоғары Орташа Төмен Жоғары Орташа Төмен
Экологиялық білімдер 24,7 68,7 6,6 11,3 49,3 39,4
Экологиялық сана, сезім 38,6 51,5 9,9 18,9 39,7 41,4
Экологиялық тәжірибе 25,8 43,6 30,6 9,4 39,3 51,3
Орта көрсеткіштер 29,7 54,6 15,7 13,2 42,7 44,1

 
Сурет 3 – Оқушылардың экологиялық мәдениеті компоненттерінің қалыптасқан деңгейлері
Бақылау экспериментінің нәтижелерін толық талдау мақсатында өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасы құралдарын пайдалану арқылы мектеп оқушыларының бойында экологиялық мәдениеттің қалыптасқан деңгейлерін салыстырмалы түрде көрсеткенді жөн көрдік (6- кесте, 4- сурет).
Кесте 6 – Өлкетану жұмыстарында халық педагогикасы құралдары арқылы оқушыларының экологиялық мәдениетінің қалыптасқан деңгейлерінің өзгеріс қарқыны (%)

Деңгейлер  Эксперименттік топ
 Бақылау тобы

 1-ші кесінді 2-ші кесінді 3-ші кесінді 1-ші кесінді 2-ші кесінді 3-ші кесінді
Жоғары 12,5 17,3 29,7 12,0 12,4 13,2
Орташа 38,9 42,3 54,6 39,3 40,7 42,7
Төмен 48,6 40,4 15,7 48,7 46,9 44,1

 
Сурет 4 – Оқушылардың экологиялық мәдениетінің қалыптасқан нәтижелерінің динамикасы
Өткізілген тәжірибелік жұмыстардың нәтижелері біздің ұсынып отырған өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасын құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру әдістемесінің тиімділігін дәлелдеді. Бұл корытынды Пирсонның сызықтық корреляция формуласы бойынша есептелген корреляция коэффициентінің көрсеткіші 0,95-ке тең болғандығына негізделеді.
Қорытынды
Зерттеу жұмысының барысында жасалған теориялық талдау, тәжірибе жұмысының нәтижесінде алынған мәліметтерді өңдеу, бізге төмендегідей қорытындыларды жасауға мүмкіндік берді:
1) оқушылардың экологиялық мәдениет түсінігі педагогикалық тұрғыда нақтыланып, қарастырылып отырған мәселенің төңірегіндегі өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасы құралдары арқылы негізделеді, өйткені осы педагогикалық құралдар өлкетану жұмыстарында оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың кешенді сипаты мен қолданбалы бағыты экологиялық мәдениет көріністерінің (құндылықтар, мотивтер, білімдер, біліктер, қабілеттер) тұтастығына қол жеткізуге жол ашады;
2) қазақ халық педагогикасының құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруда өлкетану жұмыстарының өзіндік ерекшеліктері аңықталды;
3) өлкетану жұмыстарындағы экологиялық мәдениетін дамытуда қазақ халық педагогикасы құралдарын пайдалану оқушылардың экологиялық білімдерін, экологиялық санасын, сезімін, экологиялық тәжірибесін бірізділікпен қалыптастыру мүмкіндіктерін арттырады;
4) қазақ халық педагогикасы құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруда өлкетану жұмыстарының ұйымдастырылуы олардың педагогикалық құндылығын анықтауға, мазмұндары мен әдіс-тәсілдерін бағдарлап, болжамдар жасауға ықпал етеді;
5) оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру мақсатында сыныптан тыс өлкетану жұмыстарын ұйымдастыру түрлері олардың экологиялық білімдерге қызығушылықтарын, экологиялық білімінің маңыздылығын түсіну сезімдерін, өлкетану және қоршаған ортаны қорғау жұмыстарындағы белсенділіктерін арттыруда аса маңызды орын алады;
6) қазақ халық педагогикасы құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру процесінде өлкетану материалдарын пайдалануда пәнаралық байланыстардың (әсіресе, әдебиет пен тарих, жаратылыстану пәндері)  рөлі мен маңызы өте зор екенін дәлелдейді.
7) Біздің зерттеу жұмысымыздың негізінде «Экологиялық мәдениеті қалыптасқан  тұлға» теориялық моделі жасалынып, оның компоненттері, өлшемдері мен көрсеткіштері анықталды.
