ӘОЖ 811. 512. 122/373.46 Қолжазба құқығында
ҚОЖАЕВА МАРЖАН ТӨРЕҒҰЛҚЫЗЫ
Аударматану терминдерінің когнитивтік-семантикалық құрылымы
10.02.02 – қазақ тілі
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми
дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның
авторефераты
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2006
Жұмыс Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында орындалған
Ғылыми жетекшісі: филология ғылымдарының докторы,
профессор, ҚР ҰҒА академигі
Ө.Айтбайұлы
Ресми оппоненттер: филология ғылымдарының докторы,
профессор А.М.Алдашева
филология ғылымдарының кандидаты,
О.Жұбаева
Жетекші ұйым: Абай атындағы Қазақ ұлттық
педагогикалық университеті
Диссертация 2007 жылы « 2 » ақпан сағат 14-00 -де
ҚР БжҒМ А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты жанындағы 10.02.06 – түркі тілдері және 10.02.02 – қазақ тілі мамандықтары бойынша филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін диссертация қорғайтын Д 53.38.01 диссертациялық кеңестің мәжілісінде қорғалады (050010, Алматы қаласы, Құрманғазы көшесі, 29).
Диссертациямен ҚР Білім және ғылым министрлігінің Орталық ғылыми кітапханасында танысуға болады (050010, Алматы қаласы, Шевченко көшесі, 28).
Автореферат 2006 жылы « 25 » желтоқсанда таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы, филология
ғылымдарының докторы,
профессор Ж.А.Манкеева
ЖҰМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
Қазақ тіл білімінде терминология саласының ғылыми мәселелері А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, Ж.Аймауытұлы, Х.Досмұхамедұлы, Қ.Кемеңгерұлы, С.Жиенбаев, Н.Сауранбаев, С.Аманжолов, М.Балақаев, С.Талжанов, Ә.Сатыбалдиев, Ә.Қайдаров, С.Исаев, Ш.Сарыбаев, Б.Қалиев, Ө.Айтбайұлы, Ш.Құрманбайұлы және т.б. ғалымдардың зерттеулерінде қарастырылған. Атап айтқанда, қазақ терминологиясы ғылымының тұтас тарихы, терминдік жүйе мен терминжасамның теориялық мәселелері академик Ө.Айтбайұлының ғылыми еңбектерінде жасалса, терминологиялық лексиканы зерттеп, оның теориялық мәнін, мазмұнын анықтауда Б.Қалиевтің («Қазақ тіліндегі өсімдік атаулары»,1988), Ш.Құрманбайұлының («Қазақ тілі лексикасының терминденуі», 1999) монографиялық зерттеулерін, салалық терминологияға қатысты А.Исанованың, С.Әлісжановтың, Ш.Біләловтың, С.Исақованың, Г.Ақшалованың, А.Қоңырованың, Ж.Молдажаровтың және т.б. ғылыми еңбектерін атауға болады.
Сонымен бірге лингвистикалық терминдерді қазақ тіл білімінің метатілі мәселелеріне қатысты тезаурустық сипатта қарастырған Е.Қ.Әбдірәсіловтің, терминдердің танымдық сипатын зерттеу нысаны еткен С.Ақаевтың зерттеулері терминология саласын зерттеудің жаңа деңгейін көрсетеді.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Зерттеудің өзектілігі ғалымдардың ғылым метатілі теориясына деген зерттеу талпыныстарының өсуімен тығыз байланысты. Атап айтқанда, кез келген ғылым саласын бейнелейтін терминдердің тілдік табиғатын тану үшін кешенді, жүйелі түрдегі зерттеу жұмысын жүргізу қажеттілігі қазіргі таңдағы тіл ғылымының жаңа бағыттарымен тығыз байланысты. Бұған бүкіл рухани қазынасын жинақтап сақтайтын ұлттық тілді халықтың тарихымен, мәдениетімен, ой танымымен, жан ілімімен бірлікте қарау мәселесі тіл ғылымында өзіндік өріс алып келе жатқан этнолингвистика, психолингвистика, когнитивтік лингвистика, лингвомәдениеттану, лингвистикалық елтану ғылымдарының пайда болуына негіз болды. Бұл ғылымдардың тығыз қарым-қатынаста болуы тілдің құрылымдық, жұмсалымдық жүйесінің кешенді үлгілерін айқындауды мақсат етеді. Бұл жағдай қазіргі таңдағы мемлекеттік мәртебесіне сәйкес әлеуметтік, қоғамдық, коммуникативтік қызметі ерекше өзектелу үстіндегі қазақ тіліндегі терминологиялық жүйеге де тікелей қатысты.
Осы орайда қазіргі кездегі қазақ тіл білімі метатілінің бір құрамдас бөлігі, жеке бір терминологиялық жүйе, жаңа ғылым саласы – аударматану терминологиясын даралап, когнитивтік-семантикалық құрылымын зерттеудің маңыздылығы өте зор.
