Көркемсөз өкілдерінің шығармаларындағы имандылық идеясы

ӘОЖ 82-1/-941
КӨРКЕМСӨЗ ӨКІЛДЕРІНІҢ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ИМАНДЫЛЫҚ ИДЕЯСЫ
Л.Ж. Ахметқалиева
Төле би атындағы №8 гимназия, Тараз қ.
Еліміз тәуелсіздігін алып, егеменді ел болғалы тәлім– тәрбие, адамгершілік және өнеге мәселесіне назар аударылғанмен, ол кешенді жүргізілмей отырғаны шындық. Осы себепті елімізде әр түрлі дін ағымдары қаптап, ойларына келгендерін жасап жүр. Бұл еліміздегі ұлттық тұрақтылыққа нұсқан келтіріп, бармақ тістетері шындық.
Мемлекетіміз құқықтық– демократиялық және азаматтық қоғам құру үстінде. Ол үшін Республика тұрғындарын, имандылыққа шақырып, тәлім-тәрбиені өрістету қажет. Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев: «Біз – тегіміз Түркі, дініміз– Ислам екенін ұмытпауымыз керек. Ол үшін қасиетті кітап– Құран Кәрімді насихаттауды естен шығармауымыз керек. Халық Алласына, Тәңірге сеніп, ертеңгі күнін, ар жақтағы ана дүниеге баратын күнін, ойлап, дүниедегі мынау бүгінгі күннің күйбеңімен жүре бермей, Мұхаммет Пайғамбарымыздың хадистеріне сәйкес өмір сүрсе деймін. Дінімізді, Ділімізді, Тілімізді сақтау– Ұлттығымызды, Мемлекеттігімізді сақтау. Ұлттық идея сөз болғанда– оның көш басында дініміз тұруы керек. Саясат күнде өзгереді, ал дін – мәңгілік - деп көрсеткен еді. Ислам дініне бет бұру, тілімізді сақтау, салт–дәстүрімізді жаңғырту, имандылыққа, инабаттылыққа тәрбиелейді. Осы орайда ислам дінінің керек екендігін ақын-жыраулардың қадап айтқан жыр–толғауларынан байқаймыз. Әсіресе, діннің адамдарға тигізер ықпалы Бұқар жырау толғауларында көп кездеседі. Бас– аяғы он бір тілектен тұратын «Бірінші тілек тілеңіз» толғауында Аллаға деген сүйіспеншілік, құлшылық пен бес уақыт намаз, тыныштық пен адамгершілік, адалдық, тазалық туралы айтылады.
                             Бірінші тілек тілеңіз,
                             Бір Аллаға жазбасқа.
                             Екінші тілек тілеңіз,
                             Ер шұғыл пасық залымның
                             Тіліне еріп азбасқа.
                             Бесінші тілек тілеңіз,
                             Бес уақытта бес намаз,
                             Біреуі қаза қалмасқа.
Жырау ұсынған игі тілектер ислам дінінің шарттарына арналған. Ұлы жырау Бұқар шын ықыласпен Алла тағаланың барлығына сеніп, иман айтып жүру керектігін толғау жолдарымен былай өрнектеген:
                             Күллі әлемді қаратқан,
                             Ең алдымен Алланы айт.
                             Бойыңа жан таратқан,
                             Аты жақсы тәңірді айт.
                             Төрт шадияр Мұстафа,
                             Кітап ашқан ғалымды айт.
                             Мұхаммедтің аяты,
                             Алла сөзі құранды айт.
                             Пайғамбардың сүннеті,
                             Бес уақытты намазды айт.
                             Тәңірім салса иманды айт.
Мұндай толғау жолдарын біз оның өсиеттері қатарында қарауымыз керек.
Немесе:
                            
                             Ибраһим Халил жасады,
                             Тәңірім үйі мешітті.
                             Құдайды білмес бейнамаз
                             Құдайынан кешіпті.                            
                             Құдайыңа құл болсаң,
                             Шын жаратқан ұл болсаң,
                             Құдай тағалам өзі берер нәсіпті...- деген толғау жолдарында Бұқар он сегіз мың ғаламның патшасы бір Алла екеніне шүба келтірген емес, қайта жалғыз жаратушының құдіретін сүйіспеншілікпен жырлаған.
