Қазақ тілім, өркенде (Қазақ тілі – Қазақстан Республикасының - мемлекеттік тілі )

МАЗМҰНЫ

1.    Құрастырушыдан.....................................................................3

2.    Қазақ тілі – Қазақстан Республикасының
мемлекеттік тілі – қызмет етуінің алғы шарттары.....................5

3.    Анамның тілі – ардақтым менің :
/Әңгіме/......................................................................................7

4.    Қазақ тілі жайлы ғұламалар ойлары.......................................9

5.    Қасиет пен құт дарытқан ана тілі  туралы даналардан
жеткен сөз................................................................................14

6.    Жасай бер, ана тілім – қазақ тілім!:
/Тақырыптық кеш/.......................................................................16

7.    Тіл - біздің тірегіміз, соғып тұрған жүрегіміз :
/Әдеби-ертеңгілік/......................................................................20

8.    Тіл – жаның, тіл – қаның, тіл – арың, тіл - әнің:
/Әдеби ойын-сайыс/..................................................................27

9.    Қазақ халқының асыл мұрасы:
/Сұрақ- жауап ойыны/.............................................................39

10.    Көңілден шыққан көрікті ой......................................................42
а) Тектілік те тілден.........................................................................42
б) Өнер алды – қызыл тіл...............................................................42

11.    Сөз тапқанға қолқа жоқ...........................................................43

12.    Қазақ тілінің бай қазынасы.....................................................50

13.    Тіл өнері мен сөз құдіреті туралы:
/Мақал- мәтелдер/....................................................................54


14.    Тыйым сөздер...........................................................................56

15.    Ән-жыр шашу............................................................................59

16.    Тіл сырына саяхат...................................................................72

17.    Қазақстан Республикасының «Тіл туралы» Заңы..................74

18.    Қосымша 1. Қазақ халқының саңлақтары.............................82

19.    Әдебиеттер.............................................................................85

ҚҰРАСТЫРУШЫДАН

Қазақ тілі осы мемлекеттің түпкілікті тұрғындары қазақтардан басқа Қытай, Монғолия, Иран, Ауғанстан, Түркия мемлекеттері мен ТМД-ның Ресей, Өзбекстан, Қырғызстан, Түркіменстан сияқты республикаларында тұратын қазақтардың да ана тілі.
Қазақ тілі – батыс түркі тілінің қыпшақ тармағына жатады. Бұл тармаққа кіретін тілдер – қарақалпақ, ноғай, татар, башқұрт, қырғыз, қырым татары, қарайшай, балқар, құмық және тағы басқа тілдер. Қазақ тілі - өзіндік әдеби, ғылыми және саяси жазу нормасы қалыптасқан бай тіл. Қазақ тілінің  тарихы әртүрлі тарихи кезеңдерді бастан кешкен қазақ халқының тарихымен тығыз байланысты.
Оның қалыптасуға бет алуы ХІ-ХІІ ғасырлардағы Түрік қағанатының пайда болу кезеңінен басталып,  ХҮ ғасырдағы қазақ хандығы тұсында әбден қалыптасып болған еді. Басқа түркі тілдерімен салыстырғанда, сөздік қоры жөнінен, қазақ тілі – ежелгі таза қалпын тұтас сақтап келе жатқан тілдердің бірі. Ғалымдардың пайымдауынша, қазақ тілінің ауыз әдебиеті және жазба әдебиеті сияқты екі қайнар көзі бар.
Қалыптасудың барлық сатыларын бастан кешірген ана тіліміз – мейлінше жетілген ұлттық тіл.
Ана тілімізде әдеби шығармалар, ғылыми-бұқаралық, техникалық, құқықтық, педагогикалық, саяси, өнертанушылық әдебиеттер жарияланады. Тіліміз еліміздегі азаматтардың өзара қарым-қатынас тілі болумен ғана шектеліп қалмайды, оның мұрағаттық, ақпараттық қасиеттері де мол. Қазақ тілі – бай да құнарлы тілдердің қатарына жатады. Ежелгі бабаларымыздың тарихы, шежіресі және түрлі әдеби мұралар бүгінгі ұрпаққа өзіміздің осы ана тіліміз арқылы жетіп отыр. Тіл тарихы халық тарихына ұқсас. Қоғамның жылжып, өзгеруіне байланысты тіл де дамып, өзгеріп отырады.
Қазақ тілі тарихында орын алған түрлі қиындықтар мен дағдарыстардың объективті себептері бар. Біріншіден, қазақ халқы үш ғасырға жуық орыс отаршылдығының қыспағында болып, ұлт ретінде жойылып кетудің  бірнеше сатыларын бастан кешірді. Екіншіден, Жоңғар шапқыншылығының халқымызға тигізген зардаптары да орасан зор болды. Үшіншіден, Кеңес өкіметі жетпіс жылдан астам уақыт бойы ұлттардың жақындасуы деген желеумен ұсақ ұлттардың тілдеріне қысым жасап келгені белгілі.
1989 жылы 11 қыркүйекте қабылданған “Тіл туралы” Заңда “Тіл  - халықтың ұлы жетістігі, әрі оның ажырамайтын және бөлінбейтін белгісі”делінген. Ал бірінші баптың бірінші тармақшасында “Қазақ тілі – Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі болып табылады” деп жазылған.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев “Қазақстанның болашағы – қазақ тілінде” деген тұжырымдаманы үнемі айтып келеді. Қазақ тілі мәселесі мемлекеттік деңгейге көтерілген кейінгі жылдары бұқара жұртшылық та ана тілі үшін белсенділік танытуда. Бірақ  әлі шешілмей жатқан түйінді мәселелер де баршылық.
Халық тәуелсіздігінің ең басты белгісі - оның ана тілі, ұлттық мәдениеті. Өзінің ана тілі, ұлттық мәдениеті жоқ ел өз алдына мемлекет болып өмір сүре алмайды. Дүниедегі барлық халық тәуелсіздікке ұлттық қадір-қасиетін, мәдениетін, ана тілін сақтап қалу үшін ұмтылады. Сондықтан, кез-келген мемлекет өзінің аумақтық салт-дәстүрін, ана тілін ерекше қорғайды.
Ана тілін дамыту, қорғау дегеніміз – өз ана тілінде таза сөйлеу және оны жақсы біліп, туған анадай сүю.
Сүйемін туған тілді – анам тілін,
Бесікте жатқанымда-ақ берген білім.
Шыр етіп жерге түскен минутымнан,
Құлағыма сіңірген таныс үнін, - деп С.Торайғыров ағамыз жырлап өткен.
Ана тілінің күші мен құдіретін туған халқымыз әуелден-ақ бағдарлап, сөз өнерін бар өнердің басы деп санаған. Мысалы: “Өнер алды – қызыл тіл”, “Тіл тас жарады, тас жармаса бас жарады”,   “Тоқсан ауыз сөздің, тобықтай түйіні бар” сөздері халқымыздың орынды сөзге қандай мән бергенін көрсетеді. Абайдың даналығына, Махамбеттің батылдығына, Бұқардың ақылгөйлігі мен халқына деген жанашырлығына, Абылайдың  данышпандығына, Бөгенбай мен Қабанбайдың ерліктеріне сүйсініп, рухани өмірімізге азық етеміз.   
С.Бегалин атындағы Мемлекеттік республикалық балалар кітапханасы назарларыңызға
“Қазақ тілім, өркенде,
Бола бер күшті, көркем де!” атты әдістемелік құралды ұсынып отыр.
Құрал мұғалімдер мен оқушыларға ғана емес, ұрпақ өсірер, оның келешегін ойлар исі қазаққа арналады.


ҚАЗАҚ ТІЛІ –
ҚАЗАҚСТАН  РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛІ –
қызмет етуінің алғы шарттары

Қазақстан – егеменді, тәуелсіз ел. Қазақстанды дамыған өркениетті елу елдің қатарына енгізетін біздің болашағымыз – бүгінгі жастар. Олардың міндеті – елінің намысын қорғап, оны әлемге таныта білу. Әлемге таныту үшін әр жас өз елінің тарихын, тілін жетік білуі керек.
Қазақ тілі – Қазақстан Республикасының тұрғылықты халқы қазақ халқының және оның шекарасынан тыс өмір сүріп жатқан қазақтардың (Ресей Федерациясы, Өзбекстан, Қытай, Монғолия т.б.) ұлттық тілі.
Қазіргі қазақ тілі Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі болып табылады.
Қазақ тілінің сөздік құрамы өте бай, оған 67 мың тізімдік сөз, 24,5 мың фразеологиялық тіркес – барлығы 91,5 мың лексикалық бірлік кірген бір ғана он томдық “Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі” куә бола алады.
Қазақ тілі түркі тілдерінің (солтүстік-шығыс ареал) қыпшақ тобына кіреді (татар,башқұрт, қарашай-балқар, құмық,  қырым-татар, қарақалпақ, ноғай) және ол, әсіресе, ноғай, қарақалпақ тілдеріне жақын болып табылады.  
Қазақ тілі ең көне бастауын әр кездегі ежелгі түрік жазулары ескерткіштерінен: Талас-Орхон-Енисей жазулары (5-8 ғ.ғ.), Жүсіп Баласағұнның “Қүтадғу білік” еңбегі, Махмұт Қашқаридің “Диуани лұғатат түрік” еңбегі , Ахмет Йүгінекидің “Һибат Ұл һақайық” еңбегі, Қожа Ахмет Яссауидің “Хикметі” (10-12 ғ.ғ.), Алтын Орда, Шағатай және қыпшақ (13-14ғ.ғ.) тұсындағы жазулардан алады.
Сонымен қатар, халық ауыз әдебиетінің дәстүрлері мен тілдік нормаларында қалыптасқан, кейінгі кезде ақындар, жыраулар мұрасы арнасына құйылған, ұлы Абай мен Ыбырай шығармашылығы арқылы бізге жеткен қазіргі қазақ әдеби тілі.
Қазақ жазуы 1929 жылға дейін араб графикасын, ал 1929-1940 жылдары латын графикасын қолданған. 1940 жылдан бастап қазіргі уақытқа дейін орыс графикасын қолдануда.
Мемлекеттік тіл, яғни, қазақ тілі - әлемдегі алты мыңға жуық тілдердің ішіндегі қолдану өрісі жағынан жетпісінші, ал тіл байлығы мен көркемдігі,  оралымдығы жағынан алғашқы ондықтар қатарындағы тіл. Сондай-ақ, ол дүние жүзіндегі ауызша және жазбаша тіл мәдениеті қалыптасқан алты жүз тілдің және мемлекеттік мәртебеге ие екі жүз тілдің қатарында тұр.
Қазақстанда тұратын жүзден аса ұлт өкілдері Қазақстанның халқын, соның ішінде қазақ халқының тұрмыс-әдебиетін, әдет-ғұрпын, мәдениетін, әдебиетін, тілін білуі міндетті.
Тілге деген құрмет – халыққа деген құрмет. Тілсіз халықтың, елдің өмір сүруі мүмкін емес. Әлем таныған ел болу үшін тіліміздің жұлдызын биіктетуіміз керек.
Тіл – қастерлі де, қасиетті ұғым. Ол әрбір адамға ана сүтімен бірге еніп, қалыптасады. Ана тілін сүйген адам – туған жерін, елін, Отанын, атамекенін сүйеді деген сөз.    Ал, бұлардың бәрі – адам баласы үшін ең қасиетті ұғымдар. Өмірдің алмастай қырын, абзал сырын түсіне білуіне басты  себепкер – ана тілі.
Қазақстан Республикасының Конституциясы (1995ж.), “Тіл саясаты туралы” Тұжырымдамасы (1996ж.) және осыларға негізделген “Тіл туралы” Заң (1997ж.) республикадағы тілдердің ұлтаралық жарастық пен рухани ынтымақтастықтың құралы ретінде қызмет етуін және тіл алуандығын көздейді. Республикада мемлекеттік тіл ретінде бір ғана тіл – қазақ тіліне конституциялық мәртебе беріліп отыр.
Қазақстан Республикасында қазақ тілінің мемлекеттік тіл ретінде қызмет етуінің бірнеше алғы шарты бар. Атап айтқанда, сол тілді қолданушылардың санының жеткілікті болуы, табиғи және табиғи емес тілдік ортаның болуы, республиканың барлық аймақтарына таралуы, қоғамдық өмірдің әр алуан саласында қызмет етуі және ауызша әрі жазбаша түрде қызмет етуі сияқты сыртқы факторлардың болуы, сондай-ақ қазақ тілінің құрылым-жүйесі жетілген, лексика-фразеологиялық қоры аса бай, ежелден келе жатқан жазба және ауызша дәстүрі бар ұлттық тілдердің бірі ретіндегі ішкі тілдік факторлардың болуы – қазақ тілінің мемлекеттік тіл ретінде қызмет етуіне мүмкіндік береді.
Мемлекеттік тілдің қоғамдық қызметі қоғамдық өмірдің аса маңызды мынадай салаларында жүзеге асады: басқару, ақпарат, білім беру мен тәрбие  ісі (мектепке дейінгі мекемелер, бастауыш, орта мектеп, жоғары мектеп), ғылым мен техника (ғылыми-зерттеу мекемелерде); қоғамдық ғылымдар, жаратылыстану мен нақты ғылымдар, техникалық және қолданбалы ғылым, экономика салаларында, ғылымның жалпыға ортақ салаларында,  бұқаралық ақпарат құралдары саласында, іс жүргізу саласында; мемлекеттік, қоғамдық-саяси, мәдени мекемелер мен ұйымдарда; дене тәрбиесі, спорт, туризм, денсаулық сақтау мен емдеу мекемелерінде; қоғамдық тамақтандыру орындарында; өнер мекемелерінде (театр, кино); дипломатиялық қарым-қатынаста; әскери-патриоттық тәрбие және білім беру ісінде; шаруашылық жүргізу және ұйымдастыруда; өндіріс және өнеркәсіп орындарында; Қазақстан Республикасында өтетін республикалық, халықаралық құрылтай, конференция, мәжіліс, жиындар т.б.
Сонымен, қазақ тілі – дәстүрлі, тұрақты, қатаң тілдік нормасы бар, стильдік тармақтары сараланған, жалпы халықтық тілден ұлттық деңгейге көтерілген тіл.
Біздің ана тіліміз - қазақ тілі:
-    түпкі түрін сақтаған түркі туыстас байырғы тіл;
-    ежелден жазба мәдениеті бар тіл;
-    әдеби тіл, жергілікті тіл (диалекті), сөйлеу тілі, қарапайым сөйлеу тілі тәрізді формалары бар;
-    демографиялық тірегі мықты ұлттық тіл;
-    құрылым-құрылысы кемелденген тіл;
-    егеменді Қазақстан Республикасы өз қамқорлығына алған мемлекеттік тіл.


АНАМНЫҢ ТІЛІ –
АРДАҚТЫМ МЕНІҢ
(Әңгіме)

Анамыздың ақ сүтімен бойымызға
дарыған тілімізді ұмыту – бүкіл
ата-бабамызды, тарихымызды ұмыту.
Б.Момышұлы

... Тіл – қай ұлттың болмасын тарихы мен тағдыры, тәлімі мен тәрбиесінің негізі, қатынас құралы. Тіл болмаса сөз болмайды. Сөз болмаса адамзаттың тірлігінде мән-маңыз болмайтыны белгілі. Демек, тілдің, сөздің орны ерекше. Міне, осы орайда ана тіліміз жайлы терең ойлану әрқайсымыз үшін парыз. Жыл өткен сайын ана тіліміздің мәртебесі өсіп, абыройы арта түсуде.
Тіл – халықтың жаны. Тілі құрыса, халық та жер бетінен жоғалады. Адамзат тарихында көптеген өркениетті елдердің өшіп кетуі алдымен тілді жоғалтудан басталғанын ғылым дәлелдеп отыр. Бүгінгі қазақ қоғамындағы мәңгүрттіктің басы да өз тілін тәрк етуден туды. Ана сүті сіңбеген, бесік жырынан нәр алмаған ұлттық қасиет тана сүтімен кірмейді. Тілі мен дінінен айырылған ондай жан рухани кемтарлығын, адамдық болмысын түсінбей, көлденең көк аттының қолжаулығына айналады. Ана тіліміздің тағдыры үшін күресте халқымыз қам-қарекетсіз болған емес. Жиырмасыншы жылдары тіл тәуелсіздігін ту етіп көтерген Әлихан, Ахмет, Міржақып, Мағжан, Мұхтарлар, сексенінші жылдардың аяғында бостандықтың лебі білінісімен басталған бүкілхалықтық қозғалыс соның айғағы.
ХХ ғасырдың ұлы жемісі – қазақ халқы үшін Егемендіктің көк туы желбіреуі. Ата-бабаларымыз көксеген, армандаған тәуелсіздікке қол жеткіздік. Ендігі мақсатымыз - ұлттық рухты, түскен еңсені көтеру. Ұлттық мінез, ұлттық намыс, ана тілі жоқ жерде – ұлт та жоқ.
О, туған ана тілім! Тас бұлақтың тұнығы да сенде, ана сүтінің жұғымы да сенде, райхан гүлдің жұпары да сенде, қыран құстың жанары да сенде, назды сұлудың нәзіктігі де сенде, сахара даланың  жазықтығы да сенде...
Халқымыздың аса бай рухани қазынасы – туған ана тіліміз. Ол – қазақ тілі.
Қазақ тілі - өзінің даласындай кең пішілген жайдары да жалпақ тіл. Қазақ сөзі қашанда даланың қоңыр желіндей аңқылдап еркін есіп тұрады. Қазақ тілінің биязы мақамы – домбыраның күмбір қаққан сазындай. Асқан әуезділігі – шырқап салар әндей. Туған тіл біздің бірінші бақытымыз, бірінші ырысымыз, біз сондықтан “Ана тіліміз” дейміз. Қазақтар “Ананың тілі” деп ерекше құрметтейді. Басқа тілді білу - әрине, мақтаныш. Әйтсе де өз ана тілін аяқ асты етуге болмайды.
Ана тілің – арың бұл,
Ұятың боп тұр бетте.
Өзге тілдің бәрін біл,
Өз тіліңді құрметте, – дейді талантты ақын Қадыр Мырза Әли ағамыз.
Анамның тілі – ардақтым менің. Адамның атасы, әкесі мен шешесі сенсің. Сен менің кішкентай кезімде әкем болып мойныңа отырғызып қуандың, ат үстінде алдыңа алып, мені көкке секірттің. Жел болып кекілімнен сипадың.
Тілім, ана тілім менің, адамзатымның тілі, сен менің анам болған кезіңде көкірегіңе жабысып, төсіңнен ақ сүтіңді емдім. Сен менің ағам, інім, әпкем, қарындасым, бауырларым болған кезіңде мен сені одан әрмен түсініп,  ұғынғым келді. Адамзаттың Абай мен Мағжан сынды асқар алыптарын туғызған, әкелері мен аналары болған ұлтымыздың тірегі сенсің, туған тілім. Бірақ, менің терім “туған тілім” сен үшін ғана төгілсін, менің өмірім сен үшін ғана өрілсін! Олай болса, ана тілімізді алдымен өзіміз құрметтейік, ардақтайық! Сонда ғана туған тіліміздің туы биіктерде желбіреп тұратын болады...   

ІНЖУ-МАРЖАН

ҚАЗАҚ   ТІЛІ  ЖАЙЛЫ 
АЙТУЛЫ ОЙЛАР

Қазақ тілінің таңғажайып кереметі жайында пікір айтушылар көптеп саналады. Олардың арасында өз ғалымдарымыз, ақын-жазушыларымызбен қатар өзге жұрт өкілдері де баршылық. Әсіресе, ірі түркітанушылар мен саяхатшылардың ана тілімізге үлкен құрметпен қарап, ауыздарының суы құрып, тамсана жазғандары мәлім...