Сондықтан біздің зерттеу жұмысымыздың арқауы мен негізгі ұстанымы тілдік танымның бір бөлшегі ретіндегі тіл білімі метатілінің бір саласы – аударматану терминдерінің аталуы концептологиямен байланысты анықталады.
Қазіргі тіл білімінде ғаламның тілдік бейнесі туралы мәселе Н.Хомский, М.Джонсон, Дж. Лакофф, Р.Лангакер, Ю.Д.Апресян, Т.В.Колшанский, А.А. Леонтьев, Б.Касевич, Е.М.Кубрякова, Ю.Н. Караулов, В.Н.Телия, Б.Н.Серебренников, А.А.Уфимцева, қазақстандық лингвистикада Э.Д.Сүлейменова, Г.Г.Гиздатов, Ж.Манкеева, .Ж.Шаймерденова,С.Сәтенова, Г.Смағұлова, А.Алдашева, Б.Хасанов, Қ.Жаманбаева, Г.Б.Мәдиева және т.б. ғалымдар еңбегінде қарастырылып жүр.
Адамзат өзін қоршаған шындықты, әлемдегі сан алуан құбылыстарды санада қалыптастырып қана қоймайды, оған жауап қайырады, ақпаратты өзінше жаңғыртып, жаңа сапада қайта жасауға саналы-санасыз күйде талпыныс жасайды, өңдейді, қорытады, баға береді, тәжірибеде қолданады, бұлардың тұтас көрінісі ретінде ғаламның тілдік бейнесі жасалады.
Осы қағидаға сәйкес терминдерді де адамның табиғи танымына белгілі деңгейде өлшем бола алатын когнитивтік құрылым ретінде арнайы қарастырамыз. Термин біздің зерттеуімізде субъектінің қабылдауы, ойлауы, танымы және практикалық әрекеті арқылы тілде тұтылған білімдердің байланысы, адам санасында ғаламның ғылыми бейнесіндегі ұйғарылған түсінігі ретінде анықталады.
Сонымен қатар, бұл тектес зерттеулер тілдік құрылымды тереңдеп қарастыруды мақсат етеді, өйткені қазіргі кезде тілді антропоөзектік бағытта зертеу тілді «өз ішінде» ғана емес, тілден тыс, яғни, ақиқат шындықпен тығыз байланыста қарауды қажет етеді.
Осыған орай жұмыстың өзектілігін айқындауда тақырыпқа сай тілдік бірліктердің семасиологиялық, ономасиологиялық, когнитивтік қырларын сабақтастықта зерттеудің мәні ерекше. Яғни, жұмысымыздың өзегі – аударматану терминдеріне когнитивтік-концептуалдық талдау жасау мен сол атаулардың ономасиологиялық негізін уәжтанумен байланысты сабақтастыра зерттеу.
Қазақ тіл біліміндегі аударматану ұғымдарын білдіретін терминдік бірліктерді ғылыми тұрғыдан жүйелей отырып, олардың когнитивтік-концептуалдық, уәждік және семантикалық қырларының сабақтастығында қарастыру қазақ терминологиялық жүйесінің танымдық қырын анықтауға қатысты тақырыптың өзектілігін көрсетеді.
Зерттеу жұмысының нысаны. Қазақ тіліндегі аударматану терминдері.
Зерттеу жұмысының пәні. Қазақ тіліндегі аударматану терминдерінің когнитивтік-семантикалық құрылымы.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты - қазақ тіліндегі аударматану ұғымындағы терминдердің тілдік табиғатын семасиологиялық, ономасиологиялық және когнитивтік лингвистика тұрғысынан зерттеу. Осы мақсатқа сай мынадай міндеттер көзделеді:
– аударматану терминдері мен олардың тақырыптық топтарына терминологиялық өріс және терминологиялық жүйе тұрғысынан талдау жасау;
– аударматану терминдерінің табиғатын «ғаламның тілдік бейнесі» тұрғысынан қарастыру;
– қазақ тіліндегі аударматану терминдерінің концептуалдық құрылымын анықтау;
– аударматану терминдерінің лексика-семантикалық ерекшеліктерін уәжділік, ономасиологиялық талдау негізінде анықтау;
– ұғым мен таңба арасындағы байланысты ашатын уәжділік құбылысының теориялық мәселелері туралы ғылыми ой-пікірлерге сүйене отырып, аударматану терминдерінің негізгі дәндеуіш топтарын айқындау.
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері. Зерттеу барысында алға қойған мақсат-міндеттерді орындау үшін мынадай әдістер мен тәсілдер басшылыққа алынды:
– негізгі дереккөздерді жинау барысында жаппай сұрыптау, жүйелеу, талдау тәсілдері;
– терминдердің концептуалдық құрылымы мен когнитивтік семантикасын анықтауда когнитивтік, концептуалдық талдау жасау;
– аударматану терминдерінің лексика-семантикалық және уәжділік ерекшеліктерін баяндауда лингвистикалық сипаттама тәсілі және компоненттік талдау.
