Бұйрық рай, қалау рай, шартты рай - повелительное, желательное, условное наклонение.
Глаголы в форме бұйрық рай выражают приказание, просьбу, пожелание, призыв.
Основная форма бұйрық рай - это форма ІІ лица единственного числа, она совпадает с основой глагола. Например: Сен кел - Ты приди. Сен жаз - Ты пиши.
В основе первого лица бұйрық рай лежит деепричастие с аффиксами -а, -е, -й и личные окончания -йын, -йін, -ын, -ін в единственном числе, во множественном числе -йық, -йік. Например: жазайын - напишу, мен жазайын - я напишу, сұрайық - спросим (давай), ойнайық - поиграем.
Второе лицо бұйрық рай имеет две формы: простую и вежливую. Простая форма не имеет грамматического показателя и совпадает с основой глагола, вежливая форма бұйрық рай ІІ лица образуется путем добавления к основе окончаний -ыңыз, -іңіз, -ңыз, -ңіз. Например: жаз-ыңыз - пишите, кел-іңіз - приходите, сөйле-ңіз - говорите, ойла-ңыз - думайте.
Множественное число ІІ лица образуется с помощью аффикса множественности: отыр-ың-дар - садитесь - простая форма, отыр-ыңыз-дар - садитесь - вежливая форма.
Третье лицо бұйрық рай образуется путем добавления к основе окончаний - сын, - сін. ІІІ лицо не имеет формы множественного числа. Например: ал-сын - пусть берет, кет-сін - пусть уходит, сөйле-ме-сін - пусть не говорит.
Қалау рай образуется путем присоединения к основе глагола суффиксов -ғы, -гі после конечных гласных и звонких; -қы, -кі после конечных согласных звуков и сочетается с глаголом кел.
Первый компонент обозначает название действия и спрягается по лицам, а второй компонент кел в роли служебного глагола изменяется по всем формам глагола и по значению соответствует русским глаголам хотеть, желать. Например: оқығым келеді - хочу читать, оқығың келеді - хочешь читать, оқығыңыз келеді - хотите читать, оқығысы келеді - хочет читать.
Шартты рай образуется путем присоединения к основе глагола суффиксов -са, -се и окончаний принадлежности для І лица.
Шартты рай обозначает действие, служащее условием для совершения другого действия, выраженного формами будущего времени глагола. Например: Оқысаң - түсінесің. - Если прочитаешь, то поймешь. Гүлсара демалыс үйіне барса, жақсы демалады. - Если Гульсара поедет в дом отдыха, то хорошо отдохнет.
Во множественном числе для І лица прибавляется суффикс -к, -қ, для второго лица после окончаний сказуемого -дар, -дер. Например: Бүгін бұл жұмысты бітірсек, ертең демаламыз. - Если сегодня закончим это дело, то завтра отдохнем. Оны шақырмасақ, ол бізге ренжиді. - Если не позовем, он обидится на нас. Сіздер театрға барсаңыздар, сонда кездесеміз. - Если вы пойдете в театр, то там встретимся.
Ескерту: 1. Шартты рай жұрнағы -са, -се жалғанған етістік әрқашан қимылдың, іс-әрекеттің болу шартын білдіре де бермейді. Мысалы: Мен болсам ауылда калдым. Оның окуы бітсе керек еді ғой. Бұл мысалдағы болсам, бітсе деген етістіктер шартты рай тұлғасында жіктеліп (I және III жақ) тұрса да, ол іс-әрекеттің ешбір болу шартын білдіріп тұрған жок.
2. Шартты рай тұлғасындағы етістік бағыныңқы сөйлемнін баяндауышы кызметінде келіп, мезгілдік мағынаны және да, де, та, те шылаумен тіркесіп, қарсылықты мағынаны білдіреді. Мысалы: Мен келсем, сен кетіп қалыпсың. Сен айтпасаң да, мен оны біліп отырмын. Берілген мысалдағы келсем, айтпасаң да деген шартты рай тұлғалы етістіктер өздері бағыныңқы сөйлемнін баяндауышы болып, келесі басыңқы сөйлемнің мезгілін және оған қарсы мағынаны білдіріп тұр.
3. Шартты райлы етістік I жақ жіктік жалғауында тұрып, оған -шы, -ші жұрнағы жалғанса, ол кейде өкіну, налу мағынасын білдіреді. Мысалы: Оның атын сұрасамшы. Оның осында келетінін білсемші. Ауылға барғанша, кұрылысқа қалсаңшы.