Радлов В.В. /ресейлік шығыс зерттеушісі/. Қазақтардың тілі жатық та шешен, әрі өткір, көбіне іліп-қағып сұрақпен жауап беруге келгенде таң қалдырарлықтай оралымды сөйлейді. Кез келгені, тіптен сауатсыздарының өзі, ана тілінде біздің Еуропада байқап жүргенімізден тек француздар мен орыстардың дәрежесінде сөйлей біледі.
Мелиоранский П.М. /1868 – 1906, шығыс зерттеушісі, профессор/. Қазақ тілін зерттеушілердің барлығы да бір ауыздан ең бай, ең таза түркі тілдердің бірі деп таниды.
Ильинский Н.И. /1822-1892, Қазан университеті, профессор/. Ертедегі түркілер тұрмысының көптеген іздерін өзінде сақтап қалған қазақ тілін мен ерекше ұнаттым. Қазақ даласы менің халық тіліне деген сүйіспеншілігімді мүлде қалыптастырды, оған мен тілдік зерттеу үшін нағыз таптырмайтын құжат ретінде қарай бастадым.
Бенцинг И. /түркітанушы/. Ғылыми, әдеби, тілдік және тарихи тұрғыдан қарағанда қазақ тілі түркі тілдерінің ішіндегі ең әсем, өте бай тілдің бірі.
Малов С.В. /орыс ғалымы/. Қазақ тілі өзінің бейнелілігі, суреттілігі жағынан басқа түрік, немесе түркі тілдерінен әрдайым бөлекшеленіп тұрады. Қазақ өзінің ауызекі көркем  тілімен, айшықты әсем фольклорымен бұрын  да, қазір де даңқы шығып жүрген халық.
Саади А. /татар ғалымы/. Қазіргі ең таза, ең бай, ең табиғи және бұзылмай, бұрынғы қалпында сақталып қалған бір тіл болса, ол қазақ тілі және қазақ әдебиеті, шын ғылым үшін біз мұны ашық айтуымыз керек.
Янушкевич А. /поляк журналисі/. Қазақтардың ақыл-ой қабілетінің зорлығына барған сайын менің көзім жетуде. Қандай әсем сөйлейді. Кез келгені айтайын дегенін тез түсіндіре, қарсыласының сөзіне шебер тойтарыс  бере біледі. Тіпті балаларының ақыл-есі де өте тез жетіледі.
Байтұрсынов А. Біз сияқты мәдениет жемісіне жаңа аузы тиген жұрт, өз тілінде жоқ деп мәдени жұрттардың тіліндегі даяр сөздерді алғыштап, ана тілі мен жат  тілдің сөздерін араластыра-араластыра, ақырында ана тілінің қайда кеткенін білмей, айрылып қалуы мүмкін. Сондықтан мәдени жұрттардың тіліндегі әдебиеттерін, ғылыми кітаптарын қазақ тіліне аударғанда, пән сөздерінің даярлығына қызықпай, ана тілімізден қарастырып сөз табуымыз керек. Сонда біздің әдебиетіміздің тілі таза болып, жоғарыда айтылған талғау салтының шарты орындалған болады.
Әуезов М. Көген  көз қазағыма қаратып мінбе құрып, сол мінбеге шығарып: “Ақырғы діліңізді айтыңызшы, Мұхтар!” – десе, тілімнің ұшында жүрген сөз төмендегіше болмақ: тас үгітіліп құмға айналады, темір тозады, ұрпақ озады, дүниеде өлмейтін сөз ғана, халқымызбен бірге жасап келе жатқан асыл мұра сөзімізді арзандатып алмайық.
Жұмабаев М.  ... Қазақ тілінде қазақтың сары сайран даласы, біресе желсіз түндей тымық, біресе құйындай екпінді тарихы, сары далада үдере көшкен тұрмысы - асықпайтын, саспайтын мінезі көрініп тұр.
Оңдасынов Н. Қазақ тілі – аса бай тіл, икемді тіл. Қалай исең, солай иіле береді. Орамын, бұрамын тауып, қисынын, орайын келтіріп пайдалансаң, бұл тілмен сурет салуға, тас қашап, ағаш, текемет оюға болады-ау. Бұл тілден  май тамады десе де сияр. Халықтың тіліне, жырына құлақ салсаң, не бір алуа шекер балдай татитын нәріне, әріне әсте  тоймайсың. Ғашықпын  қазақ тіліне... Осындай майда, сұлу тілді қалай өгейсуге болады...
Дулатов М. /“Қазақ тілінің мұңынан” үзінді/. “Мен заманында қандай едім? Мен ақын, шешен, тілмар бабаларыңның бұлбұлдай сайраған тілі едім. Мөлдір судай таза едім. Жарға соққан толқындай екпінді едім. Мен наркескендей өткір едім.
Мүсірепов Ғ. Қыпшақ мемлекеті жаңа жыл қайырудың ҮІ ғасырында құрылған. Сол кезде оның көркем әдебиетке жататын тілі де бар еді. Мемлекет құрамында оғыз, қарлұқ сияқты әлденеше тайпалар болғанымен, тілі бір ...
Осы жайларды сипаттайтын Орхон-Енисей жазулары былай сөйлейді: «Қытайдың тәтті сөзіне, асыл дүниеліктеріне алданып түркі халқы қырылдық, түркі халқы жойылдық!
Қытай қолында қандай ерлеріміз құл болып қалды. Біз қағаны бар халық едік. Қайда сол қағанымыз? Енді бұл қорлыққа шыдап отыра бергенше, өзімізді өзіміз құртайық, қырылайық!»
Бұл, әрине, жігерлі жүректің тебіренісі, күреске шақырған ердің айтар сөзі. Сонымен бірге бұл - өскен тілге тән көркем әдебиет тілі. Әрі шешен, әрі көркем сөйлей алатын халықтың тілі. Будандаспаған, сыртқы әсерден таза тіл. ҮІ ғасырда осындай дәрежеге жеткен тілдің түп-тамыры жаңа тіл қайырудың ар жағында, ой жетпес әріде жатпақ.

Мұстафин Ғ. Түрлі-түрлі байлық бар. Солардың таңдауын берсе, мен тіл байлығын таңдар едім. Өйткені тіл байлығы – бәрінен де сенімді байлық.
Қазақтың қара сөзінде көп мән жатыр. Күн шалмайтын қараңғы көңілді сөз шалады. Ендеше, соншалық қуатты да, киелі қаруды қалай болса солай қолдануға болмайды.
Досмұхамедов Х.  Тіл – жұрттың жаны. Өз тілін өзі білмеген ел болмайды. Тілінен айрылған жұрт – жойылған жұрт. Мектеп пен баспаның иілі дұрыс болса, елдің тілін көркейтіп, байытып, гүлдендіреді, мектеп пен баспада қолданудан қалған тіл – шатасқан тіл. Ол ел – сорлы ел, мұндай елдің тілі бұзылмай қалмайды... Ана тілін білмей тұрып, бөтенше жақсы сөйлесең, ол - күйініш. Ана тілін жақсы біліп тұрып, бөтенше жақсы сөйлеу, бұл - сүйініш. Өз тілін білмей тұрып, жат тілге еліктей беру – зор қате.
Айтматов Ш. Қазіргі қазақ тілінен үйренеріміз көп. Мен өз басым жаңа шығарма жазар алдында қазақ әдебиетінің озық туындыларын үңіле оқимын, орайлы атауларды өз шығармаларымда пайдаланып отырамын... туыс тілдегі терминдер баламасын тартынбай кәдемізге асырсақ, қырғыз тіліне олжа саламыз!..
Бельгер Г.  ... Әлдеқалай орыс, неміс таныстарымның арасына түсе қалғанда, олардың әңгімесі қыза-қыза келгенде, маған тұтқиылдан сұрақ қоятыны бар: “Осы қазақ тілі қалай өзі ... бай тіл ме?”. Бір ауыз сөзбен қысқа қайырып: “Бай! десем, бәрібір сене қоймайтынын білем. Сондықтан, сөзім дәлелді болу үшін, мен де жауап берер алдында ойланып, атам қазақтың  “біреу ойнап сұраса, сен шындап жауап бер” деген қағидасын ескеріп, көптеген мысалдар келтіремін. Айталық, орыс, неміс тілдерінде тапшы келетін қазақтың мал атауларын ұзақ-сонар әңгімелеп, тізіп ала жөнелемін.
Атап айтқанда, жылқы, түйе, сиыр, қойға қатысты неше түрлі сөздерді тізіп шыққаннан кейін тыңдаушыларға жымия бір қарап қойып, “ал, енді бүркітке келейік” деймін. Онсыз да бағанадан бері жағасын ұстауға әзер отырған кісілер: “Бүркіт?!. Ол не тағы?!” деп таңданысады.
Әрине, менің де аңшылық-саятшылықтан білетінім жоқтың қасы. Көбі кітаптан оқып-тоқығаныма негізделген. Бәрінен бұрын баяғы бала кезімде ауылдасым марқұм Әбілмәжін шалдың бүркітті қалай ұстап, баулығанын көрген едім. Сол кезден бүркіт пен бүркітшіге байланысты біраз қазақ сөздері жадымда қалған: мәселен, балапан құс, тірнек, тас түлек, мұзбалақ, көк түбіт, томаға, тұғыр, қан соқта т.с.с.  Ал осы  сөздердің көбінің баламасын орыс және неміс тілдерінде қолыңызға шырақ алып іздесеңіз де таба алмайсыз. Соған көзі жеткенде, әлгі таныстарым: “Ах, зоо! Вундербар!” немесе “Смотри-ка! Поразительно!” – дейді. Мағынасы қазекемнің “апырай, а!” дегеніне пара-пар.
“...Өмірімнің 43 жылын қазақтардың арасында, қазақ тіліне құлағымның құрышын қандырумен келген екем. Менің ұғым-түйсігімде қазақ тілі құдды қазақтың осынау кеңпейіл, мейірбан дархан даласы сияқты ғажайып ұшан-теңіз бай, шешен де көркем тіл. Тек сол оралымды бай тілді “қиыннан қиыстырар ел данасы” керек. Өз басым осылай түсінемін.
Момышұлы Б. Қазақ тілі  еш уақытта  өзімен көршілес халықтың  тілдерінен сорлы болып, қатардан қалып өмір сүрмегендігі, өз сыбағасын ешкімге бермегендігі мыңдаған жыл тарихынан айқындалған.
Момышұлы Б. Қазақ тілі түрлі тілдердің ішіндегі ең таза, әрі бай тілге жатады. Қазақтар шешен, әрі әдемі сөйлеудің үлкен шебері.
Назарбаев Н.Ә. Дауға  салса алмастай қиған, сезімге салса қырандай қалқыған, ойға салса қорғасындай балқыған, өмірдің кез-келген орайында әрі қару, әрі қалқан болған, әрі байырғы, әрі мәңгі жас, отты да ойнақы - Ана  тіліміз.
Бақытжан Момышұлы.  Бала кезімде, кейін есейе бастағанымда, менің жанымда шешем мен әкем болды, бірақ тіпті екеуінің көзі тірісінде-ақ өзімді жетім сезіне бастадым. Мен жай жетім болып қалғаным жоқ, ана тілін білмейтін, тілсіз кеңістікте қолдан жасалған мылқау күйге түстім. Сөйтіп, әке-шешем шыққан халыққа бөтен саналдым, одан тым алыстап кеттім. Ал өзім баруға талпынған халық мені өзінің туғаны ретінде қабылдай алмады, одан да шеттеп қалдым.
Иә, иә, мен бір кезде бөтен топыраққа  отырғызылған, жапырағынан қалыбы бөлек, діңгегі қисық ағаш болдым. Ал туған топырағым менің қырқылған тамырым - өз халқымның асыл қасиеті мен бал шырынын бойына сіңіре алмайтынына көзі жетіп, күдерін әлдеқашан үзген еді. Ертеректе бір данышпан екі мәдениеттің тоғысқан жерінде құбыжық пайда болады деген екен...
Мен қаладағы асфальт жолдың баласымын. Егер өзімді тағы да ағашпен салыстырар болсам, арықтың жағасында бетондалып тасталған ағаш тәріздімін. Тап жанымнан сылдырлап су ағып жатыр, әттең, одан қанып іше алмаймын. Ана тілім мен мәдениеттің, ұлттық салт-дәстүрдің, терме-айтыстың дәл қасында тұрсам да шөлімді баса алмаймын. Өйткені біздер – тілсіз жетімдер едік.
Бірде көшеде мені кеудесі орден-медальға толы ақ шашты ардагер тоқтатып, әскери қалашыққа қалай баруға болатынын сұрады. Мен орысша жауап бере бастап едім, сөзімді кілт бөліп, мені тыңдағысы келмейтінін айтты. Мен ренжіп қалып едім, ол зірк ете түсті:
- Әке-шешесін қорлаған, тілсіз жетімек!..
Осы бір көшедегі  әңгімеден кейін мен өзімді екі дүниенің ортасында ұшып-қонып жүрген тұрақсыз пенде ретінде сезіне бастадым. Сол күннен бастап өз ұлтымның мен үшін  сөніп-өшуге айналған халықтың асыл көздеріне оралудың ауыр жолы басталды... Тілді меңгерумен бірге маған қазақ даласының бояуы, туған жердің әуені, өлең-жыры, қазақ әйелінің әдемілігі бірте-бірте буалдыр сағымдай орала берді.
Ең бастысы, өзімді жетім санамайтындай халге жеттім. Қазақстанның кез келген түкпірінде мені бөтен санамайтын болды. Өз халқыммен әрбір жаңадан қауышқан, жүздескен, сырласқан сәттерімде, бұдан жарты ғасырға жуық уақыт бұрын көшеде бақытыма кездескен майдангер ағаға  рахмет айтам. Кім біледі, бәлкім, ол кісі болмағанда, әлі неше жыл адасарымды.
Міне, қазір де арамызда мен сияқты адасып жүрген балалар болса, жоғарыда баяндалған жай сабақ болар деген ойдамын.




ҚАСИЕТ ПЕН ҚҰТ ДАРЫТҚАН
АНА ТІЛІ
ТУРАЛЫ ДАНАЛАРДАН
ЖЕТКЕН СӨЗ

Тәрбие басы – тіл.
М.Қашқари

Ана тілінен айырылған адам өз халқы  жасаған мәдени мұраның бәрінен құралақан қалады.
Ғ.Мүсірепов

Ана тілін білмейтін адам – бір қолы жоқ шолақ адам сияқты.
Ғ.Мұстафин

Өз ана тіліңді қадір тұтпай тұрып, ел-жұртыңды сүйе алмайсың.
К.Паустовский

Тіл жоқ жерде - ұлт жоқ.
Ш.Айтматов

Білімділіктің ең басты факторы туған тілінде сөйлеу мен оны сыйлаудан басталады.
Г.Гегель

Халықтың тіліне қиянат жасау – оның жүрегін жаралау.
Г.Лаубе

Ана тілін шекараны қорғағандай қорғау керек.
П.Вяземский

Тіл жүректің айтқанына көнсе, жалған шықпайды. Ақылдың тілін алса, жүрек ұмыт қалады.
Абай

Ана тілі халық болып жасалғаннан бері жан дүниесінің  айнасы, өсіп-өніп, түрлене беретін мәңгі құламайтын бәйтерегі.
Ж.Аймауытов

Бұл дәуірде, өз тілін, әдебиетін білмеген, қадірлемеген адам толық мәнді интеллигент емес.
М.Әуезов

Тілдің тірікшіліктегі мәніне қазақ ежелден көңіл бөлген. Сондықтан да “өнер алды- қызыл тіл” дейді.
С.Мұқанов

Туған тіліне жаны ашымаған адам – жәндік.
К.Паустовский

Егер ертең туған тілім жоғалар болса, мен бүгін өлуге даярмын.
Р.Ғамзатов

Тіл – ұлттың жан дүниесі.
Л.Толстой

Қандай да болсын халықтың әдет-ғұрпын үйренгің келсе, алдымен оның тілін үйрен.
Пифагор




ЖАСАЙ БЕР, АНА ТІЛІМ –
ҚАЗАҚ ТІЛІ!
(Тақырыптық кеш)

Ана тілі бәрінен де биік- ханнан да,      
қарадан да. Саясатшылар келеді,
кетеді, ал ана тілі – мәңгілік.  
Осыны есте ұстайық.                             
Марат Қабанбай.

Мақсаты: Оқырмандардың ана тіліне деген сүйіспеншілігін арттыру, ана тілін қастерлеуге баулу.
Дайындық кезеңі: Оқырмандарға ана тіліне арналған өлең шумақтары мен әндер жаттап келуге тапсырма беріледі.
Безендірілуі: “Қазақ тілі – болашағым, ертеңім...” атты кітап көрмесі ұйымдастырылып, гүл шоқтары қойылады, нақыл сөздер, шарлар, қазақ тілін зерттеуші ғалымдардың портреттері ілінеді. 

Сахнаға екі бастаушы шығып, М.Қанафияұлының “Жасай бер, ана тілім!” өлеңін оқиды.

1-бастаушы:    Жылаған алғашқы іңгә үннен тілім,
Жөргекте былдыр қағып күлген тілім.
Жағымды ана әлдиі, ақ сүтімен,
Жүрегіме, қаныма сіңген тілім.

2-бастаушы:    Жанымды жадыратқан бала тілім,
Жыр, ертек жаттаттырған сана тілім,
Жаралып жермен бірге, күн көзімен,
Жасасқан қазақ тілі – ана тілім.

1-бастаушы:    Жарысқан жыл құсымен үнді тілім,
Жарасқан дала, малмен сырлы тілім.
Жиһанкез желмаялы Асан қайғы,
Жер-жерге баға берген сынды тілім.

2-бастаушы:    Жырлатқан қазақтардың қазақтығын,
Жырлатқан елдік, ерлік азаттығын.
Жұлдызды құдіреттің туы болған,
Жауынгер ана тілім – қазақ тілім.

Бірнеше оқырман тіл туралы жазылған қанатты сөздерді оқи отырып, бір-біріне сұрақтар қою арқылы пікір алысады.

1-бала: - Мен саған “осы тіл не үшін керек?” деген сұрақты қойғым келіп отыр.
2-бала: - Досым –ау, тіл бір-бірімізбен сөйлесу, түсінісу үшін қажет қой. Апай “Тіл – қарым-қатынас құралы” деп түсіндірді емес пе?
1-бала. - Жарайды, тіл – қарым-қатынас құралы-ақ болсын, онда адамдардың бәрі бір ғана тілде сөйлеп, түсінісе бермей ме? Ана тілі деп бөлгені несі?
3-бала: - Ой, айтқышбегім-ай. Кез келген адамның өз анасы болатыны сияқты дүние жүзіндегі халықтардың да өз анасы, өз тілі, өз Отаны бар емес пе?
4-бала: - Балалар, ана тілі дегеніміз – ананың ақ сүтімен бойға дарыған  өз анамыздың тілі ғой. Ал ана деген – бәрінен қастерлі, аяулы да асыл жан.
5-бала: - Мен сендерге Әли Әпекұлы деген ақынның ана тілі туралы  мына өлеңін оқып берейін:
Ана тілім – бала шағым өркенім,
Ана тілім – болашағым, ертеңім,
Ана тілім – сайын далам, жер, көгім,
Ана тілім – арман, ойым, өрнегім.

Ана тілді білмесем,
Шат-шадыман күлмес ем,
Жер бетінде сайраңдап,
Қазақ болып жүрмес ем.
6-бала: - Керемет екен. Ал  Әбділда Тәжібаев атамыздың мына өлеңі  естеріңде ме?
Туған тілім -  тірлігімнің айғағы,
Тілім барда айтылар сөз ойдағы
Өссе тілім – мен де бірге өсемін,
Өшсе тілім – мен де бірге өшемін.
7-бала: - Ақын апаларымыз да тіл туралы тамаша өлеңдер шығарған.
Тұрсынхан Әбдірахманова деген әрі ғалым, әрі әнші, әрі ақын апамыз былай депті:
Ана тілім – бәрін сөйлер шежірем,
Тілсіз нені білдіре алам, не білем?!
Тілім барда ғана мынау ғаламның
Кілтін табар саналысы сезінем.
О, адамдар, қадіріне жетіңдер,
Ана тілің – анаң, сыйлап өтіңдер!