Зерттеу жұмысының материалы ретінде қазақ тіліндегі аударматану ұғымындағы 2000-нан астам терминдік бірліктер алынды.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Қазақ тілінде осы кезге дейін аударма теориясы мәселелері бойынша қорғалған зерттеу жұмыстары, Лингвистикалық терминдердің орысша-қазақша сөздігі (І.Кеңесбаев, Т.Жанұзақов, 1967), Атаулар сөздігі (1931), Тіл білімі сөздігі (1998), Тіл білімінің түсіндірме сөздігі (Б.Қалиев, 2005), Толковый переводоведческий словарь (Л.Л.Нелюбин, 2003) т.б. пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалықтары мен нәтижелері:
– қазақ тіл білімінде аударматану терминдері алғаш рет когнитивтік тұрғыдан зерттелді;
– аударматану ұғымдарындағы терминдік бірліктердің терминологиялық өрісі мен терминологиялық жүйесі когнитивтік лингвистика және лингвоконцептология тұрғысынан талданды;
– аударматану терминдерінің қазақ тіл білімі метатілінің белгілі бір қабатын білдіретін концептілік-ұғымдық жүйе екендігі дәлелденді;
– терминдердің когнитивтік мәні семасиологиялық, ономасиологиялық әдістермен ұштастырыла зерттелді;
– терминдер мен терминдік тіркестердің аталуына себепші болған уәждік белгілер уәждеуіш топтарға жіктеліп қарастырылды;
– аударматану терминдерінің негізінде ұғым-термин-дефиниция-уәжділік қатарларының ерекшеліктері лингвистикалық, танымдық, когниция тұрғысынан нақтыланды.
Зерттеу жұмысының теориялық маңыздылығы. Қазақ тіліндегі терминологиялық жүйе (аударматану саласы бойынша) осы зерттеуде алғаш рет когнитивтік лингвистика мен терминологиялық лингвоконцептология арналарында зерделеніп, қазақ тіл біліміндегі когнитивтік семантика және терминология теориясына өзіндік деңгейде үлес қосады.
Зерттеу барысында қол жеткен ғылыми нәтижелер мен тұжырымдар когнитивтік лингвистика, терминологиялық лингвоконцептология, терминологиялық семиотика т.б. ғылыми пәндердің нысанасындағы теориялық мәселелерді айқындауға, дәйектеуге және әрі қарай дамытуға өз септігін тигізеді.
Зерттеу жұмысының практикалық маңыздылығы. Зерттеу материалдары мен теориялық тұжырымдар қазақ терминологиясы жөнінде жаңа пайымдаулар жасауға мүмкіндік береді. Зерттеу нәтижелерін жаңа ғылыми пән – когнитивтік семантика мен терминологиялық лингвоконцептологияның теориялық және практикалық мәселелерін әрі қарай зерттеуде, жоғары оқу орындарына арналған оқу құралдарын дайындауда, сонымен бірге терминологиялық семасиология, ономасиология, когнитивтік лингвистика пәндері бойынша өткізілетін арнайы курстар мен семинарларда қолдануға болады.
Зерттеу жұмысы бойынша ұсынылатын тұжырымдар:
– когнитивтік лингвистика тұрғысынан аударматану терминдері өзіндік терминологиялық өріс пен терминологиялық жүйе құрайтын тілдік бірліктер ретінде қазақ тіліндегі терминологиялық қор мен тіл білімі метатілінің сүбелі қабатын білдіретін концептілік-ұғымдық жүйе;
– аударматану терминдері өздерінің кумулятивтік қызметі негізінде ғылыми ұғымдардың когнитивті-менталды құрылымдары, «ғаламның ғылыми бейнесін» айқындаушы тілдік (терминдік) бірліктер;
– тілдік сананың лингвоменталды құрылымы ретінде тілдік жүйеде концептуалдық құрылым негізінде обьективтендіріліп, терминдік бірліктер қалпында вербалданатын ғылыми ұғымдарды концептуалдық жүйе арқылы «ғаламның ғылыми бейнесіндегі» белгілі бір ұғымды басқа бір ұғымнан ажыратып айқындайтын когнитивтік бірлік;
– аударматану терминдерінің тілдік және танымдық табиғаты, оның лингвистикалық және экстралингвистикалық факторларға сәйкес лексика-семантикалық ерекшеліктері мен уәжділік дәрежелері семасиологиялық және ономасиологиялық сабақтастықтағы талдау жасау негізінде анықталады;
– аударматану терминдерінің лексика-семантикалық құрылымы термин интенциясы мен экстенциясы арқылы ғана айқындалатын «ұғым-термин-дефиниция» менталды құрылымы бойынша онтологиялық үлгі түзеді.