Осындай ақындардың бірі– зар заман ақындарының көрнекті өкілі Шортанбай толғауларында да имандылық пен діни адамгершілік жайлы жырланады.
Шортанбай ақынның өлеңдеріне байыппен үңілсек, діни сауатты адам болғаны байқалады:
                             Келе жатыр жақындап,
                             Ай мен күннің арасы.
                             Таңда тақшар болғанда,
                             Таразыны аударар.
                             Залымның қалған күнәсі,
                             Әлімнің қылған зинасы.
                             Құбыласын білмеген адамның
                             Кешпеді деді құдайым
                             Бес намазының қазасын,
                             Құрт-құмырсқа, жын-шайтан
                             Кетірер оның мазасын.
                             Дозақтың белгісі,
                             Қалғанға бар арасын.
                             Мұсайтып қылмас құдайым,
                             Ол зәлімнің дұғасын.
                             Сақта құдай сонан деп.
                             Сол себептен қорқамын.
Ой жіберіп, оқып қарасақ, ақын сөзінің мағынасы тереңде.
Сондықтан Шортанбай ақын:
                             Кешпеді деді құдайым,
                             Бес намаздың қазасын.
                             Құрт-құмырсқа, жын-шайтан,
                             Кетірер оның мазасын, -   дейді.
Ғұлама ақын Абай да өз өлең жолдарында имандылық, Аллаға деген ниетіміздің түзу жолда болу керек екендігін:
                             Адамды сүй, алланың хикметін сез
                             Не қызық бар өмірде онан басқа?!- деп жырлайды,
немесе:
                             Алланың өзі де рас, сөзі де рас,
                             Рас сөз ешуақытта жалған болмас.
десе:
                             Дін де осы шын ойласаң, тағат та осы,
                             Екі дүние бұл тасдиқ – хақтың досы.
                             Осыларды бұзатын және үш іс бар:
                             Пайда, мақтан, әуесқой – онан шошы. - деп дін жолы құдайға құлшылық ету, екі дүние барлығына сену екенін айта келіп, мақтаншақтық, әуесқойлық, пайдакүнемдік тәрізді адамды бұзатын қасиеттерден аулақ болу керектігін үндейді.
Ұлы ақын:
                             Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп,
                             Және хақ жолы осы деп әділетті,- деп алла тағаланың әділ жолын көрсетеді.
Имандылық идеяларын талдағанда XI ғасырда өмір сүрген ұлы бабамыз Ж.Баласағұнидың әйгілі «Құтты білік» дастанының негізгі өзегі, алтын дінгегіне назар аудармай кетуге болмайды. Кітаптың бірінші сөйлемін «Әзиз, уә, күллі ұлылықтың иесі, жер мен көкті жаратқан, тірі жанның бәріне ризық берген құдіретті күшті тәңірге ырзамыз» - деп бастайды. Ақынның былай бастауының өзінде терең мән – мағына жатыр. Ұшы-қиырсыз сайын даланың көлі мен құмын, орманы мен өзен – суын еркін жайлап, табиғаттың тылсым тынысын тыңдап, одан өз ырысын тауып, өзін сол табиғаттың ерекше бөлшегіндей сезінген көне түріктер аспанды жер бетіндегі тіршілікке нұрын дарытқан– Ата, ал жерді сол тіршілікті тербетіп өсірген– Ана ретінде қасиет тұтып сиынған. Жай ғана мысал: өзіміздің киіз үйімізде тіршіліктің бейнесі іспетті. Анау көкте нұрын төгіп тұрған күнді Тәңір деп танысақ, ол біздің ата-бабамызды жаратты, шаңырақ киелі нәрсе, ата-бабамыз рухы деп қарау керек. Сол шаңырақтан уықтар тараса, ол – біз ұрпақтарымыз. Ал кереге болса, табиғат аясында өмір сүріп жатқан адам мен қоғам деп түсінуіміз керек. Тәңір дінінің бір саласы– табиғатты ардақтау дәстүрін қалыптастырса, екінші саласы– жалпы адамды, ата–ананы, аруақты қадірлеу ғұрпын құрайды.