8-бала: - Дұрыс-ақ, бірақ кейде өзінің ана тілін  сыйламайтын, білгісі  келмейтіндер де  кездесіп қалады. Олар туралы не айтар едіңдер?
9-бала: - Әрине, адамның  бәрі бірдей емес, түсінігі төмен, білімі таяз  кейбір мәңгүрт жандар болатыны рас, ондайлар жайлы қырғыз ақыны Сарноғаев былай деген:
Ана тілін білмеген –
Ақылы жоқ желік бас.
Ана тілін сүймеген –
Халқын сүйіп жарытпас.
10-бала: - Ал халқымыздың кемеңгер жазушысы Ғ.Мүсірепов атамыз:
«Ана тілін ұмытқан адам өз халқының өткенінен де, болашағынан да қол үзеді. Ана тілін өгей ұлдар ғана менсінбейді» деген, сондықтан өз тілімізге, өз ұлтымызға өгей болмайық, достар!
11-бала: - Біздің ана тіліміз – қазақ тілі. Ол тек отбасы, ошақ қасының ғана тілі емес, мемлекеттік тіл ғой.
12-бала: - Иә, иә, оның рас. 1995 жылы 30 тамызда қабылданған  жаңа Конституцияда қазақ тілі Қазақстан Республикасының Мемлекеттік тілі болып бекітілді. Ал  1997 жылы 11 шілдеде «Тіл туралы» Заң қабылданып, оның 4-бабында “Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі – қазақ тілі” екені жазылды.
13-бала: - Қазақстан – көп ұлтты мемлекет. Көп ұлтты мемлекет үшін мемлекеттік тіл өте қажет. Мемлекеттік тіл – көп ұлтты елдің барлық халқын саяси-мәдени бірлікке ұйымдастырудың басты құралы.
14-бала: - Олай болса, қазақ тілін жете білу арқылы біздер өнер  мен білімнің, мәдениет пен ғылымның биігіне жетіп, өз халқымыздың өткен-кеткенін зерделеп, оны әлемге таныта аламыз. Өз тілімізді құрметтеу арқылы басқа тілді де үйреніп, мәдениетін қадірлей аламыз.
Бәрі:        Ана тілін қастерлеп, құрметтейік!

Ә.Тінәлиевтің “Ананың тілі” әні

1-бастаушы: - Ал, балалар, енді “Жалғасын тап” ойынын ойнайық.
Ойынның шарты бойынша мақал-мәтелдің, қанатты сөздердің жалғасын табу керек.
1.    Тіл - адам ойының ... (айнасы)
2.    Аңдамай сөйлеген ... (ауырмай өледі)
3.    Ойнап сөйлесең де... (ойлап сөйле)
4.    Тисе терекке, тимесе ... (бұтаққа)
5.    Айтылған сөз, ... оқпен тең (атылған)
6.    Бал тамған тілден ... тамар (у)
7.    Көп сөз - ... (бос сөз)
8.    Көп сөз - күміс, аз сөз - ... (алтын)
9.    Жасыңда қылжаң болсаң, өскенде ... боласың. (мылжың)
10.    Таза сөйлеу – биік ... (мәдениеттілік)

2-бастаушы:    Жанын сап, халқын сүйіп, баққан тілім,
Жалықпай құпиялар ашқан тілім.
Жаһанның төрт бұрышы түгел танып,
Жат жұрттан да достарын тапқан тілім.

1-бастаушы:     Бұл жанды тіл – менің азат тілім,
Жадымда талмай самғар қанат тілім.
Жыр-қуат, сөзі – ана уызындай,
Жасай бер, Ана тілім – Қазақ тілім!

2-бастаушы: Қазақ тілі – бай тіл, оралымды, ырғақты теңеу-
бейнелеулері ерте туған тіл. Поэзияда Абай, Ілияс, прозада Мұхтар сияқты алыптар туғызған тіл. Осындай тілімізді таза ұстайық!
Ана тіліңді қадірлеу – мемлекетіңді, ұлтыңды, өзіңді қадірлеу. Қазақстан егемендігін баянды етіп, оны әлемдегі озық елдердің қатарына қосу үшін мемлекеттік тілдің жетекші рөл атқаратындығын әсте естен шығармайық.
Әнұран елді  басқа жерде таныстырушы, сондықтан тіліміз әлемнің түкпір–түкпірінде естілуде. Ендеше, кешімізді Әнұранмен аяқтайық!


ТІЛ - БІЗДІҢ ТІРЕГІМІЗ,
СОҒЫП ТҰРҒАН ЖҮРЕГІМІЗ
(Әдеби  ертеңгілік)

Дайындық кезеңі: Кітапхананың оқу залы. Тақырыпқа сай кітап көрмесі, гүл шоқтары, нақыл сөздер, шарлар, қазақ тілін зерттеуші ғалымдардың портреттері ілінеді.
Кітапханашы: Ана тілі – атаңның,  анаңның тілі, туған халқыңның тілі. Ана сүтіндей бойымызға біртіндеп сіңіреміз. Өнерлі, білімді, мәдениетті  қоғамның белсенді азаматы болуды біз тіл арқылы үйренеміз.
Жеке  бір адам ұлт тілін жасай алмайды. Тіл бүкіл халықтың игілігі, халықпен  бірге жасап, бірге дамиды. Ол әр халықтың жазуы жоқта кітабы, мектебі жоқта ұстазы болған. Әр азамат өз ойын ана тілінде білдіріп, білімінің жемісін сол тілде таратады, шығармасын ана тілінде жазып қалдырады.Халықтың тарихта қалуы тіліне байланысты. Тіл – халықтың жаны, сәні, дәлірек айтқанда, тұтастай кескін-келбеті. Адамды мұратқа жеткізетін тіл мен ата-дәстүрі. Ана тіліміз туралы М.Мақатаев, Ә.Тәжібаев, Д.Әбілев, М.Шаханов, Ж.Аймауытов сияқты көптеген  ақиық ақындарымыз жырлар жазды.
Ән: “Ананың тілі – аяулы үні”

1-жүргізуші:    Қазақ тілі – туын биік ұстаған,
Қазақ тілі – кең далама ұқсаған.
Қазақ тілі – мәртебелі, еңселі,
Құрметтеп отыр бүгін ел сені!

2-жүргізуші:Қазақ тілі – Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі.
Қазақ тілі – қазақ халқының тілі. Оның негізгі мекені – Қазақстан.
1-жүргізуші:   22 қыркүйек - Қазақстан  Республикасы  халықтарының тілдері күні, халықтық мереке. Тілді қастерлеу - ізгілік пен мәдениеттілік белгісі.
2-жүргізуші: 1997 жылы 11 шілдеде Қазақстан Республикасында «Тіл туралы» жаңа Заң дүниеге келді. Қазақ тілі ұрпақтан-ұрпаққа, атадан-балаға жеткен ұлы мәдени  мұра. Сондықтан да ана тіліміз талай жырға арқау болған.
1-қыз бала:    Сенің әрбір тынысыңмен күн кешем,
Сен арқылы тіршілікпен тілдесем.
Ел бетіне қалай түзу қараймын,
Ана тілім, егер сені білмесем.
2-ұл бала:    Ана тілім, дана тілім, бақ тілім,
Сенсіз бақыт дүниеден тапты кім?
Сенсің менің қасіретім, шаттығым,
Сенсің менің тазалығым, пәктігім.

“Ана тілін сүйеміз”әні
3-қыз бала:     Ең бірінші бақытым – халқым менің,
Соған берем ойымның алтын кенін.
Ол бар болса, мен бармын, қор болмаймын.
Қымбатырақ алтыннан нарқым менің.

Ал екінші  бақытым – тілім менің,
Жас жүректі тіліммен тілімдедім.
Кей-кейде дүниеден түңілсем де,
Қасиетті тілімнен түңілмедім.

Бақытым бар үшінші – Отан деген,
Кім мықты? – десе біреу, - Отан дер ем.
Оты сөнген жалғанда жан барсың ба?.
Ойланбай-ақ кел-дағы от ал менен.
“Үш бақытым” (М.Мақатаев)

4-ұл бала:    Тағдырыңды тамырсыздық індетінен қалқала!
Әр адамда өз анасынан басқа да,
Демеп жүрер, жебеп жүрер арқада,
Болу керек құдіретті төрт ана.

Туған жері – түп қазығы, айбыны,
Туған тілі – сатылмайтын байлығы.
Туған дәстүр, салт-санасы, тірегі
Қадамыңа шуақ шашар үнемі.
Және туған тарихы,
Еске алуға қаншама
Ауыр әрі қасіретті болса да.
Құдірет жоқ төрт анаға тең келер.
Онсыз санаң қаңбаққа ұқсап сенделер.
Өзге ананың ұлылығын танымас,
Төрт анасын менсінбеген пенделер.

Төрт анадан сенім таба алмаған,
Тамырсыздық басы қайда қалмаған?!
Төрт анасын сыйламаған халықтың,
Ешқашанда  бақ жұлдызы жанбаған.
Қасиетті бұл төрт ана – тағдырымның тынысы,
Төрт ана үшін болған күрес – күрестердің ұлысы.
“Төрт ана” (М.Шаханов)

5-қыз бала:    Ұйықтасам, ана тілде күбірледім,
Оянсам, сөйлеп кеттім, кідірмедім.
Анамның ақ сүтімен сіңген тілім,
Бітпейді менің одан бұрын демім.

Сырласпай адамдармен тұра алмаған, 
Бұл тілге – жарық күнге жыр арнағам.
Жоңғармен шайқасқанда осы тілде,
«Ақ жолдап» бабаларым ұрандаған.

Мәңгілік дана сөзбен жасар адам,
Сүйектен өтетін тіл аса қатаң.
Бұл тілде желмаям  жортып келіп,
Кемеңгер кеңес берген Асан атам.

Мәңгі өлмес, мейлі, заулап көшер заман,
Жиреншедей дария шешен бабам.
Қазыбек, Төле, Әйтеке ердің құнын,
Екі ауыз сөзбен шешкен көсем бабам.
“Тілім менің” (Қ.Мырзалиев)

6-ұл бала:            Тіл сенің –
Ең қайратты арыстаның!
Қорғаның дұшпаныңмен алысқан күн.
Тіл сенің –
Жүректегі жүйрік елшің,
Көк орман, көк арайлы бағыстаның!
Тіл сенің –
Өмірдегі өрнек сырың,
Тіл сенің –
Көмейдегі күміс жырың!
Аспаның,
Айың,
Күнің,
Ауаң,
Демің,
Шат күлкің, тәтті әзілің, тапқыр сының.
Тіл сенің –
Жігіттік, балалығың,
Өмірдегі адамдық даралығың.
Тіл сенің –
Шағын жорғаң шын тайпалар,
Сайысса саңлақ сөзде ер байқалар!
Жүйрік тіл жүректерді тебірентпесе,
Шешен деп, шежіре деп кім айта алар?
Ердің құнын бағалар екі ауыз сөз,
Ел тағдырын шешіпті өткен бір кез.
Досқа – бал,
Дұшпанға – у,
Қайран тілдің,
Достарым, құдіретін осыдан сез!
Тіл сенің –
Тірліктегі жан ләззатың!
Тіл сенің –
Ар,
Арманың,
Махаббатың.
Адамдық бар қасиет тіл мен мида,
Ұғынсақ, сонда мейір, шапағатың!
“Тіл сенің” (Ә.Әбілов)
7-қыз бала:        Дәулет деген –
Ұғыңдар!
Кеше болса, бүгін жоқ.
Тілің болса – күнің бар,
Тіл болмаса – түгің жоқ!
Тілім – шипам, дәрім де,
Мәңгүрт болып күн көрем.
Абыройдың бәрін де
Маған осы тіл берген.

Тілсіз келген білімнің,
Түбі нағыз қиғылық.
Көсегесін тілімнің
Көтеремін ту қылып.

Ақын көзі жұмылмас,
Жырдың көзі жұмылмай
Елдің туы жығылмас,
Тілдің туы жығылмай.
“Тілдің туы” (Қ.Мырзалиев)

“Атамекен” әні

1-жүргізуші:    Тамаша өлең таңдайға татып балдай,
Өз тілінде жыр оқу бақыт қандай!
Жан-дүниең жарқырап сала берер,
Ағарып келе жатқан атып таңдай.
2-жүргізуші:    “Туған тіл – тұғырың, туған тіл –қыдырың” дегендей, туған жер, туған тіл адамға қандай ыстық, қандай қымбат! Оның қасиетін, қадірін бір сөзбен, бір өлең шумағымен айтып жеткізу мүмкін емес.Тіліне зер салыңдар бұрынғының,- дей келіп, бүгінгі тіл мерекесіне Төле би, Қазыбек би, Әйтеке билер келгенін қуанышпен хабарлаймыз. Сол кісілердің ауылдарын аралап, аталы, шешендік сөздерін тыңдайық.

“Төле бидің төрелігі”.
Шу өзенінің Балқашқа жақын жайылымына бұдан көп жыл бұрын үйсін мен арғын тайпаларының белді бектері таласыпты. Екі  жақтың да билері бас қосып, кеңесіп, бәтуаласа алмай отырғанда, топқа еріп келген он бес жасар Төле билік айтушылардың бірде-біріне көңілі толмай:
Ақты ақ деп бағалар,
О, игі жақсы ағалар.
Өзегі талса ел біткен,
Өзен бойын жағалар.
Би:    “Ата тұрып ұл сөйлегеннен без, ана тұрып қыз сөйлегеннен без” деуші еді. Мына бала кім өзі?
Төле:    О, би аға, он үште отау иесі демес пе.
Кінәлімін бе, келіп қалсам он беске?
Сөз сөйледім, бұйыра көрмеңіз айыпқа,
Алакөз болу ағайын адамға лайық па?
О, игі асқар тауымыз,
Әділ ме осы дауымыз?
Жар астында тұрғанда,
Жасырынып жауымыз.
Би:              Жасы кіші демеңдер,
Ақылы асса аға ғой.
Балам, ағалық билікті саған бердім.
Төле:    “Сары табақтан сарқыт қайтады” деген, билікті маған
берсеңіз, Шу өзенінің оң жағын үйсін, сол жағын арғын жайласын.
Би:        Үй баласы ма деп едім,
Ел баласы екенсің.
Ақ маңдайлы арысым,
Талабың алдан өтелсін.
Ауылыңның таңы бол,
Маңдайдағы бағы бол  деген екен.
1-жүргізуші: Қазыбек биге бір адам: “Кім жақын, не қымбат, не қиын?” деген үш сұраққа жауап беріңізші, - деп қиылып отырып алыпты.

Сонда Қазыбек:
Тату болса, ағайын жақын,
Ақылшы болса, апайың жақын.
Бауырмал болса, інің жақын.
Инабатты болса, келінің жақын.
Алдыңа тартқан адал асын,
Қимас жақын қарындасың.
Сыбайлас болса,  нағашың жақын,
Адал болса, досың жақын.
Еркелейтін немерең жақын,
Өз ұрпағың – шөберең жақын,
Жан серігің жас кезіңнен
Бәрінен де әйелің жақын.


Алтын ұяң – Отан қымбат
Құт берекең – атаң қымбат.
Аймалайтын анаң қымбат,
Мейірімді апаң қымбат.
Туып, өскен елің қымбат,
Кіндік кескен жерің қымбат.
Ұят пен ар қымбат,
Өзің сүйген жар қымбат.

Арадан шыққан жау қиын,
Таусылмайтын дау қиын,
Дәл осындай жағдайда,
Пана болмас өз үйің.
Жазылмас дерт қиын,
Не істеріңді біле алмай
Ашиды сонда бас миың, - деп жауап беріпті.

Кітапханашы:    Ал, балалар, тіл туралы көптеген өлеңдер оқып, ойларыңды ортаға салдыңдар, көп рахмет. Халқымыздың бай тілін меңгеру, көркейту, қыр-сырын танып білу әр азаматтың қолынан келетін дүние. Тілді қорғап, қастерлеу, әрқайсымыздың міндетіміз, парызымыз екенін ұмытпайық! Әдеби ертеңгілікті Қожаберген жыраудың “Баба тілі” атты өлеңімен қорытындылауды жөн көрдім.
Баба тілін қадірле,
Болашақтан түңілме!
Айналайын, боздақтар,
Аралас тілге үңілме!
Миды оят, жамиғат,
Қазақша алтын, жезіңді.
Қазақша жазбай жүргенді,
Түзет құрып тізгінді
Хат жазылсын өзара,
Жетілдір, қазақ, сөзіңді.
Жат алдында ез болмай,
Берік ұста өзіңді.
Асан қайғы, Жиренше,
Сөйлеп өткен қазақ тіл.
Әз Жәнібек, Қойшыбай,
Сыйлап өткен ғажап тіл.
Осы тілді жек көрген,
Дүниеден қалар құр.
Бағаласаң шынымен,
Баба тілің асыл – нұр.

“Анамның тілі” әні .
Әдеби ертеңгіліктің соңын концерттік бағдарламамен аяқтауға болады.

ТІЛ – ЖАНЫҢ, ТІЛ – ҚАНЫҢ,
ТІЛ – АРЫҢ, ТІЛ - ӘНІҢ
(Әдеби  ойын – сайыс)

Кітапхананың оқу залы тіл туралы ұлағатты сөздер, ребус, мақал-мәтелдер, шешендік сөздер және гүл шоқтарымен безендірілген. “Тіл – халық қазынасы” атты кітап көрмесі ұйымдастырылып, қазақ тілін зерттеушілердің портреттері ілінген.
Кітапханашы:   Құрметті көрермендер, оқырмандар, бүгінгі ойын-сайысымыз ана тіліне деген сүйіспеншілікті арттырып, таза, шешен сөйлеуге, елін, тарихын, тілін сүюге тәрбиелеу мақсатында өтеді. Ойын-сайыс әнұранмен басталады. Оқырмандар “Қыран”, “Ұлан” топтарына бөлінеді.

“Қыран” тобының ұраны:  Ардақтайық, ана тілді!
“Ұлан” тобының ұраны:    Менің тілім  - мәңгі өлмейтін өлең-жыр

І. Сұрақтар жазылған карточкалар салынған конверттерді топ жетекшілері алып, жауап береді.
·    Қазақстан қандай мемлекеттермен шектеседі?
(Қазақстан жері ұлан – ғайыр. Солтүстіктен оңтүстікке дейін 1500 шақырым болса, батыстан шығысқа дейін 3000 шақырымды алып жатыр. Оның батысы Каспий теңізімен, шығысы Алтай тауымен, оңтүстігі Қырғызстан, Өзбекстан, Түркіменстан, ал солтүстігі Ресеймен шектеседі).
·    Еліміздегі ең биік тау шыңы
(Хан тәңірі)
·    Қызыл кітапқа енген грейг жауқазыны қай қорықтың эмблемасы болып табылады?
(Ақсу-Жабағылы қорығы)
·    Менделеев кестесіндегі 105 элементтің қаншасы біздің еліміздің кен қойнауында бар?
(99)
·    Қазақ спортшылары арасынан тұңғыш рет Олимпиада чемпионы атанған кім?
(Балуан Жақсылық Үшкемпіров)
·    Дүние жүзіндегі ең биік шың – Джомолунгманы (Эверест) бағындырған (8848м) қазақ альпинисі кім?
(Қазбек Уәлиев)

ІІ.  Кітапханашы: 1. Жеті ұғымы. Табиғаттың тылсым сыры көп. Көшпенділер ұғымында күннің көзі 7 бөлікке бөлінеді. Аптада 7 күн. Бір ғажабы, бұл атаулар өзгермейтін өлшем бөліктері. Қазақта 3,5,7 сандары киелі болып есептеледі. Білімдар кісіні “Жеті жұрттың тілін біледі” дейді. Әз
Тәуке ханның “Жеті жарғысы” мен жеті қазына атауларындағы 7-лік санның тектен-тек тумағандығы айқын. “Жеті атасын білмеген жетесіз” деген даналық тұжырым ұрпақ көшінің үзілмеуін тілеген ізгі ниеттен шықты.



1.    Жеті жұмбақ сайысы
Жеті жұт.
1.    Құрғақшылық
2.    Жұт
3.    Өрт
4.    Оба
5.    Соғыс
6.    Топан су
7.    Зілзала

Жеті қат көк
1.    Ай
2.    Меркурий (Шоқ жұлдыз)
3.    Шолпан
4.    Күн
5.    Марс (Өмірзая)
6.    Муштари (Юпитер)
7.    Сатурн

Жеті жетім
Тыңдамаған сөз жетім,
Киюсіз тозған бөз жетім,
Иесіз қалған жер жетім,
Басшысы жоқ ел жетім,
Аққу, қазсыз көл жетім,
Жерінен айырылған ел жетім,
Замандасы қалмаса,
Бәрінен де сол жетім.

Жеті қазына
1.    Сұлу әйел
2.    Ер жігіт
3.    Қыран бүркіт
4.    Берен мылтық
5.    Жүйрік ат
6.    Құмай тазы
7.    Ақыл, білім
Кітапханашы:    Осы арада сергіту сәтін пайдаланып, бір оқырман ақын Ермек Өтетілеуұлының жеті ұғымына арналған “Жеті, жеті” өлеңдер топтамасынан үзінді оқып береді.

Жеті саны
Киелі сан «жеті» деген,
Байланысты жетіменен.
Көп ұғымы халқымыздың,
Белгісіндей салтымыздың.
Жеті қат көк жер үсті,
Жеті қабат жер асты.