Зерттеудің мақұлдануы мен жариялануы. Диссертацияның негізгі тұжырымдары мен нәтижелері түрлі деңгейлердегі конференцияларда баяндалды: «Қазақ тіл біліміндегі функционалдық бағыт» атты республикалық ғылыми-теориялық конференция (Алматы, 2006), «Мемлекеттік тілде аграрлық маман даярлау: жаңа мақсат, жаңа жүйе» атты республикалық ғылыми-әдістеме конференциясы (Алматы, 2006), Профессор Қ.Тасболатұлының 80 жылдығына арналған «Тәуелсіздік негізі – ұлттық тәрбие» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференция (Тараз, 2006) және А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының «Лингвистикалық жұма» атты ғылыми-әдістемелік семинары (2005, желтоқсан).
Республикалық ғылыми басылымдар мен ғылыми жинақтарда диссертация мазмұнына қатысты 6 мақала жарияланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
Негізгі бӨлім
Зерттеудің кіріспе бөлімінде тақырыптың өзектілігі, нысаны, мақсаты мен міндеттері айқындалып, ғылыми жаңалығы мен зерттеудің теориялық және практикалық мәні көрсетілді. Сондай-ақ зерттеуге негіз болған материалдар мен дереккөздер, зерттеу әдістері мен қорғауға ұсынылған тұжырымдар, жұмыстың мақұлдануы мен жариялануы баяндалады.
Диссертацияның «Аударматану терминдерінің когнитивтік негіздері» деп аталатын бірінші бөлімінің «Аударматану ғылымының жалпы тіл біліміндегі сипаты», «Аударматану концептуалды терминологиялық аппаратының ерекшелігі», «Когнитивтік зерттеулердегі терминнің танымдық сипаты», «Аударматану терминдерінің когнитивтік-менталды сипаты» атты тараушаларында аударматану ұғымындағы терминдердің когнитивтік табиғаты, концептуалдық құрылымы және термин ұғымына қатысты теориялық мәселелері қарастырылады.
Қазіргі таңда қазақ тіл білімі ғылымында арнайы зерттеуді талап ететін салалардың бірі – аударманың лингвистикалық теориясы. Бұл сала – қазақ тілтанымы үшін әлі жетілмеген, тиісті деңгейдегі ғылыми сипатын ала қоймаған тіл білімі салаларының бірі. Сондықтан бұл ғылымның негізгі бағытын айқындап бере алатын бірқатар ұғым-түсініктердің даралана қоймау себептері де осыған тікелей байланысты. Қазіргі қазақ тіл білімінде аударма мәселесімен түбегейлі айналысып жүрген ғалым А.М.Алдашева докторлық диссертациясында «…қазірге дейін аударма теориясының басты дәйектемелері, шешуші негіздері, аударматану ғылымының басты обьектісі мен ұстанымдары, әдіс-тәсілдері мен бірлік тұлғалары, аударманың нормасы, тәржіма ісіне қойылатын талаптар сияқты маңызды жағдаяттардың анық-қанығы ғылыми тұрғыдан анықталған емес»,– деп атап өткен 1, 3. Қазақ тіл білімінде аударматану мәселесі – ХХ ғасырдың соңғы жылдары ғана қолға алынған жаңа салалардың бірі. Сондықтан қазақ тіл біліміндегі аударма теориясы да, аударма практикасы да, аударма іс-тәжірибесінің теориялық тұғыры да енді қалыптасып келе жатыр.
Қазақстан тіл білімінде Ө.Айтбайұлының аударма ғылымы және оның қалыптасуы туралы зерттеулері, А.Алдашеваның аударматанудың лингвистикалық және лингвомәдени негіздерін айқындауға арналған ғылыми зерттеулері мен Б.Хасанов, Р.З.Загидуллин, Н.Ж.Шаймерденова және т.б. ғалымдардың еңбектері аударма теориясы мәселелеріне арналды.
Тіл білімінің арнаулы салаларының қайсысын алсақ та, сол салалардың әрқайсысының өзіне тән ұғымдар жүйесі, терминологиялық аппараты болады. Ондай арнаулы ұғымдардың атаулары, ұғымдар жүйесі мен терминдері арнайы зерттеуді қажет етеді. Сонымен қатар, аударматану саласындағы терминологиялық жүйенің тілдік, соның ішінде, лексикалық ерекшеліктерін айқындау, аталған терминологиялық жүйе шеңберіндегі ұғымдар жүйесі мен сипаты сияқты тілдік фактілерге талдау жасау бүгінгі күннің кезек күттірмейтін өзекті мәселелері болып табылады.
Терминологиялық лексиканы зерттеп, оның теориялық мәнін, маңызын анықтауда жоғарыда аталған қазақ ғалымдарының және орыс тіл білімінде А.Реформатский, В.В.Виноградов, Н.А.Баскаков, В.И.Сифоров, Р.А.Будагов, О.С.Ахманова, В.Ф. Журавлев, В.П.Даниленко, Г.В.Степанов т.б. ғалымдардың еңбектерін атауға болады.