Әке-шешені пір тұтып, ата–бабалардың аруағына әрдайым сиыну– исі түркі халықтарының асыл қасиеттерінің бірі. Өмір беріп, өнеге көрсеткен әкемен дүниеге келтіріп ақ сүтін берген ананың алдындағы қарызды түсініп, оны өтеуге ұмтылу, имандылықтың белгісі. Көне түркілер аруақтың адамды желеп-жебеп жүретіндігіне күмәнсіз сенгендіктен, қанды шайқастарда, қиын кездерде аузына «Алла» деген сөзбен бірге «Аруақ» сөзін де алып отырған. Дастанда «Екі дүние», «Қос жалған» деген ұғымдар жиі айтылады. Автордың ойынша, адам екі дүние барын ұмытпау керек. Иманды боламын деген адамға мынадай ақыл кеңестер айтылады: надан, білімсіз, қызғаншақ адамдардан аулақ бол. Барға қанағат, жоққа аманат ет. Үлкенге құрмет, кішіге ізет көрсет. Еңбекті сүйіп, тамағыңды адалынан же. Обал– сауапты ұмытпа, тірі жанға қиянат жасама. Бұл дүниеде жасаған жамандығың о дүниеге өтпейді. Өзіңнің алдыңнан бір күні шықпаса, азабын үрім–бұтағың тартады. Сондықтан ізгілік жасау керек, жақсылық ешқашанда көнермейді.
                             Ізгілік пен жақсы қылық амалы,
                             Мұныменен ер екі дүниені алады,- делінген 226 бәйітте. Ақын кісінің қас дұшпаны деп жалған айту, айтқан сөзден тайқу, шарапқа аңсары ауу, т.б. сынайды. Осындай имансыздыққа бой алдырған адамнан құт қашады, бақ-дәулет безеді, тағдыры тәлкекке ұшырайды дейді ғұлама ақын.
Ойшыл ақынның жалпы адамдарды жақсы және жаман деп екі топқа бөліп, олардың неліктен сондай болатындығы туралы ой толғамдары әрі қызықты, әрі мәнді. Жақсы адамның өзін екіге бөлуге болады дейді. Біріншілері– ана сүті арқылы сүйекке сіңген ізгілік қасиеттерімен дүниеге келгендер. Олар дүниеде жақсы адам күйінде өтеді.            Сондықтан:
                             Ет-сүйекпен бірге біткен қылығың,
                             Өзгермейді еш, салғанша ажал құрығын.
Екіншілері– араласқан жақсы адамдарға, инабатты ортаға байланысты өмір сүре жақсы атанған адамдар. Олардың мінезі тұрақты емес.
                             Жақсыға ерсе, жақсы бола бастайды,
                             Жауызға ерсе, жауыздықтан қашпайды.
Сондықтан ондай адамдар жақсы болғысы келсе, имансыз адамдардан аулақ болғаны дұрыс. Ал жаман адамдар да екі түрлі болады. Біріншісі– дүниеге туа оңбаған боп келгендер. Олардың түзелуі– түзелмеуі күмәнді.
                             Жаман болып туған мұның бірі де,
                             Өле-өлгенше арылмас өз кірінен.
Дүниені бүлдіретін, маңайына әлек салатын имансыз адамдар осылар. Екі жүзді құбылмалы адамдар. Олар ата тегінде жақсылық қасиеттері болғанмен, жаман қылықтарды өмір сүре келе бойына жұқтырғандар. Жақсы адам үнемі ақымақ адамға қамқор болып, оның мінезін түзеуге әрекет еткені сауап. Жаман адам жақсыға қарап бой түзейді. Адамның мінезінің қалыптасуына өмір сүрген ортасының әсері өте үлкен.
  Ж. Баласағұнидың имандылық идеялары «Мейір» ұғымы арқылы да көрініс береді. 
                             Мейірлі жан сөзі майдай жағымды,
                             Құт дарытып, сылап–сипар жаныңды.
Имандылық тәрбиенің жарқырап көрінер тұстары– кедейлерге, ауру-сырқауларға көрсетілетін мейірімділік істері нағыз имандылықтың белгісі.
                             Ілім білген дана атанар ақыры,
                             Білім елге пайда берер ашығы.
Егер құдайға құлшылық еткің келсе, әуелі бүкіл  ілім– білімді үйренуің керек. Алланы тану тек ғылым арқылы ғана жүзеге асады. Бұдан шығар қорытынды. Ислам діні ғылым– білімнің, оқудың жақтаушысы Құранның өзінде «Әуелі білім ізде, сұрап білуден арланба, күнің білім сұраумен өтсін» деген озық үгіт насихат айтылатынын  көреміз.