Жеті Жарғы – заң жеті,
Қазынамыз бар жеті.

Жеті атамыз – тегі жұрт,
Ағайынды жеті жұт.

Қызықтырар құбыла,
Жеті түсті шұғыла.

Жерде 1- жеті керемет,
Жеті шелпек – берекет.

Сөз, сөйлемдер бағынар,
Жеті септік тағы бар.

Жеті қазына
Жүйрік аты – жігіт қаны, қанаты,
Қыран құсы- қарым күші, қуаты.
Алғыр иті – бастан берік сенімі.
Берен мылтық – сөнбес оты, серігі.
Қақпан-тұзақ – ау-жылымы, әдісі.
Өнер-білім – байлығының мәндісі.
Қазақ-ошақ – берекесі тірліктің.
Осы – жеті қазынасы жігіттің.

Жеті жас
Бір жасымда қаздаң бастым,
“Тұсау” деген таудан астым.
Екі жаста еркін сөйлеп,
Еркеледім менмін деп.
Үш жасымда үлкендердің,
Сөзін ұғып, соңына ердім.

Төрт жасымда талаптанып,
Тақпақ айттым, жаттап  алып.

Бес жасымда
“Сүндеттелдім”-
“Мұсылмандық міндет”, - дедім.

Алты жаста атқа міндім,
Шауып желіп, тоқтай білдім.

Жеті жаста мектеп бардым,
Ұқтым білім, еңбек барын.

Жеті күн
Дүйсенбіде – Делиде,
Сейсенбіде – Сеулде,
Сәрсенбіде – Сібірде,
Бейсенбіде – Берлинде,
Жұма күні – Меккеде,
Сенбі күні – Стамбулда,
Жексенбіде – Жайықта
Болдым! – десем,
Айып па?
Күдігіңді ұғамын,
Бірақ, шын бұл, жарқыным, -
“Саяхатқа” шығамын,
Теледидар арқылы.
Жеті түс
Жаңбыр жауып басылды,
Күн де шықты жарқырап.
Аспан шайдай ашылды,
Құлпырды бар атырап.

Түрлі түстер құбыла,
Көк жиекке шашылды.
Алып доға, шұғыла –
Кемпірқосақ асылды.

Қыр гүліндей қызыл түс,
Қоңыр-қызғылт лағыл түс.
Алтын сары асыл түс,
Жапырақтай жасыл түс.
Көл түсі бар – көгілдір,
Аспан түсі – көк мөлдір,
Бозғылт тартқан күлгін түс.
Осы жеті, білгін түс,
Сәнді сұлба салады,
Көздің жауын алады!

Жеті ата
Әлди, әлди, әлди-ай!
Тыңда, бөпем, қалғымай.
Сенің атың – Балғынбай,
Белбаласың сен маған,
Әке болам мен саған.

Әлди, әлди, әлди-ай!
Менің атым – Малдыбай,
Әкем менің – Қалдыбай.
Болады Ата ол саған,
Немересің сен оған.

Ал атаңның Қалдыбай
Әкесі еді – Сандыбай.
Арғы ата ол саған,
Шөбересің сен оған.
Әлди, әлди, әлди-ай!
Арғы атаңның Сандыбай,
Әкесі еді – Жандыбай.
Баба болар ол саған,
Шөпшексің, ал сен оған.

Әлди, әлди, әлди-ай!
Ал, бабаңның Жандыбай
Әкесі еді – Мәндібай.
Түп ата ғой ол саған,
Неменесің сен оған.

Әлди, әлди, әлди-ай!
Түп атаңның Мәндібай
Әкесі еді – Сәндібай.
Тек ата ғой ол саған,
Туажатсың сен оған.

Әлди, әлди, әлди-ай!
Бесік жырым бұл менің:
Жеті атаңды біл дедім.
Күнде айтамын осылай,
Жаттап өскін осыны-ай!
Әлди, әлди, әлди-ай!

Жеті септік
Атау айтты:
- Кім бұл бұзған ережені?
Не зат соққан терезені!
Ілік ілді:
- Кімнің ісі дүрліктірген?
Ненің буы желіктірген?
Барыс білмек:
- Кімге сотқар ерегісті?
Неге қылды дөрекі істі?
Табыс таппақ:
- Кімді бұның басынғаны?
Нені көздеп, тасынғаны?
Жатыс жатыр:
- Кімде кегі келесі? – деп,
Неде кетті есесі? – деп.
Шығыс шықты:
- Кімнен алған үлгісі? –деп,
Неден туған бұл ісі? – деп.
Ал көмектес:
- Кіммен, - деді, - адасып жүр?
Немен оған қарасып жүр?

Жеті септік сұрақтарын
Жатқа білгін, шырақтарым!

Кітапханашы:    Келесі ойын-сайысымыз – Тапқырлық.
1.    Шешендік өнер. Тарихта Тәуке хан, Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би, Сырым батыр тағы басқа белгілі адамдармен қатар, Жиренше, Досбол, Жидебай, Сауытбек, Қылышбай т.б. шешендердің  аты белгілі. Халық шешендік сөздерді заман өткен сайын әрлеп, әсерлеп ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуде. Би – шешендердің жиналған ортасы.

1-оқырман: Қазақ халқы ежелден-ақ тіл қадірін біліп, аталы сөзге бағына білген. Шешендерден шыққан қара сөздің өзінде өлеңге бергісіз үйлескен ырғақ болады. Сөз бен сөз өзара ұйқасып жатады.
Үш кемеңгер дүлділім,
Сақтаған ел бірлігін!
Қазақта қара қылды қақ бөлген  Төле би, Қазыбек би, Әйтеке билердің сөз үлгілеріне зер салайық.
Төле би:        Уа, халқым!
Көсіле шабар жерің бар!
Тау көтерген елің бар,
Қол бастайтын ерің бар,
Атадан қалған сара жолың бар
Сөз қадірін біліңдер!
Кітапханашы:    Қазыбек есімі қазақ пен қалмақ арасындағы шапқыншылық кезінде екі елдің арасында бітімші болған батыл елші, парасатты тәлімгер ретінде мәлім. Он бес жасында Тайкелтір би бастаған елшілерге еріп барып, қалмақ ханы Қоңтажы тұтқынында жатқан қазақтарды батылдығымен, шешендігімен босатып алады. Қазыбектің қалмақ ханы Қоңтажыға айтқаны:
“Біз қазақ деген мал баққан елміз. Бірақ ешкімге  соқтықпай, жай жатқан елміз. Елімізден құт-береке қашпасын деп, жеріміздің шетін жау баспасын деп найзаға үкі таққан елміз. Ешбір дұшпан басынбаған елміз, басымыздан сөз асырмаған елміз. Досымызды сақтай білген елміз, дәм-тұзымызды ақтай берген елміз. Асқақтаған хан болса, хан ордасын таптай білген елміз.Атадан ұл туса, құл боламын деп тумайды, анадан қыз туса, күң боламын деп тумайды, ұл мен қызды қаматып отыра алмайтын елміз.
Сен қалмақ та, біз қазақ,
Қарысқалы келгенбіз.
Сен темір де, біз көмір
Еріткелі келгенбіз.
Танымайтын жат елге
Табысқалы келгенбіз.
Табысуға келмесең,
Шабысқалы келгенбіз.
Сен қабылан да, біз арыстан
Алысқалы келгенбіз.
Тұтқыр сары желімбіз
Жабысқалы келгенбіз.
Берсең, жөндеп бітіміңді айт,
Не тұрысатын жеріңді айт”.
Кітапханашы:    Осы сөзді естіп, баланың өнеріне риза болған Қоңтажы хан: “ Қарағым Қазыбек, сен жаңа үйреткен жас тұлпар екенсің. Сенің айтқан сөзіңе менің буыным шыдамай, сіресіп тұра алмады. Сондықтан саған екі түрлі белгі беремін. Біреуі – сенің дауысың қаздың дауысындай қаңқылдап шығады екен, сондықтан бұдан былай “Қаз дауысты Қазыбек” болсын. Екінші – тоқсан жеті жүлдені саған арнап байладым. Бұдан былай сен екі сыбағалы бол” депті. Содан бері Қазыбек би  атанып кетіпті.   
Енді Әйтеке бидің сөзіне құлақ түрейік:
Әйтеке би:        Суалмайтын суат жоқ,
Тартылмайтын бұлақ жоқ.
Тамыры суда тұрса да,
Уақыты жеткенде,
Қурамайтын құрақ жоқ...
Тек жақсыдан өлмейтін
сөз қалады ... – деген екен.

Кітапханашы: Сөз танығыш жастарға үш бидің біреуі он түрлі сұрақ қояды.
Төле би:    Айтсам, он түрлі жұмбағым мынау. Бір, екі, үш, төрт, бес, алты, жеті, сегіз, тоғыз, он.
Қазыбек би: Бір дегеніміз – бірлігі кеткен ел жаман.
Екі дегеніміз – егесіп өткен ер жаман,
Үш дегеніміз – үш бұтаққа бөлінген ағайын жаман,
Төрт дегеніміз – төсектен безген жас жаман,
Бес дегеніміз – белсеніп шапқан жау жаман,
Алты дегеніміз – асқынып кеткен дерт жаман,
Жеті дегеніміз – жесір қалған жас жаман,
Сегіз дегеніміз – серпілмеген қайғы,
Тоғыз дегеніміз -  торқалы той, топырақты
өлімге бас көрсетпесе, сол жаман,
Он дегеніміз – оңалмас кәрілікке дауа
болмас деген сөзіңіз, – депті.

Кітапханашы:  Міне, балалар, ел тірегі болған аталардан қалған асыл  сөздердің мән-мағынасын байқадыңдар. Билердің, халық тарихын, әдет-ғұрып, салт-санасын жете білген ел ақсақалдарының, атақты шешендердің жастарға берер ақылы өсиет болып қалған.
Кітапханашы:    Бәйге жарысы. Тіл туралы мақал-мәтелді екі топ кезекпен жарыса айтады.
Жүйелі сөз – киелі,
Тіл - көңілдің кілті.
Ең тәтті де – тіл,
Ең ащы да – тіл.
Ең жұмсақ та – тіл,
Ең қатты да – тіл.

Жақсы байқап сөйлер,
Жаман шайқап сөйлер.

Жүзден біреу – шешен,
Мыңнан біреу – көсем.

Үлгілі сөз білмеген –
Надандықтың белгісі.

Біреудің сөзі әдемі,
Біреудің көзі әдемі.

Қызыл тілдің қадірін,
Тоқтағанда білерсің.

Кітапханашы:  Осылайша мақал-мәтел жарысы өткізіліп, кезек жұмбаққа келеді.

Жұмбақ:
Сүйексіз  ғып жаратқан,
Жұртты аузына қаратқан.
(Тіл)
Өңшең тістің арасында
Бір патша.
(Тіл)
Сүйектен қаланған қорғанда
Сүйексіз күзетші тұрады.
(Тіс және тіл)
О жағы мәрмәр,
Бұл жағы  мәрмәр.
Ортасында,
Сандуғаш сарнар.
(Тістер және тіл)
Сырлы сандықта бір сылым ет.
(Тіл)

Жағалай-жағалай тас қойдым,
Жирен атты бос қойдым.
(Тіс, тіл)
Отыз екісі диірмен тартып,
Бір қапқа салады.
(Тіс және тіл)

Көмкерілген қала,
Төңкерілген қала.
Арасында соның
Қызыл шақа бала.
(Тіл)
Екі әскер соғысып жатыр,
Ортасында бір елші.
(Тіс пен тіл)
Қызыл түлкі інінен шықпайды.
(Тіл)
Әрі сүйексіз,
Әрі тиексіз.
(Тіл)
Ақ тоғайдың ішінде
Кісінейді күрең тай.
(Тіл)

Кітапханашы:        Екі ішектің бірін қатты,
Бірін сәл-пәл кем бұра.
Нағыз қазақ қазақ емес,
Нағыз қазақ – домбыра демекші енді екі топ домбырамен күй шертіп, ән айтудан жарысады.

Қорытынды бөлім.
Кітапханашы:    Балалар, ана тілімізбен бойымызға дарыған қазақ тілінің құдіреттілігі оның өрлігінде, орасан зор байлығында. Тіл мәселесі қазір ең бір шешуші мәселе болып отыр. Қандай табыстарымыз бар?
(Екі топқа кезек-кезек сұрақ тастап, жауап алып отырамыз)
1.    Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алған жыл?
1991 жыл
2.    Қазақстан Республикасының тұңғыш Конституциясы қашан қабылданды?
1993 жыл
3.    Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі қандай тіл?
Қазақ тілі.
4.    Ана тілі үшін, елі үшін құрбан болған азаматтарды атаңдар.

1-оқырман:    Ахмет Байтұрсынов, Шәкерім Құдайбердиев,
Жүсіпбек Аймауытов...
2-оқырман:    Мағжан Жұмабаев, Міржақып Дулатов, Мұстафа Шоқай...
3-оқырман:    Сәкен Сейфуллин, Бейімбет Майлин, Ілияс Жансүгіров.
4-оқырман:    Қуан, далам!
Қуанатын күн бүгін
Серпіп таста (мұңды)
Мұңды жүрек түндігін
“Тіл туралы”
Заңым енді күшіне
Паш еткендей
Кескен жаңа кіндігін.
5-оқырман:        Қуан, бабам!
Қуанатын жөнің бар.
Деген едің –
Тіл бар жерде өмір бар.
Халық жауы атандық-ау,
Сол үшін ғұмырыңды
Құрбан етіп жолында ар.
Барлық оқырмандар:    Қуан, анам!
Ұзағынан сүйініп,
Сәтіңде көп
Кейде кеткен түңіліп.
Ақ сүтіңмен
Бойға біткен тілімді
Пір тұтамын,
Мен алдыңда иіліп.

(Барлық оқырмандар бастарын иеді)
Соңында Қазақстан Республикасының Әнұраны орындалады.


ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ  АСЫЛ  МҰРАСЫ
(Сұрақ-жауап ойыны)

Бірінші топтама: Тұрмыс-салт және тарихи жырлар.
Сұрақтар үлгісі:
1. Төрт түліктің иесін ата?
Қой – Шек-Шек ата
Жылқы – Қамбар ата
Түйе – Ойсыл қара
Сиыр – Зеңгі баба
2. Әдет-ғұрып өлеңдерінің қандай түрлерін білесіңдер?
Жар-жар, Сыңсу, Беташар, Жоқтау, Тойбастар.
3.Нәресте дүниеге келгенде қазақтар қандай жыр айтқан?
Бесік жыры

Екінші топтама: Халық ертегілері мен аңыздары және ертегі кейіпкерлері.
Сұрақтар үлгісі:
1.    Қазақ ертегілерінің түрлерін ата?
Қиял-ғажайып, тұрмыс-салт, хайуанаттар жайлы
2.    Жаздың қайнап тұрған ыстық күні жылқымды суарайын деп құрық үстіне құрық салып, жау тигендей қуалап, айдын шалқар бір көлге келсем, тақсыр-ай, күннің ыстығын содан білерсіз, көлдің суы кісі бойы, қол ұсыным мұз болып қатып қалыпты. Қазақ халқының қай ертегісінен?
Қырық өтірік
3.    Тышқан не айтарын білмей тұрды да, іштей қулық ойлап, жиналғандарға былай деді: “Бұл таластан ешнәрсе өнбес. Жаңа  жылды қарай тұралық. Кім бұрын көрсе сол жыл басы болсын”... Бұл қай ертегі?
Жыл басына таласқан хайуанаттар
4.    Көктегі, жердегі, жер астындағы өмір туралы жазылған халқымыздың ауыз әдебиетінде ерекше орын алатын батырлар ертегісі?
Ер Төстік
5.    “Ұр, тоқпақ” ертегісіндегі үш қасиетті затты атаңдар?
“Піс, қазан”, “Құс, есек”, “Ұр, тоқпақ”

Үшінші топтама: Халық жұмбақтары мен мақал-мәтелдері.
Сұрақтар үлгісі:
1.    Отан туралы үш мақал айт.
2.    Білім туралы үш мақал айт.
3.    Еңбек туралы үш мақал айт.

Жұмбақтың жауабын шеш.
1.    Тындырып адам жұмысын,
Тазартып үйдің жуды ішін.
Кейде дауыл соғады,
Кейде ішіне сорады.
(Шаңсорғыш)
2.    Ішігіне мұз қатқан,
Өзін-өзі мұздатқан.
(Тоңазытқыш)
3.    Жылыны суытпайды
Суықты жылытпайды.
(Термос)
4.    Ымырт түсе шығамын,
Таң атқанда батамын.
Көк теңізде шашылып,
Көзімді ілмей жатамын.
(Жұлдыздар)
5.    Бір нәрсе білмегенді білгізеді,
Өзіңді тұрсаң қарап күлгізеді.
Жалғанда әңгімесі сондай қызық,
Жаныңды тыңдай берсең кіргізеді.
(Кітап)

6.    Бір ұзын ағаш, ағаштың үстінде он екі ұя, әр ұяда төрт-төрт тұқым, әрбір тұқымда жеті балапан бар.
(Бір жыл, он екі ай, төрт жұма, жеті күн)

Төртінші топтама: Батырлар жыры.
Сұрақтар үлгісі:
1. Негізгі тақырыбы елін, жерін қорғауға арналған қазақ фольклорының жанрын атаңдар?
Батырлар жыры
2.    Қандай батырлар жырын білесіңдер?
Қобыланды, Ер Тарғын, Қамбар, Алпамыс, Ер Қосай
3.      Батырлар жырының ең көнесі?
“Алпамыс батыр” жыры
4. Қобыланды батыр жырындағы батырдың  адал жары, ақылшысы?
Құртқа
5. Қай жырда Сыпыра жырау аталық сөз айтады?
“Ер Тарғын” жыры
6. Алпамыс батырдың сәйгүлігі?
Байшұбар
7. Қобыланды батырға қарсы шыққан айлалы қалмақ батыры?
Алшағыр
8. Батырлар жырының ішінде ең алғаш хатқа түсіп, жарық көрген  жыр?
“Ер Тарғын”
9. Алпыс үйлі арғынды, тоқсан үйлі тобырды асыраған, кедей шаруадан шыққан алып, күшті батыр?
Қамбар батыр
10. Қамбарға ғашық болған бай қызы
Назым

Бесінші топтама: Лиро-эпостық  жырлар.
Сұрақ үлгілері:
1.    Қандай лиро-эпостық жырларды білесіңдер?
Қозы-Көрпеш – Баян сұлу, Қыз Жібек, Айман-Шолпан
2.    Қазақ лиро-эпосының ішіндегі ең көнесі?
“Қозы Көрпеш – Баян сұлу”
3.    Әуелеп ұшқан алты қаз,
Жерге неге қонбайсың.
Сіздер тірі мен өлі
Жатырсың неғып демейсің?
Қасірет-қайғы халімді
Неге келіп білмейсің? – бұл қай жырдағы кімнің зары?
“Қыз Жібек” жырындағы Жібектің Төлегенді
жоқтап алты қазға айтқан зары
4.    “Қозы Көрпеш – Баян сұлу” жырын алғашқы зерттеуші қазақ ғалымы?
Ш.Уәлиханов
5.    Махаббат мұнарасы – “Еңлік – Кебек” зираты қай жерде орналасқан?
Семей облысы, Абай ауданы, “Шұбар-Төбе” тауында
6.    “Қыз Жібек” жыры алғаш рет қай жылы баспа бетін көрді?
1894 жылы
7.    Қозы Көрпеш – Баян сұлу мазары қай жерде орналасқан?
Семей облысы, Аягөз ауданы, Таңсық селосына таяу жерде

КӨҢІЛДЕН ШЫҚҚАН КӨРІКТІ ОЙ

Тектілік те тілден
Қазақ халқы  жаратылысынан текті, намысқой, жаны таза, тілге шебер ел болғаны ақиқат. Оған өткен тарихымыз, хандарымыз бен батырларымыздың, би-шешендеріміздің қалдырған істері мен әділ де тапқыр, жақсылық пен жамандықтың арасын ақ пен қарадай ашып айтқан асыл сөздері куә.
Осы сөздер арқылы қасиетті аталарымыз, ақ жаулықты аналарымыз көргенділіктің, мәрттіктің, тәлім –тәрбиенің небір жақсы жол-жобасын, жөн-жосығын айқындап кетті.
Мұны олар жазу-сызусыз-ақ ұтымды ой, өткір сөз, өтімді тіл арқылы құлаққа құйып, қанға сіңіріп, көңілге тоқытып жасай білуі де халқымыздың өзіндік бір ғажап болмысы әрі ерекшелігі екенін еріксіз мойындайсың. Қазіргілердің кейінгі ұрпаққа не жасап қалдырғанын тарих өзі таразылай жатар.
Бұрынғы аталарымыз ел мен жер, қазына, ұлағатты тәрбие, салт-дәстүр қалдырып кетті. Сондай ұлылықтардың бірі – адалдық пен адамдық және соған лайық сөздер.
Қазақ “текті”, “жақсы” деген бір ауыз сөз арқылы адамды өсіріп, “тексіз”, “жаман” деген бір ауыз сөз арқылы өшіріп отырған.
“Жақсының жақсылығын айт, нұры тасысын,
Жаманның жамандығын айт, құты қашсын!” деп ажар, беделіне қарамай, жер-жебіріне жеткізе, ақ алмастай кесіп айтқан ғой және айта алған ғой.