8) эксперименттік жұмыс нәтижесі өлкетану негізінде оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру мәселесі бойынша біздің алға қойған болжамымыздың дұрыстығын дәлелдеді. Оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруда өлкетану жұмыстарының  мүмкіндіктері жоғары екендігі және біз ұсынып отырған әдістеменің тиімділігін көрсетті.
Қазіргі таңда жалпы білім беретін мектеп жағдайында оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру үшін төмендегідей ұсыныстар жасауға болады:
 мектептің біртұтас педагогикалық процесінде тәрбиенің құрамдас бөлігінің бірі ретінде экологиялық бағыттарда әртүрлі іс-шаралар (факультатив, үйірме, апталық, олимпиада, дөңгелек үстел, конференциялар т.б) үнемі ұйымдастырылып отырылуы керек;
 жергілікті экологиялық өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасының құралдарын кеңінен пайдалану қажет;
 оқушылардың экологиялық тәрбиесінде өлкетану жұмыстарын ұйымдастыру мәселелері бойынша ата-аналар мен мұғалімдер үшін арнайы  құрастырған семинарлар бағдарламасын пайдалануды қажет етеді;
 өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасының құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруда оқыту мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлауды дамыту технологиясын қолдану керек;
 жалпы білім беру жүйесінде оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру үшін экологиялық сыныптар ашу мәселесін көтеруді  талап етеді.
Сонымен, оқу процесінде және сыныптан тыс жұмыстарда өлкетану жұмыстарына қойылатын талаптар: мектеп оқушыларының жас ерекшеліктеріне сәйкес лайықты материалды іріктеуі; өлкетану материалдарының тақырыптың мазмұнымен үндесуі; туған өлкенің табиғи ерекшеліктерін сипаттайтын мәліметтердің жаратылыстану пәнінің бағдарламасына сәйкестігі; өлкетану материалдарының мазмұнының оқушылардың жалпы даму деңгейлеріне сәйкестігі; олардың танымдық қызығушыларын дамытуға ықпалын тигізуі; өлкетану материалдарының оқушылардың табиғатты қорғауға, байлықтарын тиімді пайдалануға ықпал етуі тиіс.
Дегенмен ұсынылып отырған мәселе өте күрделі мәселе болғандықтан, біздің зерттеу іс - әрекетіміздегі өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасының құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың көп қырлы тұстарын шештік деп айта алмаймыз. Келешекте бұл мәселе өз жалғасын экологиялық тәрбиеде өлкетану жұмыстарын ұйымдастырудың сабақтастық принципін жүзеге асыру жолдарын іздестіруде, өлкетану жұмыстарында пәнаралық және пәнішілік байланыстардың маңызын анықтауда болашақ ғалымның еншісінде табылуы мүмкін деп ойлаймыз.
Диссертацияның мазмұны мынадай басылымдарда жарияланды
1 Қазақтың наным-сенімі және олардың табиғат қорғаудағы маңызы. //Педагогика және білім мәселелері: ҚарПИ аспиранттарының ғылыми еңбектер жинақтары. - Қарағанды,1996. - Б. 85-92.
2 Бастауыш сынып оқушыларын табиғатты  қорғауға тәрбиелеу //«Гуманизация учебно-воспитательного процесса на современном этапе» Сборник научных трудов. - Караганда, 1998. - Б. 112 -120.
3 Ұлы бабалардың педагогикалық еңбектерін оқыту негізінде жасөспірімдерге экологиялық тәрбие беру //«Проблемы профессиональной подготовки современного учителя» Сборник статей. - Караганда, 1998. - С. 293-322.
4 Қазақ халқының ырымдары мен тыйым сөздеріндегі экологиялық тәрбие көрінісі //«Педагогическая теория и практика: история, современность перспективы» Сборник научных трудов. - Караганда, 1999. - Б. 136-142.
5 Ж.Аймауытұлы шығармаларындағы экологиялық тәрбие беру мәселелері //«Этнопедагогика және білім жүйесіндегі дарынды балалар проблемалары» Халықаралық ғылыми – педагогикалық конференция материалдары. - Алматы, 2000. - Б. 268-273.
6 Қазақ халқының мақал-мәтелдері арқылы оқушыларды табиғатты қорғауға тәрбиелеу //«Шоқан тағылымы – 6» Халықаралық ғылыми - практикалық конференция материалдары. - Көкшетау, 2001. - Б. 243-246.
