ӘОЖ : 784.6:940.5
ОРТА АЗИЯ МЕН ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ХАЛЫҚ МӘДЕНИЕТІНІҢ ӨРКЕНДЕУІ
С.Т. Нұрманова
Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.
Мәдениет- бүкіл адамзаттың тарихында жасалған материалдық және рухани байлықтың жиынтығы. Өткен мәдениетіміздің жаңа мәдениетке ауысуы қоғам тарихының заңды, мәдениттті жаңаша түрленуі болып саналады. Мәдениет сананың, білім мен тәрбиенің, қоғамның жаңашыл даму кезеңіндегі дәрежесін көрсетеді.
Өткен замандағы музыка өнерінің негізгі мазмұны халық мұңы, оның ауыр тұрмысы еді. Ел мұңы ән мен күй арқылы түрлі музыка аспаптарының сазымен елден елге, жұрттан-жұртқа жайылып, өз арнасымен таралып жатты. Оны таратушылар халықтың ішінен суырылып шыққан өнер иелері: әнші, күйші, жыршы, қобызшы, сырнайшы сияқты өнерпаздар болды.
Еуразияда түркі тілдес халықтар қоныстанған жер аумағы, солтүстік-шығыста сонау мұзды мұхиттан оңтүстік-батыста Босфор шығанағына дейінгі ,шамамен алғанда13-14 миллион шаршы километр аймақты алып жатыр.
Түркі тілдес халықтар Еуропа мен Азияда қатар қоныстанып, Шығыс пен Батысты байланыстырып тұрған ежелгі көшпелі қауымнан құралғаны тарихтан белгілі. Кең байтақ өлкеде көшіп-қонған олар оңтүстік шығысында қытайлармен, солтүстік-батысында славяндармен, ал оңтүстігінде парсылармен шектесіп, олардың отырықшы мәдениетінің арқасында арасында дәнекер бола отырып, жан-жақты өркендей бастады.
Түркі тілдес халықтардың ежелден мекендеп, қалыптасқан жері Еуразияның дәл кіндік тұсы Орталық Азия, Оңтүстік Сібір Еділ бойы және Орал өңірі. Қазір мұнда 40-түркі тілдес ұлттар мен ұлыстардың 25-нен астамы тұрып жатыр. Шығыс Сібірдің солтүстігінде және Кіші Азия мен Қаптауда (қазіргі Түркия мен Әзірбайжан) жаңа қоныстану аймақтары пайда болды. Түркі халықтары сонымен бірге саны көп басқа халықтар арасында Иранның тау жағында Солтүстік Қаптауда (Кавказда) Балқан түбегінде және Дунай мен Дон өзендерінің аралығында шағын топтар құрып орналасқан Түркілер Ирандар мәдениетін сусындатып, өз тілдерін, өз елдігін сақтады. Түркілердің ішінде өзбек , түрік , әзірбайжан , түрікмен , қырғыз және қазақ сияқты ірі халықтар мен бірге шор, долған, қарайым, қыпшақ сияқты ұсақ ұлыстар да болды. Олардың тарихи тағдыры мен мәдениеті өз ұлттарына қарай әр түрлі қалыптасты.
Орта Азия халықтарының көп ғасырлық дамыған мәдениеті XIV-ғасырдың екінші жартысынан бастап қайтадан өрлей бастады. Мәдениетімізді дамытудағы жаңа өрлеуге жағдайлар жасалды. ХV-XVII ғасырда Самарқан, Бұқара қалаларында кітап миниатюрасы өркендеді. Орта Азия өнерінің тарихында Бұхарадағы кітап және ағаш пен тасқа ою-өрнек салу мектебі ашылып көрнекті орын алды. Сондай-ақ сәулет өнерінде әсемдік элементі ретінде қолданылған каллиграфия да асқан шеберлікке қол жеткізді.
Өзбек музыкасы фольклорлық дәстүрге өте бай халық . Ежелгі ән жанрлары:катта ашула (суырыпсалмалық сипаттағы лирикалық ән), дастан (эпикалық жыр), мақам (бірнеше бөлімнен тұратын вокальды аспапты шығарма), лапар (бимен қосылып орындалатын әзіл сықақ әні). Музыка аспаптары: гиджак(ішкі-ысқылы), дутар, тарбур, копшай (үрмелі ағаштан жасалған), карнай (үрмелі жезден жасалған), доира ,нагара, сафаиль, кайрак (соқпалы) аспап.
Өзбек-қазақ жерінде өмір сүрген түркі ғалымдары : Әбу Насыр , әл-Фараби, Ибн Сина , Жәми музыка трактаттарына музыка теориясы мәселелерін қозғады.