Өнер алды – қызыл тіл (шешендік өнердің 7 қағидасы).
1.    Дүниеде тыңдаушыларының өзі жақсы білетіндерін өздеріне тәптіштеп айтып жатудан жаман нәрсе жоқ. Сенің өзгеге айтқаның кісіге білім беретіндей, оның жүрегін қозғайтындай нәрлі болу керек. Нәрсіз, дәмсіз сөзді сөйлемеген жақсы.

2.    Өз сөзін қадірлейтін кісі тыңдаушысын да қадірлейді. Тыңдаушыларды қадір тұта сөйлеген адамның сөзі тартымды болады.

3.    Сөйлегенде әрбір сөзің анық, дәл, айқын естілетін болсын. Дауысың булығып шығып, бір сыдырғы әуенмен, жігерсіз, баяу сөйлейтін болсаң, айтқаның қанша қызықты болғанымен, тыңдаушыларды тез жалықтырады, олардың көңілі басқаға ауып кетеді. Сөйлеушінің дауысы құбылмалы әрі жайдары болуға тиіс. Құр айғайлап кетудің де керегі жоқ. Сенің дауысыңнан әрқашан байсалдылық, сенім, табандылық сезілетін болсын.

4.    Сөзің тартымды болсын десең, оған аздап болса да бет-әлпет, қолдың қимылын қатыстыр. Бірақ, жөн-жосықсыз қолыңды оңды-солды сермей беру жараспайды. Мұндай жеңілтектік тыңдаушыларды алаңдатып, көңілін басқа нәрсеге аударуға себепкер болады. Ең керегі – байсалдылық, тағы да байсалдылық.

5.    Тыңдаушыларға көз қырын салмай, екі көзін қағаздан алмай сөйлейтін кісіні жұрт онша ұнатпайды, біреу жазып берген сөзді оқып, өзгелерді алдап тұрғандай көрінеді.

6.    Айтайын деген ойыңды әбден ығыр болған, үйреншікті сөздерден бастама. Онда сөзің тартымды болмайды, өзгелер ықыласпен тыңдамайды. Ойыңды өз сөзіңмен, әдеби тілге тән сөздермен, әсерлі, қызықты етіп жеткізуге тырыс. Сөз арасында мақал-мәтелді, кейбір өлең жолдарын, нақыл сөздер  мен қанатты сөздерді келтіріп отырсаң, теріс болмайды.

7.    Айтқан сөзің қысқа, әрі тұжырымды болсын. Аз сөзбен көп нәрсе айтуға тырыс. “Көп сөз - көмір, аз сөз – алтын” екенін ешқашан есіңнен шығарма.

ЖҮЙЕЛІ СӨЗ, ЖҮЙРІК ОЙ

СӨЗ ТАПҚАНҒА ҚОЛҚА ЖОҚ
Сөйлер сөзге, тілге адамзат сонау көне дәуірдің өзінде-ақ ерекше мән берген. Ғасырдан ғасырға жетіп, бірден-бірге ұласып жатқан ел аузындағы небір ғажайып аңыз, әңгімелер, көне мақал-мәтелдер, жазба деректер осының айғағы тәрізді. Қай  халықтың тарихына үңілсеңіз де, өнер алды саналатын қызыл тілге, шешендік өнерге байланысты небір керемет асыл сөздерді табасыз. Табасыз да сүйсінесіз.
Елдігін сақтағысы келген қай халық болмасын, ең алдымен, тілін сақтауға әрі ұрпақтан-ұрпаққа мұра  болып көшіп, мирас боп ұласып отыратын мәдени-тарихи қазынаны келер буынға қастерлеп, қасиеттеп ұзатып салатыны да мәлім. Төмендегі аңыз да осыны дәлелдейді.
“Тіл бас жарады, бас жармаса, тас жарады” деген тарих мақұлдайтын шындық бар. Атақты ғұлама Мәшһүр Жүсіп Көпеев осы орайда мынадай аңыз әңгімелейді:
Сонау “Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама” жылдарында бір көк ала бие он бес ауылды асырауға жарапты, бір мерген он бес ауылды асырапты. Биеден бір сауғанда бір үлкен көнек сүт шығады екен. Иесі “көз тиеді” деп биесін сайдан-сайға жасырып сауады екен.
Бір күні бір сайда жасырып сауайын деп жатса, көз ұшында төрт кісі көрінеді. Келіп қалады-ау деп асығып сауа береді. Бірақ олар келгенше сауып бола алмапты. Кісілер келіп қалған соң, амалсыз түрегеліп, бір қара тасты алып, “тіл болсаң тасқа тіл” деп, сүттің ішіне тастай беріп, көнектің бетін жаба қояды.
-    Мана көз ұшында біз көргеннен биені сауып отыр едің, сонан бері биені сауып отырдың ба, жоқ, жай отырдың ба, біз тамаша қылып, білейік деп келіп едік, - депті.
-    Биемнің жуырда иімейтұғын жаман мінезі бар еді, сол мінезі ұстап, күні бойы  иімей, жаңа ғана сіздердің алдыңызда зорға  иіді.
-    Бәсе, солай болар, манадан бері сауып отырған болсаң, бір көл болып ағарлық болды, - деп жолаушылар жүріп кетеді.
Кісілер кетісімен сүтті сабасына құйса, көнектің түбіндегі қара тас төрт бөлінген екен. “Адам тілі тас жарады, тас  жармаса, бас жарады” деген  содан қалған екен. Егер ол тасты салмаса, биеге кәрін салады екен.

СӨЗ   ҚАДІРІ
Өте ертеде бір қадірлі шешен қария келте дүниеден көз жұмарында қасына ұлын шақырып алып:
-    Балам, мен ұзамай дүние саламын. Әкем қазына қалдырмады деп қамықпа. Ел ішінде қалдырып бара жатқан асыл мұрам бар. Соны іздеп тап, қадірле, қастерле, - дейді. Мұны естіген бала әке мұрасын іздеймін деп табанынан таусылып, ел кезеді, таба алмайды. Ойы он саққа кеткен бала бір күні ел ішіндегі абзал қарияға келеді.
-    Әкеңнің сөзі рас, балам. Оның саған қалдырған мұрасы – тіл. Ол шешен адам еді ғой... Бәріміз сөйлеуді сенің әкеңнен үйрендік. Тілден қымбат қазына жоқ, - деп аталы сөздің шешуін айтыпты.

БАСҚА ПӘЛЕ  ТІЛДЕН
Ертеде бір данышпан өмір сүріп, оның үш ұлы, бір қызы болыпты. Қызы да, ұлдары да ақылды болып, ер жетіпті. Айдан ай, жылдан жыл өтеді. Әкесі әбден қартаяды. Күндердің бір күнінде шал ұйықтай алмай, дөңбекши береді. Мұны сезген кемпірі мен қызы:
-    Сізге не болды, бір жеріңіз ауырып жүр ме, жоқ әлде алыс жүрген балаларыңызды сағынып жүрсіз бе? – дейді.
-    Иә, сағындым. Оның үстіне бір арманым ішімде кетіп барады.
Сонда қызы әкесінің алдына келіп:
-    Арманыңызды айтыңыз, мүмкін көмегіміз тиіп қалар, - дейді. Шал айтады:
-    Ешқандай құпия жоқ. Менің үш ұлымның үшеуі де ақылды. Сонда да біреуінің ақылы артығырақ болуға тиісті. Соны білу - менің арманым.
Қызы ойланып:
-    Ой, ата, осыған да қиналасыз ба? Қыдырып барып балаларыңызды сынап келіңіз, - деп қыз бен кемпір жол қамына кіріседі. Азығын, сусынын дайындап, атын ерттеп беріп, жолға салып жібереді. Аз жүрді ме, көп жүрді ме, кім білсін. Бір күні үлкен ұлына жетеді. Баласы зор құрметпен қарсы алып, қолынан келгенінше сыйлайды. Екі-үш күн жатып мауқын басып, төртінші күні қайтпақшы болады. Баласы тағы да қой алдырып сойғызады. Тамақ піседі, етін қазаннан түсіріп қойып, нанын салып жатқанда, шал баласына қарап:
-    Қарағым, ана етіңнің жақсы жерінен бір кесіп берші, - дейді. Ұлы жақсы жері дәуде болса, санның еті шығар деп, сан етінен кесіп береді. Шал аздап ауыз тиіп, қойып қояды.
-    Балам, енді жаман жерінен бір кесіп берші, - дейді. “Еттің де жаман жері бола ма?” – деп ұлы сәл ойланып тұрып, жаман жері дегені тіс өтпейтін сіңір шығар деп сіңірден кесіп береді. Сіңірді алып, аздап ауыз тиеді. Артынша тамақ та келеді. Тамағын жеп, сыйына риза болып, ел-жұртпен, баласымен қоштасып қайтады.
Данышпан жүріп отырып, екінші ұлына келеді. Екінші ұлы да зор құрметпен қарсы алып сыйлайды. Әкесі қайтар күні бірінші ұлына қойған сауалын қояды. Екінші ұлы да бірінші ұлының істегенін қайталайды. Ол енді үшінші ұлына келеді. Үшінші ұлы да зор құрметпен қарсы алып, сыйлайды. Қайтар күні екі ұлына қойған сауалын кіші ұлына да қояды. Сонда кіші ұлы мұнда бір сыр бар шығар деп ойлайды. Сосын бастың тілінен кесіп береді.
-    Балам, енді жаман жерінен бір кесіп берші, – дейді. Баласы тағы да тілден кесіп береді. Сонда әкесі:
-    Балам, мұның қалай, жақсы жерінен кесіп бер десем, тілінен кесіп бердің, жаман жерінен кесіп бер десем тағы да тіл бердің, - дейді. Баласы:
-    Ой, ата-ай, сіздің сынап отырғаныңызды біліп тұрмын. Жақсы да, жаман да, ұрыс та, керіс те, өсек те, бәрі де осы тілден шығады. Екі елі ауызға төрт елі қақпақ дегендей, әр адам өз тіліне сақ болса, еш уақытта ұрыс-керіс болмас еді. Басқа пәле тілден, - деген екен. Қарт үшінші ұлының ақылдылығына өте риза болып қайтады.

СӨЗ  ҚҰДІРЕТІ

Елкей ханның әмірі жүріп тұрған заманда Оңғар деген әрі ақын, әрі жыршы кісі өмір сүріпті. Менмен хан бір жиында Оңғарды атымды  тұсап кел деп жұмсайды. Оңғар “бармаймын” деуге қатыгез ханнан қорқады. Атты тұсап болып, жоғары қарағанында қарақұстың ұясына көзі түседі. Ұядағы бір  балапанды қойнына тығып ала қайтады.
Қайтып келіп:
Ханеке, атыңызды тұсап келдім,
Бүгін бір мал баққанға ұқсап келдім.
Жарлыда жарылқайтын ештеңе жоқ,
Мінеки, балаңызға құс ап келдім, -
деп қойнындағы балапанды ханға ұсыныпты. Сөзден жеңілген хан ақыннан ат-шапан айып беріп құтылыпты.

СӨЗ   АНАСЫ  НЕ?
Сырым Үргеніштің ханына барып жүз көріс қылған. Хан Сырымның атағына сырттай қанық: “Қазақтың өзі шешен, өзі батыр кісісі”, - деп естиді екен. Хан Үргеніш шешені мен Сырымды айтыстырыпты:
Үргеніш шешені:
-    Сөз анасы не?
Су анасы не?
Жол анасы не? – деп сұрайды.
Сырым батыр:
-    Сөз анасы – құлақ,
Су анасы – бұлақ,
Жол анасы – тұяқ! – деп жауап береді.

ҚОНАҚ НЕШЕ ТҮРЛІ БОЛАДЫ?
Есентемір Бөленді Асау шешен қонаққа шақырып отырып:
- Е, Бөлен! Сізден бір-екі ауыз сөз сұрайын, рұқсат па? – депті.
-    Е-е, шырағым, сұра! – депті Бөлен.
-    Құдайдың бергені, үйден қонақ кетпейді. Бірі кетсе, бірі келеді. Біреулері бір келмейді, бірнеше келеді. Осыларды келініңіз көріп: “Мынау тағы келе жатыр ма?” – дейді. Бұл неткені? – депті Асау.
-    Ол келіннің  ырысы кеткені, - дейді Бөлен.
-    Ауылдың жас балалары кәрі қонақты жақтырмайды, соны күтуден ерінеді. “Осы шалдарға не жоқ, қыдырды, жеді, бірсыпыра қызықты көрді, енді үйлерінде жатса қайтеді?” -  дейді. Бұл неткені?
-    Ол балалардан ерік кеткені.
-    Бөлен! “Қонақ-қоңсы” дейді қазақ. Қонақ деген кім, қоңсы деген кім?
-    Қонақ деген мына мен, жылына бір рет шақырумен келемін. Қоңсы деген мыналар, - деп айналадағы кісілерді көрсетеді. Пәленнің үйіне келіпті, барып амандасайық деп келеді.
-    Ал, Бөлен! Қонақ неше түрлі болады?
-    Қонақ төрт түрлі болады:
Арнайы қонақ,
Құдайы қонақ,
Қыдырма қонақ,
Қылғыма қонақ.
Енді Бөлен Асаудан:
-    Жігіттің неше жұрты бар? – деп сұрайды.
-    Жігіттің үш жұрты бар деп ойлаймын, - дейді Асау.
Қайын жұрты – міншіл,
Өз жұрты – күншіл,
Нағашы жұрты – сыншыл.

Сонда Бөлен:
-    Жігіттің төрт жұрты болатын еді, біреуін тастап кеттіңіз. Ол – елінің азаматы. Бәрінен де артық сол еді-ау! – депті.



БАЛДАН ТӘТТІ НЕ БАР?
Бауадат дейтін жігіттің сұрақтарына Назым деген қыздың берген жауаптары:
-    Балдан тәтті не бар, қылыштан өткір не бар?
-    Балдан тәтті бала бар, қылыштан өткір тіл бар. Удан ащы - әдепсіз адамның аузынан шыққан сөз бар.

АТА ТҰРЫП ҰЛ СӨЙЛЕСЕ ЕРЖЕТКЕНІ БОЛАР
Сырым жиырма алты жасында бір жолдасымен Нұралы ханның үйіне барса, хан Қараман тана Малайсарымен сөйлесіп отыр екен.
-    Балалар, аман ба? – депті де, елемей өздері сөйлесе беріпті. Сырым жолдасына дауыстап:
-    Жүр, кетейік, бұлар бізді адам деп отырған жоқ қой! – дейді.
Малайсары жалт қарап:
-    Ата тұрып ұл сөйлегеннен без,
Ана тұрып қыз сөйлегеннен без.
Сырнайдай сарнаған мына бала кім еді? – дейді.
-    Ата тұрып ұл сөйлесе, ер жеткені болар,
Ана тұрып қыз сөйлесе, бойжеткені болар, - дейді Сырым.
-    Сен толған екенсің, мен тозған екенмін, - деп Малайсары сонда Сырымды қасына шақырған екен.

АЛЫСТА  НЕ АЛЫС?
Байдалы қартайып үйден шықпай, күндіз-түні төсекте жататын болды дегенді естіп Мұса мырза іздеп келіпті. Байдалы шешен қараша үйінде бөстекке оранып жатыр екен. Мұсаның қолын алып, жөнін сұрап амандасыпты да, кәріліктің жайын айта беріпті.
-    Ой, кәрілік-ай, сөздің өзі бала, тербетсе оянады, тербетпесе оянбайды, заманым өтті ғой! – дей беріпті.
Мұса қонып, қонақасын жеп, таңертең жүрмек болады.
-    Е, шырағым, еліңе не айтып барасың? – депті Байдалы.
-    Мен не айтайын, ел ағасы болған Байдалы еді, енді кәрілікпен алысып жатыр екен деймін-дағы, - депті Мұса.
-    Шырағым, оның рас. Үш ауыз сөз сұрайын, соны шешіп беріп кетші! – дейді қарт. Мұса “айтыңыз” деп тыңдайды. Байдалы қарт сонда:
- Алыста не алыс?
Жақында не жақын?
Тәтті де не тәтті? – дейді.
Мұса ойланып:
- Жер мен көктің арасы алыс,
Кісіге туыс жақын,
Бала тәтті, - депті.
Сонда Байдалы қарт басын көтеріп:
-    Балам, ақылың әлі алқымыңнан асқан жоқ екен. Білімді мен білімсіздің арасынан алыс жоқ, жаннан тәтті жоқ. Бала қанша жақсы болса да, шығарда адамның өз жанынан тәтті жоқ. Жақында ажал жақын, - депті.

ЖИРЕНШЕ ШЕШЕН
Бір күні хан нөкерлерін ертіп, серуенге аттаныпты. Еріккен ханға ермек керек, қасына Жиреншені шақырып алып, сампылдап әңгімені соғып келеді. Күн желдеу болса керек. Бір адырдан аса бергенде, ханның алдынан жел қуған бір түп қаңбақ домалап, ұшып бара жатады.
-     Уа, Жиренше, анау қаңбақ қайдан келеді, қайда барады екен? Сұрап келші! - дейді хан.
Жиренше шауып ала жөнеледі: жетіп барып, қаңбақты қамшымен ұрып тоқтатып, біраз бөгеледі де, аздан кейін қоя беріп, ханға қайтып келеді. Жел қуған қаңбақ бөгелсін бе, домалай жөнеледі.
-     Ау, Жиренше, сөйлестің бе, не айтты қаңбақ? Қайдан келеді екен, қайда барады екен дөңгеленіп? – дейді хан.
-    Сөйлестім, тақсыр! Сөгіп салды өзімді! – деп жауап береді Жиренше.
-    Ал, айт, қаңбақтың не дегенін?
-   Тақсыр, соны сұрап не қыласыз. “Желдің өтінен шықтым, ығына қарай ығып барам: желге ұшам, сайға қонам, оның несін сұрайсың? Білмеуші ме едіңдер? Ұшарымды жел біледі, қонарымды сай біледі. Осыны сұрата жіберген хан ақымақ па, сұрай келген сен ақымақ па?” деді де, қаңбақ ұша жөнелді, тақсыр, – дейді Жиренше.
Хан ұялғаннан ешнәрсе дей алмай қалыпты.

*   *   *    
Сырым батыр елден сырғып Хиуа хандығында жүрсе, бір той үстінде мақтанған Хиуа ханы Сырымға:
-    Қазақта ас-мас, ет-мет, жігіт-мігіт деген жалғама сөздер көп көрінеді, солардың мәнісі не? – деп сұрайды.
-    Сұрауыңызға тойдан кейін жауап берейін, - дейді Сырым батыр.
Тойда Сырымның аты бәйгеден келеді. Жолдасы палуан күресінде жығып, бәйге алады. Тойдың ойын-қызығы бітіп, жұрт тарқар алдында Сырым  ханның манағы сұрауына былай деп жауап қайырады:
-    Бізде той жасағанда жұртқа қой сойып – құйрық, жылқы сойып – қазы тартады. Сусынға қымыз береді. Соны “ас” дейді. Ал мынадай тастабаққа салып тартқан шөп-шалам мен сусынға берген шайды “мас” дейді. Сәйгүлікті сынайтын  жарыста озып келген жүйрікті “ат” дейді, артында қалған тұғырды “мат” дейді. Алқа топтың алдында палуанға түсіп, алып ұрған ерді “жігіт” дейді, жер қауып, жығылған еркекті “мігіт” дейді. Қазақтың “ас-мас”, “ат-мат”, “жігіт-мігіт” дейтін жалғас сөздерінің мағынасы осы, хан.