7 Ы.Алтынсарин шығармалары арқылы оқушыларға экологиялық тәрбие беру //«Ы.Алтынсариннің мұрасы және педагогика ғылымының көкейкесті мәселелері» Аймақтық ғылыми - практикалық конференция. - Қарағанды, 2001. - Б. 65-70.
8 Сыныптан тыс жұмыстар арқылы оқушыларға экологиялық тәрбие беру //«ҚР білім беру жүйесінің қазіргі заманғы даму кезеңіндегі педагогика ғылымы мен практикасының сабақтасуы» Аймақтық ғылыми - практикалық конференция материалдары. - Қарағанды, 2002. - Б. 62-67.
9 Халық педагогикасы арқылы оқушылардың экологиялық қызығушылығын арттырудың кейбір жолдары //«Қазіргі таңдағы педагог мамандарды кәсіби даярлау мәселелері» Айматық ғылыми - практикалық конференция материалдары. - Қарағанды, 2003. - Б. 183-189.
10 Қазақстан Республикасының экологиялық білім беру тұжырымдамасын іске асыру жолдары //Білім беру мазмұнын қалыптастыру және жетілдіру мәселелері педагогика теориясы мен практикасында» Аймақтық ғылыми - практикалық конференция материалдары. - Қарағанды, 2004. - Б. 169-174.
11 Жоғары оқу орнында экологиялық білім беру мен тәрбиелеудің кейбір жолдары //Қазақстан Республикасында жоғары білім беру сапасын жетілдіру және дамыту перспективаларының өзекті мәселелері» Жоғары оқу орын аралық ғылыми - әдістемелік конференция материалдары - Қарағанды, 2004. - Б. 429-432.
12 Педагогика негіздері. Оқу әдістемелік құрал. - Қарағанды, 2004. - 119 б. (Қ.А. Сарбасовамен авторлық бірлестікте).
13 Педагогикаға кіріспе. (электронды оқулық) Зияткерлік меншік объектісін тіркеу куәлігі № 208. - 11 тамыз - 2004ж. (Б.Әбдікәрімұлы., Қ.А.Сарбасовамен  авторлық бірлестікте).
14 Педагогика тарихы. Типтік бағдарлама. - Қарағанды, 2004. - 19б. (С.К.Омаров., Қ.Ф.Аубакировамен авторлық бірлестікте).
15 История педагогики. Типовая программа. - Караганда, 2004. - 10 б. (Соавторстве С.Қ.Омарова., Қ.Ф.Аубакировой).
16 Жалпы педагогика. Типтік бағдарлама. - Қарағанды, 2004. - 10 б. (К.Т.Омарова., С.Қ.Омаров, П.З.Ишановпен авторлық бірлестікте).
17 Педагогика. Оқу-әдістемелік құрал. - Қарағанды, 2004. - 98.б. (C.Т.Каргин, К.Т.Омаровамен авторлық бірлестікте)
18 Білім мекемелерінде экологиялық тәрбиенің көкейкесті мәселелері
//«Академик Е.А.Бөкетов - ғалым, оқытушы, ойшыл» Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. - Қарағанды, 2005. - Б.401-404.
19 Жасөспірімдерге экологиялық тәрбие беруде халықтық педагогиканың озық дәстүрлерін пайдалану. //«Академик Е.А.Бөкетов - ғалым, оқытушы, ойшыл»  Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары – Қарағанды, 2005. - Б.401-404 .
20 Этнопедагогический компонент в практике студентов как необходимое звено формирования социальных педагогов //«Қазіргі кезең дамуы жағдайындағы білім беру сапасын көтерудің өзекті мәселелері» Аймақтық ғылыми-практикалық конференция материалдары. - Қарағанды, 2005. - Б.83-85.
21 Экологиялық білім беру мен тәрбие беруді ізгілендіру технологиясын жетілдіру //«Жалпы және кәсіби педагогиканың өзекті мәселелері» Академик Е.А.Бөкетовтің 80 жылдығына арналған Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. - Қарағанды, 2005. - Б.120-123.
22 «RWCT-СТО» бағдарламасын экологиялық тәрбие беру негіздері тақырыбында қолдану //Ізденіс-Поиск - 2005. - № 4. - Б. -284-288.
23 Оқушылардың экологиялық мәдениетін тәрбиелеу бағытындағы оқу-танымдық іс-шараны ұйымдастыру //Білім берудегі менеджмент - 2005. - № 4. - Б. 72-81.