Өзбекстан мен Қазақстандағы философия мен қоғамдық ой ертедегі Орта Азия мен Иранда мекендеген халықтардың рухани мұраларының дәстүрінде қалыптасып дамыды. Оған ғылыми философиялық ойдың өкілдері әл-Хорезми, Әбу Насыр әл-Фараби, ИбнСина , Әбу Райхан Бирунилердің ықпалы зор болды. Алдыңғы қатарлы ұлы ойшыл ақын Әлішер Науаидың (1441-1501ж.) шығармаларында дамытылды. Темір мен Темір әулеттері билеген жылдары «Үндістанға жорық күнделігі», «Темір жорығы жайындағы кітап», «Шайбанинама», «Шайбанияда» т.б. көлемді шығармалар пайда болды.
Түрікмен халқы музыка өнерінің ежелгі ескерткіштеріне бай, олар б.з.б ІІІ-ІІ ғасырларға жатады. Парфиян патшалығының астанасы - Ниса қаласының орнынан музыкалық аспапта ойнаушы бейнеленген риктан табылды. Түрікмен халық аспаптарының кейбір түрлері эллинистік дәуірлерден белгілі. Түрікмен жерінде түркі тілдес тайпалардың келуімен түрікмен халқының қалыптасуына орай VI-ғасырдан бастап түрікмен музыкасының негізі қаланды.
ХІІ-ХІІІ ғасырдың басында өрістеген түрікмен музыкасы ХІV ғасырда Түрікмен фольклорында халық хәне халықтық кәсіпқойлық шығармашылық ерекшеленді. Халық ән өнері бір дауысты болып келеді. Оның құрамына той (жар-жар) , бесік жырлары , қыздардың лирикалық әндері және еңбек әндері енді. Зікір жанры ерекше көзге түсті.
Түрікмендер көптеген музыка аспаптарын жасады. Олар: дуптар, гиджак (ішекті), дилли- тюидук, гопуз (үрмелі) т.б. музыкалық аспаптары бар.
Қорыта келгенде Түрікменменияда оғыздардың келісімімен кемелденген орта ғасырлар кезеңінде (әсіресе ХІ-ХІІ ғ.) феодалдық мәдениет гүлденіп, өркендей бастады.
ХVІ ғасырдағы қырғыз фольклорының шырқау биігі - «Манас» эпосы. Манас эпосы туралы дерек Молла-ад Диннің «Маджмуат» - тау арих атты еңбегінде ХVІ ғасырда жазба түрінде ұшырысады. «Манас» эпосынан басқа «Кердейхан», «Қожаш», «Жаңыл мырза», «Ертөстік» және т.б. жыр дастандары сақталған. Түркі тілдес өзге халықтар сияқты қырғыз халқының фольклорында да аңыз, ертегі, мақал-мәтел, тұрмыс салт жырлары кеңінен өріс алып мол дамыған. Қырғыз халқының музыкасы көбінде фольклорлық тұрғыда дамыды. Вокальдық музыка бір дауысты ән түрінде орындалды. Халық музыкасы жеті сатылы диатоникалық латқа құрылды. Эпикалық және тұрмыс салт әндері: «Қос-ақ», «Жарамазан», еңбек әндері, «Күйген», «Секетай», бесік жырлары, әзіл-сықақ, балалар әндері және т.б.жанрларға бөлінді. Қырғыз халқының музыка аспаптары: қомыз (ішекті), қыл қиақ (2-ішекті), ағаш қомыз, темір қомыз, сырнай, керней, дауылпаз және т.б.аспаптары бар.
Қырғыз - халық музыкалық мәдениеті негізінен қомызшылар мен қиақшылар арқылы дамыды. Сонымен қырғыз халқы шығыстағы түркі тілдес елдер ішіндегі өзінің мәдениетке қосқан үлесімен ерекшеленеді.
Қазақ халқының мәдениеті - ежелгі заманнан бергі қазақ жерінде өмір сүріп, қазақ халқын құраған ұлыстар мен тайпалардың материалдық мәдениті мен рухани мәдениетінің заңды жалғасы және жаңа заман талабына сай дамып, қалыптасып келеді.
XVIII-XIX ғ. феодалдық - патриархалдық қоғамның кемшіліктерін айтқан А .Левшиннің өзі қазақ халқының жаппай өнерлі болуына таңдана қарап «Адам табиғатынан ақын және музыкант болып туады» - деп мойындауға мәжбүр болған.
Қазақ халқының музыкалық мәдениетінің ежелден келе жатқанын және оның күміс көмей, жезтаңдай әнші, бармағы майысқан күйші болғанын тарихшыларымыз орынды сөз еткен. Өнердің халыққа кең тараған түрінің бірі ән мен аспаптық музыканың өткен заманда қай бағытта дамығанына шолу жасау, бүгінгі өмір жастарымызға рухани тәрбие беруде зор мәні бар екенін білеміз.