ҚАРЫЗ БЕН ПАРЫЗ
Кезінде талай адамға жақсылық істеп едім. Не керек, соның бірде-бірінен қайыр-жақсылығымның қарызы қайтпады, - деп налыған бір адамға досы отырып:
-    Онда өкінетін ештемең жоқ екен, достым. Өйткені, біреуге қылған қайыр-жақсылық әлдебір алаяқ саудагердің несиеге беретін қарызы емес, адамшылықтың парызы ғой, - депті.
Досының бұл сөзінен ұялған әлгі адам содан былай өзгеге істеген жақсылығы жайында жұмған аузын ашпайтын болыпты.

ҚАЗАҚ  ТІЛІНІҢ  БАЙ  ҚАЗЫНАСЫ

Жұмбақтар     
Секунды жоқ                                        
“Тық-тық” еткен,                                                                     
Есесіне                                                                
“Қыт-қыт” еткен,                                  
Қанаты бар,                                           
Сағатым бар.                                                                                   
(Әтеш)    

Бір елдің атында,                                    
Бір елдің аты бар тағы да.                                                                          
(Иордания-Дания)


Ашатын,
Жабатын,
Есігі болмайтын,
Кілтін салатын,
Құлпысын қоймайтын,
Сонда да ел көзінше
Бір қақпа бар қорғайтын.
(Футбол қақпасы)

Логогрифтер
Алдына ап,
Табаққа сап,
Жеді асап,
Палау жасап

Артуға бармас ар,
Көтере алмас нар,
Мейіз, алма, анар,
Қанар-қанар.

Үй иесіне қатаң,
Тапсырып, дедік: “Атаң,
Оятсын атпай таң,
Шығамыз аулап аң”.

Омонимдер
Жеміс өскен бақты,
Күзетіп бақты.

Түс ауа,
Салқындады ауа.

Малға бай,
Бұл бір бай.

Ағарып таң атты,
Суғарып кел, атты.

Ең үлкен ата,
Атын ата.

Анаграммалар
“Б” – дан бастасаң –
Жейтін тамақ,
“Б” –ны алып тастасаң –
Байтақ аймақ.
(Бөлке - өлке)

“Б” – дан  бастасаң –
Киім киетін,
“Б” алып тастасаң –
Жеміс теретін.
(Бөрік - өрік)

Метаграммалар
Түп нұсқа –
Лас жер сасық.
Екі шеткі әрпін қысқартсаң –
Қырынан тұрған асық.
(Шалшық – Алшы)

Түп нұсқа –
Мезгіл жарық.
Екі шеткі әрпін қысқартсаң –
Мұхит алып ...
(Күндіз – Үнді)

Омофондар
Сіріңке шағып,
Шамды жағып,
Есікті жауып,
Дем ал жатып.

Үйде Санақ,
Болмай салақ,
Есептеп, санап,
Оқыды сабақ.



Шарадалар
Алғашқы түбір сөз –
Малдың түрі,
Екінші түбір сөз –
Жыл аттарының бірі,
Екеуін қосып оқысаң –
Үй құсы ірі.
(Түйе + тауық =Түйетауық)

Алғашқы түбір сөз –
Қай сан? Тап.
Екінші түбір сөз –
Сұйық зат,
Екеуін қосып оқысаң
Жерге қойған ат.
(Жеті + Су = Жетісу)

Алғашқы буыны –
Ұя ішіне жиған,
Екінші буыны –
Шөпке тұнған,
Екеуін қосып оқысаң –
Илеп, кірпіш құйған.  
(Бал + Шық = Балшық)

Әріп жұмбақтар
Санда бар,
Сапада жоқ.
Хаңда бар,
Қарада жоқ.      
(Н)
Иекте бар,
Бетте жоқ.
Сүйекте бар,
Етте жоқ.
(К)

Тауда бар,
Таста жоқ.
Жауда бар,   
Доста жоқ.
(У)
Тазыда бар,
Итте жоқ.
Қазыда бар,
Сүтте жоқ.
(З)

Жаңылтпаштар
Мына мұнаралар
Мына мұнаралардан
Биік мұнаралар
Мұнараларға шығар жол
Мың бұралар.
Мұнараларды бұлар
Мың аралар.
*  *  *
Шыңға шынар өскен
Шынар сыңар өскен.
Сыңар шынар-шымыр    шынар
Сыңар шынар деме, сынар.



ТІЛ ӨНЕРІ МЕН СӨЗ
ҚҰДІРЕТІ ТУРАЛЫ
/Мақал-мәтелдер/
Өнер алды – қызыл тіл.

Тіл тас жарады,
Тас жармаса, бас жарады.

Ат жүйрігі асқа,
Тіл жүйрігі басқа.
Шешеннің сөзі мерген,
Шебердің көзі мерген.

Бір тәуекел бұзады,
Мың қайғының қаласын.
Бір жақсы сөз бітірер,
Мың көңілдің жарасын.

Тіл буынсыз, ой түпсіз.

Шешеннің тілі,
Шебердің бізі.

Тіземнен сүріндірсең, сүріндір,
Тілімнен сүріндірме.

Тіл қылыштан өткір.

Бас кеспек болса да,
Тіл кеспек жоқ.

Адам көңілінен азады,
Тілінен жазады.

Қотыр қолдан жұғады,
Пәле тілден жұғады.

Ашуың келсе қолың тарт,
Айтпас жерде тілің тарт.

Тіл жүйрік емес,
Шын жүйрік.

Аузы құлып сандықты,
Тіс ашпаса, тіл ашар.
Түйін-түйін сырыңды,
Түбінде келіп шын ашар.

Тілдің майын тамызып,
Сөздің балын ағызып,
Қас шешендер сөз айтар.

От ауызды, орақ тілді.

Адам көңілінен азады,
Тілінен жазады.

Аяққа кісен салуға болар,
Тілге кісен салынбас.

Сөз тапқанға қолқа жоқ.

Ұлт қасиеті – тілінде,
Құс қасиеті – қанатында.

Тіл палуаннан жығылмайды.

Тілі өлген ел – тірі өлген ел.

Тіл байлығы – ақыл байлығы.

Тілдің анасы – халық.

Басы – көсем,
тілі – шешен,
қолы – шебер.

Тіл - алтын қазына.

Тіліңді биіктет,
Өзгеге сүйікті ет.

Барам десең болашаққа,
Тіліңді таза сақта.

ТЫЙЫМ СӨЗДЕР
Қазақ халқының тәрбие құралдарының бірі – тыйым сөздер. Бұл сөздер есі кірген балаларды жаман әдет, жат пиғыл, орынсыз қылық, теріс мінездерден сақтандырып отырған. Тізені құшақтау – жалғыз қалудың, қолды төбеге қою – жұрттан безінудің, үлкеннің жолын кесу - әдепсіздіктің, асты төгу – ысыраптың белгісі деп таныған және ондай ерсі істерге  қатаң тыйым салған.
Мұндай тыйым сөздер ел ішінде көп. Оның бәрін қамти алмағанмен, кейбір үлгілерін беруді жөн көрдім.

Дастарханды, тамақты баспа.

Малды, ыдысты, тамақты теппе.

Түнде үй сыпырма, тырнағыңды алма.

Үлкендердің жолын кеспе, сөзін бөлме.

Бүйіріңді таянба, жер таянба, иегіңді таянба.

Бетіңді баспа.

Тізеңді құшақтама.

Өтірік жылама.

Қолыңды қусырма.

Жақын адамға пышақ сыйлама.

Аққуды атпа.

Нанды жерге тастама, үстіне басқа зат қойма.

Мойныңа белбеу жіп салма.

Бейуақытта жылама, ұйықтама.

Адамға қарап түкірме, есінеме.

Нанды бір қолыңмен үзбе.

Тамақты сораптап ішпе.

Қолыңды төбеңе, желкеңе қойма.

Өтірік күлме, өтірік ауырма, өтірік сөйлеме.

Түрегеп тұрып немесе жатып тамақ ішпе.

Көп ішінде қатты сөйлеме, қатты күлме.

Жұрт алдында құлағыңды, мұрныңды шұқыма.

Мақтаншақ болма, тәкәппар болма.

Әйелге күш көрсетпе.

Тәңертеңгі асты тастама.

Бала бетіне үрлеме.

Тырнағыңды тістеме.

Пышақты шалқасынан қойма.

Таңдайыңды қақпа, басыңды шайқама.

Көп сөйлеме.

Ата-анаңа қарсы келме.

Дініңді сатпа, ұлтыңды сатпа, арыңды сатпа.

Ұрлық қылма, зорлық қылма.

Әдепсіз сөзді айтпа, өтірік айтпа.

Кісі төсегіне отырма.

Шақырмаған жерге барма.

Саусағыңды аузыңа салма.

Үлкеннен бұрын отырма, жатпа.

Жұлдызды, адамды санама.

ӘН-ЖЫР ШАШУ

АНА ТІЛІ
Сөзі Т.Молдағалиевтікі
Әні Қадырбай Аманжоловтікі

Бір ауыз сөз үйреніпсің бүгін де,
Менің ана тілімде.
Қазақ болып туғаннан соң, бөбегім,
Қазақ болып өлген жақсы түбінде.

Барлық тілді үйренесің сен әлі,
Жігіт болып саналы.
Қайда жүрсең өз еліңді ұмытпа,
Өз еліңнің туын көтер жоғары.

Мен анамды ұғындым деп мақтанам,
Тілін білдім, жырын білдім сақтаған.
Өз анасын сыйламаған пақырлар
Отанын да сыйлап көрген жоқ, балам.

Ұлым менің, бұл сөзіме бағарсың,
Жанар кезде өзің де от боп жанарсың.
Менің қазақ жүрегімді ал, тілімді ұқ,
Ал басқасын өзің тауып аларсың.


ҚАЗАҚ ТІЛІ – ҒАЖАП ТІЛ!
Сөзі: Сайлаубай Тойлыбаевтікі
Әні:Гүлмира Қаналиеванікі

Жанымды, әттең, қажап тұр
Көңіл бөл, тілге аз-ақ бір
Жүрекпен ұғып, тыңдасаң
Қазақтың тілі – ғажап тіл.

Қайырмасы   
Әуені қандай “саз” мұңды
Түсіреді еске наз күнді.
Атадан қалған қазақтың
Мақалы қандай мазмұнды.


Өткір тіл, отты жалынды
Тербетер мынау жаныңды
Қазақтың шешен сөздері-ай
Қозғайтын жүрек, қаныңды!
Қайырмасы
Көкейге нақыл ілінген
Іздеймін терең білімнен
Қазақтың даңқын көтерген
Айналдым қазақ тілімнен.

АНАМНЫҢ ТІЛІ – АЯУЛЫ ҮНІ
Сөзі Шона Смаханұлынікі
Өмірге келдім,
Анамды көрдім,
Деді ол: “Жаным”,
Арайлы таңым.
Самал боп желпіп,
Жырымен ертіп,
Үйретті тынбай,
Сол тілін, әнін
Қайырмасы:
Анамның тілі – Айбыным менің,
Анамның тілі – Ай, Күнім менің.
Сүйемін байтақ елімді туған,
Сүйемін мәңгі өмірді думан.


Мектепке келдім,
Ұстазды көрдім.
Тыңдадым сөзін,
Табынып, сүйіп.
Анамның тілі –
Аяулы үні.
Жүрекке нұрын
Жіберді құйып.
Қайырмасы:
Көңілге көрік,
Өмірге серік.
Әсем  ән-жыр,
Қайрат, қуатым.
Сөйлесем мыңға,
Өрлесем шыңға.
Анамның тілі-
Асыл мұратым.

СҮЙЕМ ӨЗ ТІЛІМДІ
Сүйсем өз тілімді,
Боламын білімді:
Өз тілім үйретер,
Өнерді, ғылымды.
Сүйем өз тілімді.
Әдібай Табылды

АНА ТІЛІ САБАҒЫНДА
-Ана тілі тым оңай!
Деп Күлдірген тыңдамай
Терезеге қарады,
Теректерді санады.
Оны көріп мұғалім,
Қойды кенет сұрағын:
-Айтшы, тұрып сен енді
Анықтауыш дегенді.
-Анықтауыш ... Әрине ...
Анықтайды бәрін де ...
Күбір сөзі ұзарып,
Күлдірген тұр қызарып.
Ана тілін білмесең,
Аһ ұрасың күнде сен.
Әдібай Табылды

АНА ТІЛІҢ – АРЫҢ БҰЛ
Ана тілің біліп қой,
Еркіндігің, теңдігің.
Ана тілің біліп қой,
Мақтанышың, елдігің.

Ана тілің – арың бұл,
Ұятың боп тұр бетте.
Өзге тілдің бәрін біл,
Өз тіліңді құрметте!
Қ.Мырзалиев


АНА ТІЛІНЕ ТАҒЗЫМ
Ана тілі – біздің туған анамыз!
Анамыздай сыйлап, бағып-қағамыз.
Ана тілін бағаласақ, қалай біз
Өзіміздің сондай болмақ бағамыз.
Ана тілін кім аялай білмесе,
“Анасынан безген ұл!” – деп қараңыз.
М.Әлімбаев

АНА ТІЛІ
Ақыл-ойын адамның
Ана тілден аламын.
Ана тілім ардақты,
Ақ сүтіндей анамның.

Өсірген ой білімді,
Сүйем туған тілімді.
Мақсат етем әр сөздің
Мәнін  терең білуді.
Ә.Табылды

АНА ТІЛІМ
Ана тілім – ұраным,
Ана тілім – құралым,
Ана тілім – болмаса
Мықты болмас тұрағым.

Ана тілім – елдігім,
Ана тілім – ерлігім.
Ана тілім – болмаса
Бүтінделмес кемдігім.
С.Кәттебайұлы

АНА ТІЛІ
Мейірі мол балаға
Барлық, барлық анаға,
Басымызды иеміз,
Бабамыздың тілі деп.

Даламыздың үні деп,
Ана тілін,
Ана тілін,
Ана тілін сүйеміз.
Ш.Сариев

Туған  тілім – бабам тілі - өз тілім.
Туған тілім – анам тілі - өз тілім.
Туған тілім – далам тілі - өз тілім.
Туған тілім – адам тілі - өз тілім.
Д.Әбілев


АХМЕТ БАЙТҰРСЫНОВ РУХЫНА
Қасиет атаулының барлығы да
Халықтың кірігеді нарлығына ...
Өзіңді ұйпаса да өрттей тағдыр,
Артыңда тот шалмайтын қалды мұра.
Ана тіл ғылымының Абайысың,
Туғандай ұрпақтардың талайы үшін.
Сақтаған жүрегінің күмбезінде
Туған ел сені өлімге қалай қисын?!

Ғұлама, халық жанды ғазиз бабам!
Халқыңнан бір сәтің жоқ ажыраған.
Келесің өлмей жасап, шырақшы боп,
Ана тілі – асыл жиған қазынаға.

Алуан алыс-жақын көршіміз де
Сыйлаған, қызыққан да өршіл ізге:
Сен – Адам-Академия! Сахарада
Тарихтың бұйырғаны еншімізге!

Аққудай қайта қондың Ақкөліңе,
Қазақтың қайта отырсың қақ төрінде!
Бірінші кластықтар жазып жатыр:
“Әділдік”, “Ақиқат” деп дәптеріне!
М.Әлімбаев

АНА ТІЛІМ, КҮМБІРЛЕ САРАЙЫМДА!
Тілін білген Абылай, Абайым да,
Құдырет берген ана тіл талай ұлға.
Қасиетті сол тілдің арқасында
Ерікті ел боп алысқа қарайын да.
Ана тілім, күмбірле сарайымда!

Тағдырым, даралама тілден мені,
Тіл – елмен қауыштырар іргемдегі.
Тіл – елмен табыстырар алыстағы,
Аспандатар жердегі жүрген мені.

Тілмен өрлер мерейім өрлесе де,
Тілсіз бақытын басынан ел кешер ме?
Тілер едім таусылса ақтық демім,
Жерлеңдер деп тілменен жерлесең де...

Ерекше бір сән беріп көшке бүгін,
Келе жатыр жаңғырып өшкен үнім.
Ана тілім рухымды көтереді,
Самал тербеп тұрғандай текше гүлін.

Өмір кешіп басынан ала құйын,
Жат жерінде күңіренткен дара күйін;
Атамекен,
Аңсаған Ана тілін,
Арманда өткен Мысырда Фарабиім!..

Көме түсіп көкірекке кекті мұңын,
Жетпіс жылды өңгеріп өтті күнім.
Ана тілмен жазған ғой Мұса Жалил
Түн – түрмеде отырып отты жырын...

Ана тілсіз тарих та жасалмайды,
Ана тілсіз іс өрге баса алмайды.
Желмаяның үстінде желіп жүріп,
Күңіренбеген тектен –тек Асан Қайғы

Тілін білген Абылай, Абайым да,
Құдірет берген Ана тіл талай ұлға.
Қасиетті тілімнің арқасында
Ерікті ел боп алысқа қарайын да.
Ана тілім, күмбірле сарайымда!..

*  *  *
Бәлкім, дарыр жаныңа сенің де өнер,
Сонда ғана бір жүгім жеңілденер.
Қара бұлттар айығып аспанымнан,
Күңгірт тартқан жан дүнием көңілденер.
Ана тілмен сомдалар тыныстағы үн,
Ана тілді мен дәйім пір ұстадым.

Ана тілдің жолында ұғын, балам,
Садақа ғой
Даңқ пен күміс тағың!..
М.Айтхожина

АХМЕТ ЖӘНЕ АНА ТІЛІ
Қазақтың әсте  елеңдер
Аз емес лағыл-жақұты ...
Ахмет, ақаң, кемеңгер –
Ана тілінің бақыты.

Ұрпағын ақын мінесе,
Ұға ма мәңгүрт,
Мақаулар?!
Алтындай қымбат мың есе
Ахмет тапқан атаулар.

Жылына емес,
Күніне
Жүз мәрте кіріп майданға,
Құдыреті бар тіліне
Құдырет қосқан пайғамбар.

Ұйқылы-ояу өмірде
Оятты ол неше жұртымды,
Сезінбес бұлай Тәңір де
Өзі жаратқан бір тілді!

Біліңіз!
Жақсы біліңіз!
Ұстаңыз есте ұдайы:
Қашан да
Ана тіліміз –
Қазақтың басты құдайы.
Қ. Мырза-Әли

АРДАҚТА, АНА ТІЛІҢДІ!
(Ахмет Байтұрсынұлы монологы)

Балғын ұрпақ, жолыңа нұр тіледім,
Аулақ болғай сендерден мұң сілемі.
Ана тілін қорсынар кейбіріңнен
Жәбірленіп, жаныммен түршігемін.

Көшкен елмен өмірдің күн шуағын,
Кейде ауыр ойлардан тұншығамын.
Ана тілім – қасиетім жырымдағы,
Тілім бітсе, халқымның құрығаны.

Сәлем саған, жас буын жалғастарым,
Болашақта сендермен жалғасамын.
Тек жалғасам қазақтың тілі арқылы,
Ана тілін ауадай ардақтағын!

Сақтар болсаң халқыңды – тілді сақта,
Баға жетпес мұра жоқ тілден  басқа!
Тілден өзге жиһаздың бәрін түгел,
Базарлайсың қалтаңда ақшаң жатса!
Ә.Сәрсенбаев

СОЛ ТІЛМЕНЕН ДҮНИЕНІ АТТАДЫМ

Сол тілменен дүниені аттадым,
Таптым бүкіл тіршіліктің атауын.
Жатты онда уыз сүті ананың,
Жатты онда аманаты атаның.

Сол тілменен махаббатқа тіл қаттым,
Сол тілменен талай гүлді жырлаттым.
Сол тілменен сәбилерді сөйлетіп,
Талайлардың көз жастарын құрғаттым.

Сол тілменен аспан көрдім, жер көрдім
Сол тілменен көгершінге жем бердім.
Сол тілменен дүниеден кетемін,
Сол тілменен дүниеге мен келдім.
С.Мәуленов

ҚАЗАҚ ТІЛІ

Күш кеміді, айбынды ту құлады;
Кеше батыр – бүгін қорқақ, бұғады.
Ерікке ұмтылған ұшқыр жаны кісенде,
Қан суынған, жүрек солғын соғады.

Қыран құстың қос қанаты қырқылды,
Күндей күшті, күркіреген ел тынды.
Асқар Алтай – алтын ана есте жоқ,
Батыр, хандар – асқан жандар ұмытылды!