24 Жоғары оқу орындары студенттерінің оқу-тәрбие практикасын ұйымдастыру мен өткізуге арналған бағдарлама және әдістемелік нұсқаулар. - Қарағанды, 2005. - 17 б. (К.Т.Омарова., С.Қ.Омаров., П.З.Ишановпен авторлық бірлестікте).
25 Программа м методические указания по организации проведению учебно-воспитательной практики студентов. - Караганда, 2005. - 18 с. (Соавторстве К.Т.Омаровой., С.Қ.Омарова., П.З.Ишанова).
26 Барлық мамандықтардың 1 курстары үшін үздіксіз педагогикалық (оқу-танысу) практика бағдарламасы. - Қарағанды, 2005. - 16 б. (К.Т. Омарова., Қ.Ф. Аубакирова., А.А. Мұқатаевпен авторлық бірлестікте).
27 Программа непрерывной педагогической (учебно-ознакомительной) практики для 1 курсов всех специальностей. - Караганда, 2005. - 16 с. (К.Т.Омарова., Қ.Ф.Аубакировамен авторлық бірлестікте).
28 Сыныптан тыс тәрбие жұмысының әдістемесі. - Қарағанды, 2005. - 59 б. (К.Т.Омарова., С.ҚОмаровпен авторлық бірлестікте).
29 Мектептік экологиялық өлкетануда оқушыларды табиғатты қорғауға тәрбиелеу //«Қазақстан Республикасындағы Білім беру жүйесінің даму жағдайы және перспективалары» Республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдары. - Қарағанды, 2006. - Б. 128-133.
30 Экологиялық өлкетануда сыныптан тыс жұмыстардағы этнопедагогика құралдарының маңызы //«Қазақстан Республикасындағы Білім беру жүйесінің даму жағдайы және перспективалары» Республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдары. - Қарағанды, 2006. - Б. 349-351.
31 Қоғамның экологиялық мәселелері //«География және табиғат». - 2006. - № 5. - Б. 34-38.
32 Экологиялық өлкетануды оқыту негізінде қазақ халық педагогикасы құралдарын пайдалану //«Жастар және қазіргі заманның өзекті мәселелері» Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. - Қарағанды, 2006. - Б.201-206.
33 Сыныптан тыс экологиялық өлкетану жұмыстары. Оқу- әдістемелік құрал. - Қарағанды, 2007. 88 б.
34 Өлкетану жұмыстары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру //«Қазақстан Республикасында Білі беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының мазмұнынын іске асырудың теориялық және практикалық мәселелері» Республикалық ғылыми – практикалық конференция материалдары. - Қарағанды, 2007. - Б. 75-78.
35 Экологиялық өлкетануда қазақ этнопедагогикасы құралдары арқылы оқушыларды тәрбиелеу // «Еуразия гуманитарлық институтының хабаршысы». - 2007. -№ 2. -Б.180-187.
36 Өлкетану шығармашылық жұмыстары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру //Қарағанды мемлекеттік университетінің хабаршысы. -2007. -№ 3. -Б.212-128.
Резюме
Шаушекова Баян Кырыкбаевна
Формирование экологической культуры школьников в  краеведческой работе средствами казахской народной педагогики 
13.00.01 – Общая педагогика, история педагогики и образования, этнопедагогика
Для современного этапа развития мирового сообщества характерен поиск решения экологических проблем, обусловленных нарушением равновесия между природой и человеком. Глобальный кризис человечества вызван проблемами локального уровня, которые являются отдельными звеньями экологической дисгармонии на планете. В этих условиях необходима мобилизация всех социальных институтов по организации рациональных взаимоотношений антропогенной цивилизации с окружающей природой.
Экологические проблемы и поиски путей выхода из кризиса стали приоритетным направлением в долгосрочной Программе Президента Республики Казахстан Назарбаева Н.А. «Стратегия – 2030» и ряда официальных документов по проблемам воспитания и обучения. Несмотря на многоаспектность исследования проблемы экологического воспитания и образования, еще недостаточно изучена проблема использования воспитательных возможностей казахской народной педагогики в краеведческой работе в процессе формирования экологической культуры школьников. Выявленные нами противоречия между необходимостью использования средств казахской народной педагогики в краеведческой работе со школьниками в процессе формирования их экологической культуры и недостаточностью теоретических и практических разработок по данной проблеме определили выбор темы нашего исследования.