Бұл зерттеулерде терминжасамның ғылыми принциптері мен шарттары анықталып, сөздік жасау, салалық терминжасам мәселесі арнайы қарастырылды. Дегенмен қазіргі кездегі ғылыми лексиканың бір құрамдас бөлігі, жеке бір терминдік жүйені – тіл білімі терминологиясын даралап зерттеудің маңыздылығы өте зор.
Тілдің өзі нысан ретінде алынатын зерттеулерде тіл білімі терминдері жүйесінің бірлігі «метатіл» деп аталады. Мамандар арасында «метатіл» анықтамасы туралы пікірлер көп: метатіл – «екінші дәрежедегі» тіл 2, 7; «метатіл» – ерекше семиологиялық жүйе 3, 3; тіл білімінің «метатілі» – терминдер арасындағы жүйелі қатынастар мен жалпы ғылыми лексиканы білдіретін күрделі құбылыс 4, 297 және т.б.
Әрбір ғылым саласының дамуы тіл білімі метатілінің дамуын талап етеді. Белгілі бір ғылымның, оның ішінде, аударматану саласы метатілінің қалыптасуы мен дамуына өзара байланысты бірнеше себептер ықпал етеді: аударма теориясы бағытындағы зерттеулердің күрделенуі мен тереңдеуі; аударма теориясында жаңа бағыттардың пайда болуы; жаңа терминдік бірліктердің пайда болуы; жаңа концептуалдық аппараттың қалыптасуы мен белгілі терминдердің жаңа мазмұнмен толығуы. Соңғы жылдары аударма мәселесі көптеген лингвистикалық қырларынан қарастырылып келеді. Мысалы, психолингвистика, этнолингвистика, лингвомәдениеттану, контрастивті лингвистика, мәдениаралық коммуникация, салғастырмалы стилистика және т.б. Олардың негізгілерін төмендегі сызбадан көруге болады:
Аударматану
Лексикография
Тіларалық коммуникация
Мәдениаралық коммуникация
АУДАРМА
Терминжасам
Терминшығармашылық
Терминология Терминография
Салғастырмалы стилистика
Сурет 1 – Аударманың тіл білімі салаларымен байланысы
Осы тұрғыдан алғанда, терминнің мағынасы мәселесі арнайы зерттеуді қажет етеді, себебі бұл аударматану метатілінің дамуына маңызды үлес қосады. Мағына мәселесін зерттейтін тіл білімінің семантика саласы орыс тіл білімінде М.М.Покровский, А.А.Потебня, В.В.Виноградов есімдерімен байланысты.
Тіл білімінде семантика теориясының жүйелілік мәселесін зерттеуші Л.А.Новиков өзінің зерттеуінде мағына түрлерінің мынадай жіктемесін ұсынады 2:
1) Сигнификативтік мағына (сигнификативтік мағына таңбаның сигнификатқа (ұғымға, мән-мағынаға) қатынасы арқылы айқындалады). Ол сөздің толық семантикалық мүмкіндігін, сөздің мән-мағыналық көрінісін айқындайды. Мысалы, аударматану – аударманы лингвистикалық құбылыс ретінде зерттейтін тіл білімінің саласы; жағдаят – сөйлеу әрекеті сәтінде болатын немесе айтылымда сипатталатын шындыққа сай болмыстың құрамдас бөліктерінің жиынтығы; түпнұсқа – аудармадағы бастапқы мәтін (аударма осы мәтіннен жасалады) т.б.;
2) Құрылымдық мағына (лексикалық мағынаның құрылымдық аспектісі). Бұл мағына семиотика теориясына сәйкес белгілі бір таңбалық жүйе шеңберіндегі таңбаларға деген қатынасы арқылы анықталады. Осы негізде ол өз ішінде синтагматикалық құрылымдық мағына және парадигматикалық құрылымдық мағына түрлеріне бөлінеді:
а) синтагматикалық құрылымдық мағына (лексикалық мағынаның құрылымдық-синтагматикалық аспектісі). Құрылымдық мағынаның бұл түрін валенттілік деп те атайды. Мысалы, аударма тілі, аударма теориясы, аударма процесі, аударма бірлігі, аударма лингвистикасы, аударма нормасы, аударма баламалығының нормасы және т.б.