Ерлік, елдік, бірлік, қайрат, бақ, ардың,
Жауыз тағдыр жойды бәрін не бардың ...
Алтын Күннен бағасыз бір белгі боп,
Нұрлы жұлдыз, бабам тілі, сен қалдың!
Жарық көрмей жатсаң да ұзақ, кен – тілім,
Таза, терең, өткір, күшті, кең тілім.
Тарап кеткен балаларыңды бауырыңа
Ақ қолыңмен тарта аларсың сен, тілім!
М.Жұмабаев

АНА ТІЛІМ

Ана тілім –
Анам тілі болғаннан,
Ана тілім - 
Бабам тілі болғаннан,
Далам тілі,
Балам тілі болғаннан,
Арғы-бергі Заман тілі болғаннан ...
Темірқазық жұлдызым деп ұқтым мен,
Жаза басып,
Жаңылыссам жолдардан,
Бағыт сілтеп,
Бағдарымды оңғарған!

Тірлігімнің,
Бірлігімнің нәрін мен
Жұтар ауам,
Ішер суым, дәміммен –
Тіл деп ұқтым,
Тіл деп ұқтым бәрін мен
Құдыретті тәңірден!

Жара түссе жазатайым жаныма
“Айналайын!” деген сөзден табылды ем.
“Тіл өлгеннен - өлмейді адам”, - дегенді
Көп естідім,
Бірақ оған мен енді
сенген жоқпын,
Тілсіз, ділсіз адамдар
көкірегі – көр, сезімі – тас керең-ді,
Көре алмайтын Биіктікті,
Ұға алмайтын Тереңді!

Сусыз, нұрсыз өспейтіндей гүл,
Тілсіз, жырсыз тіршілік те тұншығар.
Аспан, Жердің амандығын апаттан
Сақтап тұрған қасиетті Тіл шығар,
Тіл болмаса үнсіздікке кім шыдар?

Жалғасқанда жақсылықтың жолы әман,
Дүние – думан,
Шалқып – толқып толар ән.
Сырым – жырым,
Әнім – күйім,
Зар – мұңым,
Қуанышым – бұла күшім,
Таң нұрым –
Бабам тілі,
Анам тілі, бол аман!
Е.Зікібаев

ҚАЗАҚ ТІЛІ

Орта жолда бүріп тастап оқ құзғын,
Құлап жаттым құшағында көк мұздың.
Қасіретімді қазақ тілін қанат қып,
Төрт бұрышты дүниеге жеткіздім.

Көкірегінен атылса да оқ күздің,
Жаз етіп мен күздің өзін өткіздім.
Шаттығымды қазақ тілін қанат қып,
Төрт бұрышты дүниеге жеткіздім.
С.Мәуленов

*   *   *
Ей, туған тіл! Ата-анамның бал тілі!
Көп нәрсе ұқтым дүниеден туған тілім арқылы.
Анам алғаш осы тілде бесік жырын жырлаған,
Ұзақ түндер анам айтқан ертегілер тыңдағам.
Ей, туған тіл! Ертелі-кеш қуатыңмен өзіңнің,
Қаршадайдан шаттығымды, қайғымды да сезіндім.
Ей, туған тіл! Туған тілде тілек  айттым мың рет,
Ата-анамды, мен пақырды  жарылқа деп, құдірет!
Ғ.Тоқай.

ТУҒАН ТІЛ ТУРАЛЫ ТӨРТТАҒАНДАР

Уақыттың желі аңызақ, күні небір,
Заманның болмай тұр ғой мұңы жеңіл.
Күн-көрік, ай-шырайлы Ана тілім!
Айнаңды сүрткім келер күніге бір.

*   *   *
Бұл кімнің қайдан шыққан бүлігі еді:
“Қазақ тілі – көшпенді тілі” деді.
Аристотель қазақша сөйлеп кетсе
Грекшесі пәс шығар ... кім біледі?!

*  *  *
Қазақ тілі – парасат тілі  нағыз;
Төле  - толғау ...Абай – ой... шырын – аңыз...
Сайратып қойып Әбіш, Ақселеуді,
Сабырмен тыңдай берсек, тынығамыз.


*  *  *
Тіл арқылы асқақтар мінбе кейде,
Ғасырларда қорланар тілде бейне.
Күй сазындай күмбірлеп, әндей ескен
Алты жүз эпосы бар тіл кедей ме?!

*  *  *
Қадырын сұлу білмес өз көркінің,
Ару тіл жайлап жаяр саз толқынын,
Шәкірт курд... тілші жапон ... елші венгр...
Сұрайды қазақшалап сөз төркінін.

*  *  *
Алаңсыз серуен күнге, думан түнге,
Халқымды, - деп іздедім, - қуанту не?
Түбі бір түркі тілдер кенішінен
Қазына қанша әкелдім туған тілге?!



*  *  *
“Ана!” десем ана тілі ойға оралар.
Баладай қуанарсың тойға барар.
Тыңдасаң көне аңыздан көркем нақыл
Олжам да қанжығама байлап алар.

*  *  *
Тере білсек бір – бір ауыз қара өлең,
Неше миллион інжу-маржан шамамен?!
Қанша гүлден “қазақ тілі бақшасы,
Қандай дана өлшер қандай бағамен?!”

*  *  *
Ерке тіл, еркелеткіш тілім – кенім:
“Еркежан, айналайын, күнім менің,
Ақ ботам, қоңыр қозым, алтын айым”,
Қанша рет жүрек толқып, сүйінгенің!

*  *  * 
Ана тілім ырысты ма, кұнды ма?
Деп сұрамас, тегін білген сұңғыла.
Туған тілде ас қайырған сайын да,
Оқығандай серпіліп қал бір дұға.

*  *  * 
Шұлғытар орыс тілді Олжастарды,
Жарқырат қазақ тілі алмастарын.
Халқына олжа салған айта алады,
Кім қосты сандығыңа мен қосқанды?!

*  *  * 
Жұпарлы қырда алуан гүлдер таптым,
Өміршең өзіміздің тілден таптым.
Тіл екен жемістісі, жұпарлысы,
Аялап халық баққан гүл мен бақтың.
М.Әлімбай





АРТЫҚ БОЛМАС БІЛГЕНІҢ...

ТІЛ СЫРЫНА САЯХАТ

Дүние жүзінде халық та, соған орай тіл де көп. Ғалымдар соңғы кездерге дейін дүние жүзінде екі мыңнан астам немесе үш мыңға жуық тіл бар деп келген еді.
1980 жылы Герман Федерациялық Республикасында жарияланған мағлұматтарға қарағанда 5661 тіл бар екен.
Қазір дүниеде 2796 түрлі тіл қолданылады. Қолданатын жан саны 50 миллионнан асатын тіл – 13. Егер бұл тілдерді қолданатын жан санының аз-көптігіне қарай тізсек, реті мынандай болады: қытай тілі,  һинді-ордо тілі, ағылшын тілі, испан тілі, итальян тілі. Бұл тілдер 65 мемлекетте мемлекеттік тіл ретінде қолданылады.
Дүние жүзінде ресми тіл саны алтау: қытай тілі, ағылшын тілі, орыс тілі, испан тілі, француз тілі, араб тілі.
Дүниедегі барлық аударма шығармалардың 33% ағылшын тілінен аударылса, 15 % - француз тілінен, ал 1%  неміс тілінен аударылады.
Жалпы 6 мыңға жуық тілдің 100-і ғана мемлекеттік деген статусқа ие болған. 1989 жылы «Тіл туралы» Заң  қабылданғаннан бері қазақ тілі де осы мемлекеттердің  қатарына кіргеніне қуаныштымыз.
“Бір тіл білген бір адам, екі тіл білген екі адам”. Полиглот деген кім?
/Балалардың жауабы/

Полиглоттар тарихынан қызықты деректер берейін:

Шығыс ғұламасы Әл-Фараби  70-ке жуық тілді меңгерген.
*  *  *                
А.С.Пушкин француз, ағылшын, неміс, итальян, испан, латын, грек, славян тілдерін білген. Көне еврей тілін зерттеген.
*   *   *
Ұлы Абай орыс-қазақ тілдерімен қатар парсы, араб тілдерін меңгерген. Орыс тілін орта жастан асып барып, кеш меңгерген.




*  *  *
Қазақ халқының ұлы перзенті Шоқан Уәлиханов араб, шағатай және түркі тілдерінің біразын білген. Кадет корпусында оқып жүргенде орыс тілін жетік біліп үлгерген.
*   *   *
А.С.Грибоедов бейтаныс біреуге жазған хатында: “Менің игерген білімім славян және орыс тілін, латын, француз, ағылшын, неміс тілдерін игергенімде болса керек. Персияда болған кезімде парсы және араб тілдерімен шұғылдандым”, – дейді.
*   *   *
Луначарский испан тілін 57 жасында үйренген екен.
*   *   *
И.Крылов Еуропаның негізгі тілдерін түгел игерген. Елу жасында ол көне грек тілінде  еркін сөйлеген.
*    *    *
Профессор Құдайберген Жұбанов көп тіл білген кісі. Тіпті ана тілімізді салыстырмалы жүйемен үйренуге де, зерттеуге де себі бар деп жапон тілін де игерген.
*    *    *
Белгілі қазақстандық және ресейлік тарихшы, прозашы, ақын, әлемге Шоқан Уәлихановтың есімін танытқан Сергей Николаевич Марков түркі тілдерінің көбін білген, тіпті санскритті де меңгерген.
*    *    *
Шотландиялық Дерик Хернинг те 22 тілде еркін сөйлейді  екен. Ол 1990 жылы Брюссельде өткен “Европа полиглоты” байқауында жеңімпаз болған.
*    *    *
Кибернетика “атасы” деп есептелетін Норберт Винер 13 тілді зерттеген.
*     *     *
Люксембург халқының түгелге жуығы төрт тілде еркін сөйлей алады, әсіресе, жастары. Ең бастысы, Люксембург балалары мектепке дейін төрт жастан бастап тегін ана тілінде, екінші сыныптан бастап француз тілінде оқиды. Ағылшын тілі алтыншы сыныптан басталады.
*    *     *
Мұзафар Әлімбаев татар, қырғыз, қарақалпақ тілдерін сөздіксіз аударады. Өзбек, түрікмен, башқұрт, балқар, ноғай, қарашай тілдеріндегі шығармаларды оқи алады, сөздік арқылы тәржімалайды.

*     *     *
Г.Бельгер: “Неміс тілі, қазақ тілі, орыс тілі – шабытымның үш қайнар бұлағы”.

Осы бөлімді қазақ халқының “Жеті жұрттың тілін біл, жеті түрлі білім біл” деген мақалымен, А.П.Чеховтың “Бірер тіл білмеген адам өзін паспортсыз жандай сезінеді” деген қанатты сөздерімен аяқтай отырып, көп тіл игергісі келетіндерге бірер кеңес береміз.

“Полиглот” деп ондаған тілдерді қатар үйренуге қабілетті адамдарды айтады.
Кеңестер:
-    Үзбей жаттығу. Атақты неміс археологы Генрих Шлиман үнемі жаттығуының арқасында күніне прозалық текстің жиырма бетін жаттап алуға қолы жеткен. Ол орыс тілін 6 апта ішінде үйренген.
-    Алдымен негізгі тілдерді, ал сонан кейін сол тілдерге жақын тілдерді үйрену қажет екен. Әрине, адам көбірек тіл білсе, жаңа тілді игеру де жеңіл болады.
-    Ең бастысы – қорықпау керек. Тілді үйрене жүріп, өз ойыңызды сол тілде түсіндіруге тырысу керек. Үйреніп жүрген тілде сұрақ қоя отырып, тіл білетін және өзіңізге көмек көрсете  алатын адаммен барынша көбірек сөйлесіңіз.
-    Музыканы көбірек тыңдап, есту қабілетіңізді дамыта беріңіз. Жақсы  естіп-білу, шетел тілін  үйренуде жақсы көмекші.

Олай болса, достар, полиглот болғыларың келсе, тек алға ұмтылыңдар!
Антик философтары тілді бесіктегі деміңнен, соңғы деміңе дейін үйренсең де аз дегенін ұмытпайық!


ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ «ТІЛ ТУРАЛЫ» ЗАҢЫ

Осы Заң Қазақстан Республикасында тілдердің қолданылуының құқықтық негіздерін, мемлекеттің оларды оқып-үйрену мен дамыту  үшін жағдай жасау жөніндегі міндеттерін белгілейді, Қазақстан Республикасында қолданылатын барлық тілге бірдей құрметпен қарауды қамтамасыз етеді.

І тарау. Жалпы ережелер

1-бап. Негізгі ұғымдар
Осы Заңда мынадай  ұғымдар пайдаланылады:
диаспора - өзінің тарихи шығу тегінен тысқары елде тұрып жатқан халықтың бір бөлігі (этникалық қауымдастық);
ономастика – тіл білімінің жалқы  есімдерді, олардың пайда болуы мен өзгеруінің тарихын зерттейтін бөлімі;
орфография – дұрыс жазу ережесі, сөйленген сөзді (сөздер мен грамматикалық тұлғаларды) жазбаша беру тәсілдерінің бірізділігін белгілейтін ережелер жүйесі;
топономика – ономастиканың географиялық объектілердің атауларын, олардың пайда болу, өзгеру, қолданылу заңдылықтарын зерттейтін бөлімі;
транслитерация – бір графикалық жүйедегі мәтіндер мен жекелеген сөздерді басқа графикалық жүйенің құралдарымен әріппе-әріп арқылы беру.
2-бап. Осы Заңның реттейтін мәселесі
Мемлекеттік, мемлекеттік емес ұйымдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметінде тілдерді қолдануға байланысты туындайтын қоғамдық қатынастар осы Заң реттейтін мәселе болып табылады.
Осы Заң жеке адамдар арасындағы қатынастарда және діни бірлестіктерде тілдердің қолданылуын реттемейді.
3-бап. Қазақстан Республикасындағы тіл туралы заңдар
Қазақстан Республикасындағы тіл туралы заңдар Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделеді, осы Заңнан, тілдерді қолдануға және дамытуға қатысты Қазақстан Республикасының өзге де нормативтік құқықтық актілерінен тұрады.
Тіл туралы заңдар Қазақстан Республикасының азаматтарына, Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын шетелдіктерге және азаматтығы жоқ адамдарға қолданылады.
4-бап. Қазақстан Республикасының мемлекетік тілі
Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі – қазақ тілі.
Мемлекеттік тіл – мемлекеттің бүкіл аумағында қоғамдық қатынастардың барлық саласында қолданылатын мемлекеттік басқару, заң шығару, сот ісін жүргізу және іс қағаздарын жүргізу тілі.
Қазақстан халқын топтастырудың аса маңызды факторы болып табылатын мемлекеттік тілді меңгеру – Қазақстан Республикасының әрбір азаматының парызы.
Үкімет, өзге де мемлекеттік, жергілікті өкілді және атқарушы органдар:
Қазақстан Республикасында мемлекеттік тілді барынша дамытуға, оның халықаралық беделін нығайтуға;
Қазақстан Республикасының барша азаматтарының мемлекеттік тілді еркін және тегін меңгеруіне қажетті барлық ұйымдастырушылық, материалдық-техникалық жағдайларды жасауға;
Қазақ диаспорасына ана тілін сақтауы және дамытуы үшін көмек көрсетуге міндетті.
5-бап. Орыс тілін қолдану
Мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін-зі басқару органдарында орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады.
6-бап. Мемлекеттің тіл жөніндегі қамқорлығы
Қазақстан Республикасының азаматының ана тілін қолдануына, қарым-қатынас, тәрбие, оқу және шығармашылық тілін еркін таңдауына құқығы бар.
Мемлекет Қазақстан халқының тілдерін оқып-үйрену мен дамыту үшін жағдай туғызу жөнінде қамқорлық жасайды.
Ұлттық  топтар жинақы тұратын жерлерде іс-шаралар өткізілген кезде олардың тілдері пайдаланылуы мүмкін.
7-бап. Тілдердің қолданылуына кедергі келтіруге жол бермеу
Қазақстан Республикасында тілдік белгісі бойынша азаматтардың құқықтарын кемсітуге жол берілмейді.
Қазақстанда мемлекеттік тілдің және басқа да тілдердің қолданылуына және оларды үйренуге  кедергі  келтіретін лауазымды адамдардың іс-әрекеттері Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жауаптылыққа әкеп соқтырады.

ІІ тарау. Тіл – мемлекеттік және мемлекеттік емес
ұйымдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарында

8-бап. Тілдердің қолданылуы
Мемлекеттік тіл Қазақстан Республикасы мемлекеттік органдарының, ұйымдарының және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының жұмыс және іс қағаздарын жүргізу тілі болып табылады, орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады.
Мемлекеттік емес ұйымдардың жұмысында мемлекеттік тіл және қажет болған жағдайда басқа тілдер қолданылады.
9-бап. Мемлекеттік органдар актілерінің тілі
Мемлекеттік органдардың актілері мемлекеттік тілде әзірленіп, қабылданады, қажет болған жағдайда, мүмкіндігінше, басқа тілдерге аударылуы қамтамасыз етіле отырып, оларды әзірлеу орыс тілінде жүргізілуі мүмкін.
10-бап. Құжаттама жүргізу тілі.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдары жүйесінде, ұйымдарында, меншік нысанына қарамастан, статистикалық-есеп, қаржы және техникалық құжаттама жүргізу мемлекеттік тілде және орыс тілінде қамтамасыз етіледі.
11-бап. Азаматтардың өтініштеріне қайтарылатын жауап тілі.
Мемлекеттік және мемлекеттік емес ұйымдардың азаматтардың өтініштері мен басқа да құжаттарға қайтаратын жауаптары мемлекеттік тілде немесе өтініш жасалған тілде беріледі.
12-бап. Қарулы Күштер мен құқық қорғау органдарындағы  тіл.
Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерінде, сондай-ақ әскери және әскерилендірілген құрамалардың барлық түрінде, мемлекеттік бақылау мен қадағалау, азаматтарды құқықтық қорғау ұйымдарында және құқық қорғау органдарында мемлекеттік тілдің және орыс тілінің қолданылуы қамтамасыз етіледі.
13-бап. Сот ісін жүргізу тілі
Қазақстан Республикасында сот ісі мемлекеттік тілде жүрігізіледі, ал, қажет болған жағдайда, сот ісін жүргізуде орыс тілі немесе басқа тілдер мемлекеттік тілмен тең қолданылады.
14-бап. Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді жүргізу тілі
Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істер мемлекеттік тілде, ал қажет болған жағдайда, басқа да тілдерде жүргізіледі.
15-бап. Мәмілелер тілі
Қазақстан Республикасында жеке және заңды тұлғалардың жазбаша нысанда жасалатын барлық мәмілелері қажет болған жағдайда басқа тілдердегі  аудармасы қоса беріліп, мемлекеттік тілде және орыс тілінде жазылады.
Шетелдік жеке және заңды тұлғалармен жазбаша нысанда жасалатын мәмілелер мемлекеттік тілде және  тараптар үшін қолайлы тілде жазылады.



ІІІ тарау. Тіл – білім беру, ғылым, мәдениет
және бұқаралық ақпарат құралдары саласында

16-бап.  Тіл – білім беру саласында.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік тілде, ал ұлт топтары жинақы тұратын жерлерде солардың тілдерінде жұмыс істейтін мектепке дейінгі балалар мекемелерін құру қамтамасыз етіледі.
Балалар үйлерінде және оларға теңестірілген ұйымдарда оқыту, тәрбие беру тілін жергілікті атқарушы органдар олардағы балалардың ұлттық құрамын ескере отырып белгілейді.
Қазақстан Республикасы орта, арнаулы орта және жоғары білімді мемлекеттік тілде, орыс тілінде, ал қажетіне қарай және мүмкіндігі болған жағдайда басқа да тілдерде алуды қамтамасыз етеді. Мемлекеттік те, мемлекеттік емес те оқу орындарында мемлекеттік тіл мен орыс тілі міндетті оқу пәні болып табылады және білім туралы құжатқа енгізілетін пәндер тізбесіне кіреді.
17-бап. Тіл – ғылым және мәдениет саласында
Қазақстан Республикасында ғылым саласында, диссертацияларды ресімдеу мен қорғауды қоса алғанда, мемлекеттік тіл мен орыс тілінің қолданылуы қамтамасыз етіледі.
Мәдени шаралар мемлекеттік тілде және қажет болған жағдайда басқа да тілдерде жүргізіледі.
18-бап. Баспасөз бен бұқаралық ақпарат құралдарының тілі
Қазақстан Республикасы баспа басылымдары мен бұқаралық ақпарат құралдарында мемлекеттік тілдің, басқа да тілдердің қолданылуын қамтамасыз етіледі.
Қажетті  тілдік ортаны жасау және мемлекеттік тілдің толыққанды қолданылуы мақсатында, олардың меншік нысанына қарамастан, телерадио арналары арқылы берілетін мемлекеттік тілдегі хабарлардың көлемі уақыт жағынан басқа тілдердегі хабарлардың жиынтық көлемінен кем болмауға тиіс.