Объект исследования: процесс формирования экологической культуры школьников.
Цель исследования: теоретическое обоснование и разработка системы формирования экологической культуры школьников в краеведческой работе средствами казахской народной педагогики.
Методологическую основу исследования составили: учение, отражающее философско-экологические проблемы взаимодействия общества и природы, теория познания, теория личности, теория деятельности, концепции экологического образования, личностно-ориентированный и системный подходы.
Результаты исследования:
 на основе анализа педагогических теорий сущность понятия «формирование экологической культуры школьников» уточнена в контексте рассматриваемой проблемы;
 раскрыты возможности средств казахской народной педагогики в формировании экологической культуры школьников;
 определены особенности краеведческой работы в процессе формирования экологической культуры школьников средствами казахской народной педагогики;
 определена система критериев, показателей и уровней сформированности экологической культуры школьников средствами казахской народной педагогики;
  разработана модель формирования экологической культуры школьников средствами казахской народной педагогики в краеведческой работе;
 апробирована разработанная система формирования экологической культуры школьников средствами казахской народной педагогики в краеведческой работе и подтверждена ее эффективность;
 изданы учебно-методические пособия «Педагогика», «Педагогика негіздері», «Сыныптан тыс тәрбие жұмысының әдістемесі» и электронный учебник «Педагогикаға кіріспе».
 разработан и внедрен в педагогический процесс ряда школ комплекс программ: кружковой работы для учащихся «Қасиетті қазыналы өлке»; факультативного курса «Өлке қорықтары» и его методическое обеспечение; летней краеведческой экспедиции «Дәрілік өсімдіктер, оларды қорғау және емге тиімді қолдану»; экологической тропы «Қарқаралы Мемлекеттік Ұлттық табиғат саябағы»; научно-познавательной экологической недели, экологической Олимпиады «Табиғатым – тағдырым»; научно-методического семинара для учителей, а также дополнения к программе «Родительский Университет» на тему: «Экологиялық өлкетануда халық педагогикасының орны».
Степень внедрения результатов исследования определяется тем, что основные положения диссертации опубликованы в научных журналах «Поиск» (2005), «Менеджмент в образовании» (2005), «География және табиғат» (2006), «Вестник ЕАГИ» (2007), «Вестник КарГУ» (2007) и в сборниках материалов международных (Алматы, 2000; Кокшетау, 2001; Караганды, 2005, 2006, 2007), республиканских (Караганды, 2004, 2006, 2007), региональных (Караганды, 1996, 1998, 1999, 2001, 2002, 2003, 2004, 2005, 2007) научно-практических конференций, а также апробированы в учебно-воспитательном процессе комплекса «школа-интернат – детский сад» №68, школы-лицея им. С.Саттарова №57 г. Караганды, средней школы имени М.Бапиулы №44 г. Каркаралы, в работе Каркаралинского Государственного Национального Парка.
Область использования результатов исследования: система профессиональной подготовки будущих учителей, система  повышения квалификации педагогов, система среднего образования, система дополнительного школьного образования.
Resume
Shaushekova Bayan Kirikbaevna
The schoolchildren’s formation of ecologic culture by the means of Kazakh national pedagogics in regional  ethnography work.
13.00.01 – General pedagogics, history of pedagogics and education, ethnopedagogics
For the modern stage of developing world association the pursuit of solving the problems is significant caused by ecologic cataclysm, infringement of balance between the nature and man. Global crisis of the humanity caused by the problems of local level, which are the certain links of ecologic disharmony on the planet. In this situation it is necessary to mobilize all the social institutions in organizing rational interrelation of anthropological civilization and environment.
 Ecological problems and pursuits of some ways to the alternative from the crisis became prior direction in the long-term Programme of the President of the RK, Nazarbaev N.A., called «Strategy 2030» and official documents devoted to the problems of upbringing and education. In spite of many aspects in the investigation of ecological upbringing and education issues, the   problem of using upbringing opportunities of Kazakh national pedagogics in regional ethnography work in the process of schoolchildren’s formation of ecologic culture has not been studied completely. The contradictions found out by us between the necessity of using means of Kazakh national pedagogics in regional ethnography work with the schoolchildren in the process of formation of their ecological culture and the absence of theoretical and practical work outs on the given issue defined the choice of our investigation.
 The object of the investigation: the process of ecological culture formation of the schoolchildren.