ә) парадигматикалық құрылымдық мағына (лексикалық мағынаның құрылымдық-парадигматикалық аспектісі). Ол белгілі бір топ құрайтын лексикалық бірліктердің өзара байланысын және қарама-қарсы мағыналарын белгілейді. Мәселен: аударма
жазбаша аударма
көркем аударма
3) Прагматикалық мағына (лексикалық мағынаның прагматикалық аспектісі). Мағынаның бұл түрі, негізінен, сөздің эмоционалды және экспрессивті-стилистикалық сипатын көрсетеді. Сондықтан бағалаудың спецификалық тілдік көрінісін белгілейтін лексикалық мағынаның бір түрі болып саналады. Ол аталымның экспрессивті түрінде ғана орын алады;
4) Сигматикалық (заттық, денотативтік, жағдаяттық) мағына (лексикалық мағынаның сигматикалық, заттық, жағдаяттық аспектісі). Сигматикалық мағынаның атқаратын негізгі қызметі тілдік бірліктердің нақты жұмсалуы мен белгілі коммуникативтік міндетті атқаруымен байланысты. Мысалы, «Жоғарыда айтылғандай сорақы кемшіліктер осы аудармалардың көпшілігінде-ақ бар» (Қ.Аманжолов, Шығ.жин.); «Бірақ та, мен де бір кезде асқан ақындық шеберлікті керек қылатын аудармашылық өнерге ден қоярмын деген игі тілектің жетегінде болатынмын» («Қаз.әдебиеті»); «Абайдың өз шығармалары мен аударушылық еңбегі қатар жүріп отырған» (Ғ.Мүсірепов). Байқап отырғанымыздай, метатілдік бірліктердің мағынасы лексикалық мағынаның үш түрінде ғана көрініс табады.
Сонымен, тіл білімінде «термин-мағына-ұғым» мәселесіне қатысты үш түрлі көзқарас қалыптасты:
1.Терминдердің лексикалық мағынасы бар, бірақ ол сол ұғыммен толық сәйкес келе бермейді (Л.С.Ковтун, Д.Н.Горский, К.Н.Левковская);
2.Терминдердің лексикалық мағынасы бар және ол сол ұғымды толық сипаттайды (Е.М. Галкина-Федорук, П.С.Попов, А.Шафф);
3.Терминдер – ұғыммен сәйкес келетін лексикалық мағынаға ешбір қатысы жоқ тілдік бірліктер (В.А.Звегинцев, А.А.Реформатский, Л.Н.Капанадзе).
Сонымен бірге, «Терминнің ерекшелігі оның тұрпат межесінде емес, мазмұн межесінде, яғни, оның мағына сипатында. Ғылыми термин – бұл ғылыми ұғыммен байланысты мағынасы бар тілдік бірлік. Бірақ бұл мағына ғылыми ұғымның тек негізгі және маңызды белгілерін ғана көрсетеді» деген пікірлер бар екені белгілі 5, 37.
Біздің ойымызша, термин-сөздер – ғылыми ұғымдарға сәйкес келетін арнайы терминологиялық лексикалық мағынасы бар тілдік құрылымдар.
Аударматану саласының терминологиялық жүйесіне жататын терминдердің барлығына бірдей ортақ сема (архисема) – «аудару ісі» болып табылады. Бұл – «аудару» мағынасын білдіретін өзекті сема. Жалпылаушы сема барлық терминдік атауын «аударма» деген жалпы атау төңірегіне топтастырса, даралаушы сема әр терминдік бірліктің «көркем аударма», «сөзбе-сөз аударма», «төлтума аударма», «толыққанды аударма», «еркін аударма», «баламалы аударма» секілді мағыналық ерекшеліктерін көрсетеді.
Осы негізде айқындалған терминдердің сема түрлерін, жалпылаушы және даралаушы белгілерін төмендегі кесте үлгілерімен көрсетуге болады:
Кесте 1 – Терминдік бірліктердің когнитивтік-семантикалық талдауы
Терминдік бірліктердің когнитивтік –
семантика-
лық
белгілері
Терминдік
бірлік
Түпнұсқаның
мазмұнның пішін
бірлігінің басқа тілдік құралдары
арқылы
қайта
құрылуы тілдің тілдік нормалары мен заңдылық-
тарының
сақталуы
баламалық деңгейлерінің бірінде берілетін
аударма
Барабар аударма + +
- +
- +
-
Баламалы аударма + -
+ -
+ -
+
Көріп отырғанымыздай, бұл екі түрлі аударманың жеті когнитивтік-семантикалық белгілерінің біреуі ғана сәйкес келеді.
Кесте 2 – Терминдік бірліктердің когнитивтік-семантикалық талдауы
Терминдік бірліктердің когнитивтік-
семантикалық
белгілері
Терминдік
бірлік
Бастапқы
мәтіннің формалды
және семанти-
калық компо-
ненттерді
ескермейтін баламалықтың
біршама төмен
деңгейіндегі аударма
Әдетте
ауызша
жүзеге
асырылатын таңдап
аударылатын
Еркін аударма + +
+
+
- -
Нақты аударма - -
-
+
+ +
Бұл кестеден де байқайтынымыз, алты когнитивтік-семантикалық белгілердің тек біреуі ғана сәйкестік табады.