Ж. Баласағұни тәрбиенің, адамның өзін-өзі  тәрбиелеу күшіне сенеді. Оның ойынша, күнәсі көп адамдар да өмірден күдер үзбеуі керек.  Күнәңді жуудың жолы– ниетіңді түзеу. Адасқанның айыбы жоқ, қайтып үйірін тапқан соң дейді. Дұрыс жолға түсу ешқашанда кеш емес. Сонымен қатар дастанда жолдастық, достық, ағайын-туыс туралы да айтылады. Ол  кейде жаман туыстан жақсы досты артық көреді.
                             Сондықтан пиғылы арам қандастан без алысқа,         
                             Одан  көрі сен адал дос, танысқа.
Достықтың да түр-түрі болады. Біріншісі– пайда үшін дос болу.  Ол достықтың ғұмыры қысқа болады. Екіншісі– малы шыққанша, үшіншісі– қаны шыққанша дос. Ал нағыз дос – жаны шыққанша қасыңда болатын, өкпеге қиса да, өлімге қимайтын, қуанышыңды, қайғыңды бөлісетін адам.
Ж. Баласағұнидың имандылық идеяларының бір бөлігін оның патриотизмі алып жатыр. Елдің бірлігін, мемлекеттің мызғымастығын, халықтың байлығын ойлаған ақын жастарды еңбекқорлыққа, отансүйгіштікке шақырады, ерлікті, батырлықты, қайсарлықты, намыскерлікті дәріптейді. Ақын ел үшін ерінбей еңбек етуді, отан үшін жаныңды пида етуге даяр болуды имандылықтың ең жоғарғы көрінісі деп есептейді.
«Құтты білік» дастанының өн бойында иманды көркейтетін ізгі қасиеттер мадақталып, имансыздық секілді рух ауруына ұшырататын кеселдердің бет– пердесі ашылады.
Қорытындылай келгенде, ислам діні адамға ождан, сенім бостандығын өзінің қолына берді. Иманды болу, болмаулары өз еріктерінде. Құрандағы аяттар мұны дәлелдей түседі. Сөйтіп, Құран адамдарға наным– сенімдерін өздері анықтауға, өзге діндерге қарсылық көрсетпеуге, олармен қатар өмір сүріп, қарым-қатынас жасауды қолдайды. «Өзіңе не қаласаң, өзгелерге де соны тіле», «ішкі дүниеңді тазала, сонда ожданың пәк болады», «адамдық қасиетіңді сақта»- деген Мұхаммед пайғамбар сүрелері Құранды толықтыра, сұлуландыра түседі. Бұл ойлар тек мұсылмандарға ғана емес, барша адамзат баласына арналған. Сөйтіп, исламның қарапайым нормаларының өзі адамгершілік пен әділеттілікті биікке көтереді. Қазақ халқының өткен тарихына көз салғанымызда дін жолында атақты жыраулар, билер, ел ақсақалдары аянбай еңбек етіп, адам бойындағы сенімділікті, сенімділік арқылы имандылықты дамытқанын көреміз. Имандылығы мол адам өзгеге үлгі-өнеге етілген. Бұдан шығатын салдар төмендегіше:
1. Ақын-жыраулар өз шығармалары арқылы жас ұрпаққты иманды болуға шақырады.
2. Ислам дінінің адамзатты тәрбиелеуге үлкен рөл атқаратыны көрінеді.
3. Бүгінде ислам дінінің имандылыққа шақырған хадистерінің маңызы, адамға берер тәлімі артып отыр. Бейбітшілік, бірлік, ынтымақ- бәрі де осы имандылықтың адамзат бойында сақталуының көрінісі. Сондықтан дінімізді қастерлеп, таза ұстайық!
Пайдаланған әдебиеттер:
1 «Қазақ тілі мен әдебиеті» журналы 05.2004 жыл
2 «Ахлақ – тәрбие негізі» кітабы 2006 жыл
3 «Имандылық әлемі» газеттері 2004-2006 жылдар
4 «Руханият» журналы. Алақай саны 2003 қой жылы
5 «Ислам діні» діни кітабы