         The aim of the investigation: theoretical basis and the work out of the schoolchildren’s formation of ecological culture by means of Kazakh national pedagogics in regional ethnography work.
 
 The methodological basis of the investigation: teaching, which reflects the philosophical and ecological problems of interaction between society and nature, the theory of cognition, personality, activity, the conception of ecological education, personality-oriented and system approaches.
 The results of the investigation:
- On the basis of analysis of the pedagogics theory the essence of the conception «The schoolchildren’s formation of ecological culture» was specified in the context of the given problem;
- The opportunities of the means of Kazakh national pedagogics were revealed at the schoolchildren’s formation of ecologic culture;
- the peculiarities of the regional ethnography work in the process of the schoolchildren’s formation of ecological culture were defined by means of Kazakh national pedagogics;
- the system of criteria,  indicators and the schoolchildren’s formation of ecological culture levels was defined by means of Kazakh national pedagogics;
- the model of the schoolchildren’s formation of ecological culture was developed by means of Kazakh national pedagogics in regional ethnography work;
- the model of the schoolchildren’s formation of ecological culture was developed by means of Kazakh national pedagogics in regional ethnography work;
- the worked out system of the schoolchildren’s formation of ecological culture was processed by means of Kazakh national pedagogics in regional ethnography work and its effectiveness was confirmed;
- the teaching aids «Педагогика», Педагогика негіздері and the electronic manual " Педагогикаға кіріспе" ) were published;
- the programs complex was developed and included in the pedagogical process: the optional course for the pupils "Қасиетті қазыналы                                                 өлке" ; the facultative course «Өлке қорықтары» and its methodical supply; the summer regional expedition «Дәрілік өсімдіктер, оларды қорғау және емге тиімді қолдану»;, the ecological path «Қарқаралы Мемлекттік Ұлттық Табиғат саябағы»; scientific-cognitive ecological week,  ecological competition "Табиғатым тағдырым"  the scientific-methodical seminar for the teachers, and also the supplements to the program «Родительский Университет» on the theme: «Экологиялық өлкетануда халық педагогикасының орны».
The investigation results inclusion degree was defined by the fact that the main statements of the dissertation were published in the scientific magazines "Поиск", (2005), "Менеджмент в образовании" (2005), "Вестник КарГУ" (2007), "Вестник ЕАГИ" (2007) and the manual book of the materials of the international (Алматы, 2000; Кокшетау, 2001; Караганды, 2005, 2006, 2007), republican (Караганды, 2004, 2006, 2007)  regional (Караганды, 1996, 1998, 1999, 2001, 2002, 2003, 2004, 2005, 2007)  scientific-practical conferences, and also were developed in the teaching and educational process of the complex " школа-интернат-детский сад" №68, школы-лицея им.С.Саттарова №57 г.Караганды, средней школы имени М.Бапиулы  № 44 г.Каркаралинск.
The investigation results using sphere: the system of the professional preparation of future teachers, the system of rising the teachers’ qualifications, the system of the middle education, the system of the supplementary school education.

Басуға 15.10.07. қол қойылды. Пішімі 60 -84 /16 Офсеттік қағазы.
Көлемі 1,5 б.т. Таралымы 130 дана. Тапсырыс 218.
Е.А.Бөкетов атындағы ҚарМУ баспаханасында басылып шықты
100012. Қарағанды қ., Гоголь к-сі, 38.

2000; Кокшетау, 2001; Караганды, 2005, 2006, 2007), republican (Караганды, 2004, 2006, 2007)  regional (Караганды, 1996, 1998, 1999, 2001, 2002, 2003, 2004, 2005, 2007)  scientific-practical conferences, and also were developed in the teaching and educational process of the complex " школа-интернат-детский сад" №68, школы-лицея им.С.Саттарова №57 г.Караганды, средней школы имени М.Бапиулы  № 44 г.Каркаралинск.
The investigation results using sphere: the system of the professional preparation of future teachers, the system of rising the teachers’ qualifications, the system of the middle education, the system of the supplementary school education.

Басуға 15.10.07. қол қойылды. Пішімі 60 -84 /16 Офсеттік қағазы.
Көлемі 1,5 б.т. Таралымы 130 дана. Тапсырыс 218.
Е.А.Бөкетов атындағы ҚарМУ баспаханасында басылып шықты
100012. Қарағанды қ., Гоголь к-сі, 38.