Кесте 3 – Терминдік бірліктердің когнитивтік-семантикалық талдауы
Терминдік бірліктердің когнитивтік –
семантика-
лық
белгілері
Терминдік
бірлік
Екі тілді
тең дәрежеде
меңгеру
Қостілділік + + +
Екітілділік + + +
Екі терминнің де семема көлемдері толық сәйкес келуімен ерекшеленеді. Жалпы қолданыстық мағыналарында болмайтын термин семемасының нақтылаушы кәсіби семаларының қайталануы бір ғылыми ұғымның тілде екі түрлі лексемасының болуымен түсіндіріледі.
Осыған байланысты сема табиғатын арнайы зерттеген М.Ш.Мұсатаева еңбегінде семалар классификациясының өзгеше жіктемесін кездестіруге болады 6, 204:
1) Референттілік қасиеті тұрғысынан: экстралингвистикалық және лингвистикалық;
2) Міндетті сема (актуалдыланған, интенсионалды);
3) Прагматикалық мәртебесі мен білдіретін ақпарат сипатына орай: денотативті және коннотативті;
4) Импликационалды семалар (жасырынды, қосымша, потенциалды);
5) Білдіретін ақпараттың категориалдық мәртебесі тұрғысынан: архисемалар мен дифференциалды семалар;
6) Семалардың иерархиялық қатынасы тұрғысынан: маркерлер мен дистингвишерлер немесе логикалық белгісі бойынша – гиперсемалар мен гипосемалар;
7) Ұғым сипаты бойынша: терминологиялық және терминологиялық емес семалар;
8) Тіл мен сөйлеу тұрғысынан: узуалды және окказионалды;
9) Сема құрамының тіркесімділік қасиеті бойынша: болымды және болымсыз.
Осы тұрғыдан қарастыратын болсақ, біздің зерттеуіміз үшін ең маңыздысы бұл жіктеменің жетінші тармақшасы болып табылады. Яғни, терминологиялық және терминологиялық емес сема түрлері. Осыған орай терминдік емес мағына мен терминдік мағынаның арасындағы семалық қатынасты төмендегі талдау арқылы айқындауға болады:
Кесте 4 – Семалық талдау
Терминдік
емес мағына Бір тілден екінші бір
тілге жазбаша немесе
ауызша
аударылған мәтін
Терминдік
мағына Басқа тілдің түпнұсқа мәтіні мазмұнынан
екінші бір тілге коммуника-
тивтік
құндылығы
бірдей мәтін
жасау
жолымен берілетін тілдік делдал-
дықтың
бір түрі
Аударма + + +
- -
Аударма + - -
+ +
Бұл мысалдардан терминологиялық семалардың терминологиялық емес семалардан айырмашылығы кестенің 3 және 4- бөлімдерінде айқын көрінеді.
Кесте 5 – Семалық талдау
Терминдік
емес мағына Бір тілден
екінші бір тілге
сәйкес келмеген жағдайда қажет болатын аударумен
шұғылданатын
адам
Терминдік
мағына
Хабар
беруші
мен
адресат
пайдаланатын
кодтар (тілдер) коммуника
цияның
байланыстырушы
буыны
Аудармашы + - +
- -
Аудармашы - + -
+ +
Бұл сәйкессіздіктер терминдердің, негізінен, тілдің когнитивті-танымдық қызметін атқаруымен байланысты түсіндіріледі, ал лексикалық сөздердің негізгі қызметі – аталымдық қызмет.
Қазіргі таңда «тіл мен мәдениет», «адам және тіл» байланысын когнитивтік тұрғыдан қарастыру өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Когнитивті бағыттың маңыздылығы мен өзектілігі оның тек қана теориялық лингвистикадағы контексті полипарадигматизміндегі доминанттылығында ғана емес, сонымен бірге ауқымды кең ғылыми бағдар ұсынуында, мәселен, тілдік құбылыстарды экспликациялау, тіл мен мәдениет байланысындағы адамның рөлі, адам және тіл мәселесі, басқа тіл құбылыстарын және аппаратын қарастыру (Е.С.Кубрякова, Ю.Д.Апресян, В.З.Демьянков, В.В.Колесов, Е.В.Рахилина, В.Б.Касевич, Ю.С.Степанов және т.б.). «Когнитивтік лингвистика лингвистикалық зерттеулердің шеңберін маңызды түрде күшейте түсетін қазіргі антропоцентристік парадигмалар шегіндегі когнитивизм негізінде туындайды» [7, 9].
Когнитивтік лингвистика терминдерді зерттеуде жаңа бағыттарға жол ашады. Өйткені бұған дейінгі дәстүрлі семантикалық, жүйелі-құрылымдық парадигмалар жоққа шығарылмай, қайта керісінше, терминологиялық процестерді жаңа тұрғыдан зерттеп ұғынуға ұмтылыс жасайды. Когнитивтік лингвистика жалпы лингвистиканың аумағынан шыға отырып, философия, психология, логика, әлеуметтану пәндерімен байланыс жасап, осы саладағы ғылымның ауқымын кеңейтеді.