Қазақ музыка мәдениетінің қайраткерлері классикалық , халықтың мәдени мұралардың барлығын игере, халық шығармашылығының сарқылмас қазынасын түгел пайдалана отырып, өз шығармаларында көркем өнердегі шынайы, өмірлік мазмұнды жырлайды.
Қазақтың ұлттық музыка мәдениетінің ішінде ән салу мен ән шығару, домбыра, қобыз, сырнай тарту, шығармашылық өнерімен ХІХ-ғасырдың ортасы мен екінші жартысында қазақ халқының арасынан шыққан өнер тарландарымыз тамаша әнші композиторлар, жырау, жыршылар ақын күйшілеріміз аз емес. Олар: Құрманғазы, Дәулеткерей, Тәттімбет, Дина, Сүгір және т.б. көптеген ұлы күйшілерімізді айта аламыз. Қазақ халқының ән-музыка мәдениетінің дамуына зор үлес қосқан әнші композиторларымыз Біржан, Мұхит, Естай, Нартай, Жаяу Мұса, Майра, Жамбыл, Кенен, Әміре Қашаубаев сияқты ұлы әншілерімізді мақтан етіп айта аламыз.
1925жылы Парижде дүниежүзілік халықтар көрмесінде ұйымдастырылған өнер шеберлерінің жарысында - Одақ халықтарының атынан қатысып, екінші орынға ие болды.
Әміре тыңдаушыларын таң қалдырып қазақ мәдениетін әлемге паш етті. Әміре Қашаубаев бастап берген сонау жиырмасыншы жылдардағы шет елдерге өнер таныту бүгінгі таңда үйреншікті жағдайға айналып отыр.
1910-1912ж. бастап қазақ жастары әуесқой спектакльдер, концерттік бригадалар, халық ертегілерімен аңыздарына құрылған инсценировкалар көрсете бастады. Бұл ұлттық театрдың профессионалды өнер салаларын құрудағы алғашқы қадамдары болды.
Қазақ көркем өнерінің қазіргі шеберлері ұлттық театр мен операның негізін қалаушылар-Ж..Шаин. Қ.Жандарбеков. Е.Өмірзақов. С.Қожамқұлов. Қ.Бадыров. Қ .Қ.Байсейітовтар, Ә.Үмбетбаева, Ш.Байсекова және т.б. көптеген өнер тарландарымыз бар.
Қазіргі таңда қазақ жастарының музыкалық мәдениеттері заман талабына сай жаңашылдық жолдармен өркендеп, адамгершілік рухта, музыкалы-эстетикалық ауызбіршілік пен ынтымақта бірге болып келеді.
«Біздің ұрпағымыздың алдында тұрған міндеттері жауапкершіліктері өте көп. Біз өз күшімізді, асыл уақытымызды, бойға біткен талантымызды дұрыс пайдаланып, қажымай-талмай еңбек етсек қана, ең үлкен тақырыптарды, ең күрделі жоспарларымызды жүзеге асыра аламыз» - деп жазды қазақ қыздарының ішінен шыққан композитор өнер тарланы Ғазиза Жұбанова.
Адамзат адамзат болып жаралғаннан бері, бірі қанап, бірі қаналғаннан бері одан кейін де ұлт, халық ,ел саналғалы бері қаншама мыңдаған жылдар өтіп келеді. Жер-Ана перзенттерінің арасындағы туыстықты, бір-бірінің мәдени рухани дүниесіндегі үндестіктерден, сыйластықтардан қимастықтар туып отыр. Ұлы мекен түркі тілдес халықтар достығы арасында міне бүгінгі таңда яғни ХХІ-ғасырға аман-есен жетіп ауызбірлік, ынтымақтастыққа келіп отырмыз.
Мұның бір жолы-халықаралық мәдени қарым қатынас, оның көпірі-бауырмашылдық . Орта Азия мен Қазақстанның мәдениеті өркендеп әлемнің төрінен орын алып, заман талабына сай үлкен жетістіктерге жетіп отыр.
Бүгінгі таңда Орта Азия мен Қазақстан халықтарының достықтары әлемдік арнаны құрап, рухани байлықтары мен ұлттық сана сезімдері өрістеп, дамыған өркениетті халықтар қатарына еніп отыр.
Пайдаланған әдебиеттер:
1.«Әлем» Алматы-1991ж.
2.П.Момынұлы «Музыкалы-эстетикалық тәрбие»-2000ж.
3.К.Аманжолова «Түркі халықтарының тарихы №2»-2002ж.
4.«Халық қазынасы»-Алматы-1993ж.
5.«Қазақтың көне тарихы»-Алматы-1993ж.