ІҮ тарау. Тіл – елді мекен атауларында,
жалқы есімдерде, көрнекі ақпаратта
19-бап. Топономикалық атауларды, ұйымдардың атауларын пайдалану тәртібі.
Елді мекендердің, көшелердің, алаңдардың, сондай-ақ басқа да физика-географиялық объектілердің дәстүрлі, тарихи қалыптасқан қазақша атаулары басқа тілдерде транслитерация ережелеріне сәйкес берілуге тиіс.
Мемлекеттік ұйымдардың, олардың құрылымдық бөлімшелерінің атаулары мемлекеттік тілде және орыс  тілінде беріледі. Бірлескен, шетелдік ұйымдардың атаулары мемлекеттік тілде және орыс тілінде транслитерация арқылы беріледі.
20-бап. Кісі есімін, әкесінің есімін және тегін жазу
Кісі  есімін, әкесінің есімін және тегін ресми құжаттарда жазу Қазақстан Республикасының заңдары мен нормативтік құқықтық актілеріне сәйкес келуге тиіс.
21-бап. Деректемелер мен көрнекі ақпарат тілі
Мемлекеттік органдардың  мөрлері мен мөртабандарының мәтінінде олардың атаулары мемлекеттік тілде жазылады.
Меншік нысанына қарамастан, ұйымдардың мөрлерінің, мөртабандарының мәтіні мемлекеттік тілде және орыс тілінде жазылады.
Бланкілер, маңдайшалар, хабарландырулар, жарнамалар, прейскуранттар, баға көрсеткіштері, басқа да көрнекі ақпарат мемлекеттік тілде және орыс тілінде, ал қажет болған жағдайда басқа да тілдерде жазылады.
Қазақстанда өндірілетін тауарлардың арнайы мәліметтер көрсетілген тауарлық жапсырмаларында (этикеткаларында), таңбаламаларында, нұсқаулықтарында мемлекеттік тілде және орыс тілінде қажетті ақпарат болуға тиіс.
Шетелде өндірілген тауарлардың арнайы мәліметтер көрсетілген тауарлық жапсырмалары  (этикеткалары), таңбаламалары, нұсқаулықтары импорттаушы ұйымдардың қаражаты есебінен мемлекеттік тілдегі және орыс тіліндегі аудармасымен қамтамасыз етіледі.
Көрнекі ақпараттың барлық мәтіні  мынадай ретпен: мемлекеттік тілде – сол жағына немесе жоғарғы жағына, орыс тілінде оң жағына немесе төменгі жағына орналасады, бірдей өлшемдегі әріптермен жазылады. Қажеттігіне қарай көрнекі ақпараттың мәтіндері қосымша басқа да тілдерге аударылуы мүмкін. Бұл жағдайда  қаріп өлшемі нормативтік құқықтық актілерде белгіленген талаптардан аспауға тиіс. Ауызша ақпарат, хабарландыру, жарнама мемлекеттік тілде, орыс және қажет  болған жағдайда, басқа да тілдерде беріледі.
22-бап. Почта-телеграф жөнелтілімдерінің тілі
Почта-телеграф жөнелтілімдері Қазақстан  Республикасының шегінде мемлекеттік тілде немесе орыс тілінде, ал республикадан тыс жерлерге белгіленген халықаралық ережелерге сәйкес жіберіледі.

Ү тарау. Тілді құқықтық қорғау

23-бап. Тілді мемлекеттік қорғау
Қазақстан Республикасында мемлекеттік тіл және барлық басқа тілдер мемлекеттің қорғауында болады. Мемлекеттік органдар бұл тілдердің қолданылуы мен дамуына қажетті жағдай жасайды.
Тілдің дамуы мемлекеттік тілдің басымдығын және іс қағаздарын  жүргізуді қазақ тіліне кезең-кезеңмен көшіруді көздейтін Мемлекеттік бағдарламамен қамтамасыз етіледі.
Мемлекеттік тілді белгілі бір көлемде және біліктілік талаптарына сәйкес білуі қажет кәсіптердің, мамандықтардың және лауазымдардың тізбесі Қазақстан Республикасы заңдарымен белгіленеді.
Қазақстан Республикасының Үкіметі терминология, ономастика жөніндегі тиісті мемлекеттік комиссияларды және қажет болған жағдайда басқа да құрылымдарды құрады.
24-бап. Тіл туралы заңдарды бұзғаны үшін  жауаптылық
Қазақстан Республикасының тіл туралы заңдарының бұзылуына кінәлі мемлекеттік органдардың, кез келген меншік нысанындағы ұйымдардың бірінші басшылары, сондай-ақ заңды және  жеке тұлғалар Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жауапты болады.
Лауазымды адамның мемлекеттік тілді білмеу желеуімен азаматтардың өтініштерін қабылдаудан бас тартуы, сондай-ақ мемлекеттік тілде және басқа тілдерде қызмет атқарылатын салада олардың қолданылуына кез келген кедергі келтіру Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген жауаптылыққа әкеліп соғады.

25-бап. Уәкілетті мемлекеттік орган.
Қызметі Қазақстан Республикасының Үкіметі бекіткен тиісті Ережемен реттеліп отыратын уәкілетті орган өз құзыреті шегінде:
тілді дамыту саласында бірыңғай мемлекеттік саясаттың жүргізілуін қамтамасыз етуге;
тілдерді қолдану мен дамытудың Мемлекеттік бағдарламасын әзірлеуге, оның орындалуын жүзеге асыруға;
тіл туралы заңның орындалуын бақылауға, оны бұзу фактілерін қарауға және олар бойынша шешім қабылдауға;
Қазақстан Республикасында ономастикалық және терминологиялық жұмысты үйлестіруге міндетті.
Уәкілетті орган:
өз құзыретіне сәйкес тіл туралы заңның орындалуына мемлекеттік бақылауды жүзеге асыруға;
министрліктерден, ведомстволардан, орталық және жергілікті  атқарушы органдардан, меншік нысанына қарамастан ұйымдардан заңдардың, тілдерді қолдану мен дамытудың Мемлекеттік бағдарламасының орындалуы жөнінде ақпарат, мәліметтер, құжаттар сұратып алуға;
заңдарда белгіленген өзге де функцияларды атқаруға құқылы.
26-бап. Осы Заңның орындалуын қамтамасыз ету
Осы Заңның ережелерін іске асыруды кадрлар, материалдық-техникалық, қаржы, оқу-әдістемелік жағынан қамтамасыз ету Қазақстан Республикасының Үкіметіне және өзге де мемлекеттік органдарына жүктеледі.

ҮІ тарау. Тілді шетелдермен және халықаралық
ұйымдармен қатынастарда пайдалану

27-бап. Тіл – халықаралық қызметте
Қазақстан Республикасының дипломатиялық өкілдіктері мен Қазақстан Республикасының халықаралық ұйымдар жанындағы өкілдіктерінің қызметі мемлекеттік тілде, қажет болған жағдайда басқа да тілдерді пайдаланып жүзеге асырылады.
Екіжақты халықаралық шарттар, әдетте, уағдаласушы тараптардың мемлекеттік тілдерінде жасалады, көпжақты халықаралық шарттар оған қатысушылардың келісімімен белгіленген тілдерде жасалады.
Қазақстан Республикасында басқа мемлекеттер өкілдерімен өткізілетін ресми қабылдаулар мен өзге шаралар басқа тілдерге аударылып, мемлекеттік тілде жүргізіледі.
Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Назарбаев
Алматы, 1997 жылғы шілденің 11-і




ҚОСЫМША

ҚАЗАҚ  ХАЛҚЫНЫҢ  САҢЛАҚТАРЫ

Қазақстан Республикасында Қоғамдық кеңестің шешімі бойынша тәуелсіз еліміздің тарихы негізінде ең таңдаулы адамдарға “Мыңжылдық саңлағы” және “Ғасыр саңлағы” деген атақтар берілді.

“МЫҢЖЫЛДЫҚ САҢЛАҒЫ”

2.    Қожа Ахмет Яссауи /1093-1166/ - исламдық діни әдебиеттің негізін салған ақын, кемеңгер ойшыл. Кейінгі ұрпаққа “Диуани хикмет”  /“Даналық кітап”/ атты өшпес мұра қалдырған, аты аңызға айналған қасиетті әулие.
3.    Әз-Жәнібек хан Барақұлы /ХҮғ.басы – 1480/ - Қазақ хандығының негізін салушы хандардың бірі. Ол қазақтың тұңғыш ханы Кереймен бірге ұлттық мемлекетіміздің шаңырағын көтерген.
4.    Мұхаммет Хайдар Дулати /1499-1551/ - қазақ халқының тұңғыш тарихшысы, әрі жазушысы. “Тарихи Рашиди” атты тамаша тарихи еңбек жазған.
5.    Үйсін Төле би Әлібекұлы /1663-1756/ - ұлы жүздің төбе биі, атағы жер жарған шешен. Әз-Тәуке, Абылай хан тұсында қазақ хандығын нығайтуға айрықша еңбек сіңірген мемлекет қайраткері.
6.    Қаз дауысты Қазыбек би Келдібекұлы /1665-1763/ -  орта жүздің қара қылды қақ жарған әділетті ұлы биі, жезтаңдай шешен. Қазақ мемлекетін нығайтуға, басқыншы жаудан елді қорғауда ерекше үлес қосқан қайраткер.
7.    Алшын Әйтеке би Баубекұлы /1688-1748/ - кіші жүздің биі, белгілі шешен. Төле, Қазыбек билермен бірге “Жеті жарғы” әдет заңын жасаған, әрі хан кеңесшісі болған мемлекет қайраткері.
8.    Абылай хан /1711-1781/ - қазақ елін бір мемлекетке біріктіру жолындағы ұлы күрескер, елді ішкі-сыртқы жаулардан қорғаған қаһарман хан, саясаткер, қолбасшы, батыр.
9.    Құрманғазы Сағырбайұлы /1823-1889/ - қазақ халқының ұлы композиторы, күйші. Ұлттық музыка мәдениетін жоғары сатыға көтерген мәдениет қайраткері.
10.    Шоқан /Мұхаммедханапия/ Шыңғысұлы Уәлиханов /1835-1865/ - қазақ халқынан шықан тұңғыш ғалым. Тарихшы, этнограф, географ, саяхатшы, ағартушы-демократ.
11.    Абай Құнанбаев /1845-1904/ - қазақ халқының данышпаны, ұлы ақын, кемеңгер ойшыл, жазба әдебиетінің негізін салушы.

“ҒАСЫР САҢЛАҒЫ”

1.    Әлихан Бокейханов /1866-1937/ - Алашорда өкіметі мен “Алаш” партиясының негізін салушы әрі көсемі. Қазақ халқының бостандығы мен тәуелсіздігі жолындағы ұлы күрескер, мемлекет, қоғам қайраткері, ғалым.
2.    Ахмет Байтұрсынұлы /1873-1937/ - ұлы ағартушы, аса көрнекті ғұлама ғалым, ақын, публицист, түркітанушы. Қазақ алфавиті мен баспасөзінің негізін салушы. Азаттық жолындағы айтулы күрескер. Алашорда өкіметі мен “Алаш” партиясының негізін салушы әрі көсемі, мемлекет, қоғам қайраткері.
3.    Дина Нұрпейісова /1861-1955/ - қазақ музыка мәдениетінің аса көрнекті қайраткері, домбырашы, күйші, композитор.
4.    Мұхтар Омарханұлы Әуезов /1897-1961/ - аса көрнекті қазақ жазушысы, академик. Данышпан ақын Абай өмірінен тұңғыш энциклопедиялық эпопея жазған ұлы суреткер. Лениндік және Мемлекеттік сыйлықтардың лауреаты.
5.    Қаныш Имантайұлы Сәтбаев /1899-1964/ - аса көрнекті ғалым, біртуар академик. Қазақстан ғылымының негізін салған. Қазақ ССР Ғылым Академиясының шаңырағын көтерген және оның тұңғыш президенті. Лениндік және Мемлекеттік сыйлықтардың лауреаты.
6.    Бауыржан Момышұлы /1910-1982/ - Ұлы Отан соғысының аты аңызға айналған қаһарманы, Кеңес Одағының батыры, жазушы, әскери  қайраткер, ұлт мақтанышы.
7.    Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев /1912-1993/ - КСРО және КОКП Орталық Комитетінің, Кеңестік Қазақстанның аса көрнекті басшысы, академик. Қазақстанның мәдениеті мен экономикасын дамытуға ерекше үлес қосқан ұлы тұлға.
8.    Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев - /1940 жылы туған/ - тәуелсіз Қазақстан Республикасының тұңғыш президенті, көрнекті мемлекет қайраткері, бейбітшілік пен татулық және ел бірлігі жолындағы жалынды күрескер.
9.    Олжас Омарұлы Сүлейменов / 1936 жылы туған/ - қазақ халқының аса көрнекті ақыны. Қарусыздану мен бейбітшілік жолындағы табанды күрескер, дипломат, қоғам қайраткері.
10.    Тоқтар Әубәкіров /1946 жылы туған/ - қазақ ұлтынан шыққан тұңғыш ғарышкер, ұшқыш, Кеңестер Одағының батыры, Қазақстан Республикасының Халық қаһарманы, қоғам қайраткері.


ӘДЕБИЕТТЕР

Аманжолов А. Түркі филологиясы және жазу тарихы: Оқу құралы. – Алматы: Санат, 1996. – 128б.
Бельгер Г. Сайланып шықса сырлы сөз /Құраст. Ж.Бейсенбаев. – Алматы, 1991. – 348 –350 б.
Дулатов М. Қазақ тілінің мұңы// Шығармалары. – Алматы, 1991. – 332-333 б.
Ел аузынан: Шешендік сөздер, ақындық толғамдар, аңыз әңгімелер /Құраст. Б.Адамбаев, Т.Жарқынбекова. – Алматы: Жазушы, 1989. -  365 б.
Кенжеахметұлы С. Жеті қазына. – Алматы: Ана тілі, 2005
Момышұлы Бақытжан. Жетімнің қайта оралуы /Құраст. Ж.Бейсенбаев. – Алматы, 1991, 381-384б.
Нұрмағамбетов Ә. Сөз сырына саяхат: Орта мектептің оқушыларына арналған. – Алматы: Жалын, 1990. – 128б.
Оразалинов С. Тіл тағдыры – ел тағдыры. Без языка нет народа. Алматы: Қаржы-қаражат, 1997. – 272б.
Сөздік ойын – Игра созвучных слов /Құраст.С.Шомақов. – Алматы: Балауса, 1994. – 32б.
Тіл мен сөз құдіреті туралы //Қазақтар: Көпшілікке арналған тоғыз томдық анықтамалық: ІҮ том: Асыл сөз. – Алматы, 1998. -  213-236б.
Тіл өнері мен ой-пікір туралы: / Қазақ мақал-мәтелдері /Жинап, құраст. Ө.Тұрманжанов. – Алматы: Ана тілі, 1997. – 148б.
Тілге құрмет – елге құрмет /Әдістемелік ұсыныстар мен көмекші материалдар /Құраст.А.А.Оралғазина. – Алматы, 1999. – 75б.
Хасенов Ә. Тіл білімі /толық., 2-ші бас. – Алматы: Санат, 1996. – 416б.

*        *        *  
Абдрахманов С. Өз тіліңмен өмір сүр: Елбасымыз осыған шақырады //Егемен Қазақстан. 2006. –24 мамыр. – 3 б.
Абдуллина Г. Тіл – ұлттық таным негізі // Қазақстан мектебі. – 2005. №5-6. – 45-48 б.
Аймахан Қ. Қазақ тілін көтермейінше, басқа тілдер де дамымайды  //Алматы ақшамы. – 1997. – 13 тамыз.- 3 б.
Айтбайұлы Ө. Қазақстанның болашағы – қазақ тілінде. //Егемен Қазақстан. – 2005. – 9 сәуір.- 2 б.
Айтқалиева Б. Тіл тағдыры – ел тағдыры //Мектептегі сыныптан тыс жұмыстар. – 2005. - №1. – 15-17 б.
Жеті жұрттың тілін біл, жеті түрлі ғылым біл. /Д.Ақтайлақова// Қазақ тілі мен әдебиеті орыс мектебінде.-2005. -№9. – 79-81 б.
Асылбек Ә. Айналдым құдіретіңнен, Қазақ тілім! //Ана тілі. – 2006. –14 қырк. – (№37). – 1 б.
Асылбекұлы С. Ұлттың тәуелсіздігі оның ана тілінің тәуелсіздігінен басталады // Қазақ әдебиеті. –1998. – 10 ақпан (№6). – 1-3 б.
Асылы Осман. Қазақстанның иесі де, киесі де – қазақ: Сұхбат /Әңгімелескен Нәзия Жоямергенқызы //Түркістан.- 2006. - 12 қаңтар (№2). –5 б.
Асылы Османова: “Мен үшін дүниедегі ең әуезді, ең тәтті, ең сүйкімді тіл – қазақ тілі”: (22 қыркүйек – Қазақстан халықтарының тілдері күні) //Қазақ әдебиеті. - 2001. - 21 қырк. (№38). –5б.
Ахманова З. Өз тілімізде өмір сүрейік //Әдіскер мұғалім – Учитель методист. – 2005.-№3. – 13б.
Аяпова М. Өнер алды – қызыл тіл //Мектептегі сыныптан тыс жұмыстар. - 2005. - №1.- 17-19 б.
Әмірбаева Б. Ана тілім – ардақтым //Қазақ тілін мектепте, колледжде және ЖОО-да оқыту. –2004.-№6.- 16 б.
Әміртаева Г. Тілге құрмет – елге құрмет //Мектептегі кітапхана. – 2004. -№1.- 13-14 б.
Балғарина Б. Халықтың тағдыры – ана тілінде //Егемен Қазақстан. -2006. – 11 қазан. – 15 б.
Есдәулет Ұ. Туған тілге – тәуелсіздік: 22-қыркүйек – Қазақстан халықтарының тілдері күні  //Қазақ әдебиеті. - 2005.-16-22 қырк.(№37).- 1 б.
Жанымханова К. Тіл тағдыры – ел тағдыры  //Мектептегі сыныптан тыс жұмыстар. – 2006.-№9.- 26-29 б.
Көшербаев Қ. “Қазақстанның болашағы – қазақ тілінде” //Ана тілі.- 2006.-17 тамыз(№33).-10-11 б.
Қазақ тілі туралы мәлімет //Қазақ тілін үйренейік! Изучаем казахский язык! –2006.-№7-8.- 14 б.
“Қазақстанның болашағы – қазақ тілінде: ҚР Президенті Н.Назарбаевтың “Ана тілі” газетіне берген сұхбаты; Бұл сұхбат – Елбасының мемлекеттік тіл туралы халыққа жолдауы //Ана тілі. - 2006.-25 мамыр(№22). –1 б.
Қайдар Ә. Ел мәдениеті тілден басталады  //Егемен Қазақстан.-2006. –13 қаңтар. – 5б.
Қожабекова Қ. Жеті қазына: Қазақ халқының фольклорын жақсы білуге талпындыру  //Қазақ тілі мен әдебиеті орыс мектебінде. – 2005.- №10.- 106-109 б.
Қожаниязова Б. Ана тілің – арың бұл.: //Қазақ тілі мен әдебиеті орыс мектептерінде - Казахский язык и литература в русской школе. – 2005. - №7. –81-84 б.
Қүлекенова К. Қасиетті ана тілі.  //Мектептегі сыныптан тыс жұмыстар. – 2006. -№10. – 20-22 б.
Мәмет С. Мемлекеттік тіліміз – мемлекеттік тірегіміз. //Егемен Қазақстан. - 2005. –28 сәуір.
Өмірбекова П. Тілге құрмет – елге құрмет  //Мектептегі сыныптан тыс жұмыстар. –2006. -№8.-13-16 б.