Терминдер – өзіндік құрылымдық, семантикалық, деривациялық, функционалдық ерекшеліктері бар тілдің өзгеше категориясы. Аталған ерекшеліктерді ескерусіз термин жасау, басқа тілден терминдер алу, калькалау, терминдерді ұтымды қолдану мүмкін емес. Терминдер адам қызметінің ерекше түрін атап көрсететін болса, ең алдымен, ғылыми, кәсіби деңгейлерін айқындайды. Сондықтан терминдер ғылым мен техниканың, кәсіби және өндірістік салалардың, ғылыми таным мен әлем көрінісінің дамуын бейнелейді. Терминдер мен терминологиялық жүйелер қоғамның әлеуметтік құрылымының біртекті еместігін, әр түрлі топтарға, бірлестіктерге бөлініп, әрқайсысының өз тілі, өзіне ғана тән әрі түсінікті терминологиясы барлығын айқындайды. Термин тілдің ерекше негізін құрайды, себебі терминсіз, терминологиялық жүйесіз бірде-бір ғылымның, техникалық, кәсіби, өндірістік саланың дамуы мүмкін емес. Яғни, терминдерде әлем түсінігі жайлы арнайы білім, ұғымдар қамтылған, сонымен қатар, терминдер адамның ойлау қабілетінің, танымының, ақиқат шындықтың бейнеленуі мен көрінісінің ерекше бір түрдегі негізін сипаттайды.
Қазақ дәстүрлі терминологиясында қазақ тілінің терминдері, негізінен, семантикалық, құрылымдық тұрғысынан жүйелі түрде зерттелді, мұнда терминологиядағы семантикалық және құрылымдық қатынастардың типологиясына назар аударылды. Қазақ терминологиясында, сондай-ақ, бүкіл тіл білімінде тілдің таным шарттары мен құралдары ретіндегі рөлі мен трансформациялаудағы таңбалау жүйесі болып табылатынын айқындауға көп көңіл бөлінді. Мысалы, қазақ тілінің терминдері белгілі шамада терминологиялық аталымның соңғы нәтижесі, өнімі ретінде қарастырылды (Ш.Құрманбайұлы), сонымен қатар лингвистикалық бірліктер ретінде олардың тілдік қасиеттері мен белгілері толық зерттеліп пайдаланылды (Ө.Айтбаев). Дегенмен, қазақ терминдерін аталымдау мен функциялауда адамның танымдық және менталдық қызметі (когниция) лингвистикалық зерттеу пәні болып қалыптаса қойған жоқ.
Әр ұлт тілінде дүние, әлем туралы түсініктер, ұғымдар түрлі тілдік фактілер арқылы таңбаланып, қоршаған әлемнің тілдік бейнесі, негізінен, адамдар санасындағы дүниенің логикалық бейнеленуі жағынан ұқсас болып келеді. Құбылыстар арасындағы ұқсастықтар ұғым категорияларын жасайтын лексемалардың толығуына әсер етеді. Сол ұғым түрлерінің тұтастай алғандағы атаулары тілдің негізін құраса, құбылыстардың тілдегі бейнесінен ұлт ерекшеліктерін танып-білуге болады.
Ғаламның ғылыми бейнесі мен тілдік бейнесі арасындағы айырмашылықтар турасында ғалым В.В.Воробьев төмендегідей тұжырымдаманы ұсынады [8, 9]:
1) когнитивтік жүйе әмбебап сипатта болады, оның көлемі мен тұтастығындағы айырмашылық түрлі ұлт өкілдері өркениетінің деңгейіне байланысты. Лексикалық жүйе ұлттық сипатта болады, түрлі тілдердің лексикалық жүйелері арасындағы айырмашылық, алдымен, ішкі бөліктерге бөлінуіне байланысты (Осы тұрғыдан келгенде, терминдер әмбебаптық сипатқа ие болғандықтан, когнитивтік жүйенің негізгі бір бөлігін құрайды);
2) функционалдық айырмашылықтарға келсек, когнитивтік жүйе тану процесі мен еңбек әрекетіне бағытталған болса, лексикалық жүйе коммуникацияға бағытталған (Терминдер аталған екі қызметті де атқаруымен ерекшеленеді);
3) генетикалық тұрғыдан когнитивтік жүйе лексикалық жүйеге қарағанда алғашқы болып табылады және табиғатынан консервативтік саналатын лексикалық жүйеге қарағанда тезірек қарқынды жетіліп, дамып отырады (Генетикалық тұрғыдан терминологиялық жүйе лексикалық жүйенің бір бөлігі болып табылады. Бірақ даму тұрғысынан когнитивтік жүйенің құрамдас бір бөлшегі деп қабылдауға болады);
4) когнитивтік жүйе лексикалық жүйеге және жалпы тілдік жүйеге қарағанда толығырақ, байырақ болып көрінеді, лексикалық жүйе когнитивтік жүйенің құрамдас бөлігі ретінде қарастырылады (Терминологиялық жүйе терминдік қоры жағынан лексикалық жүйе секілді когнитивтік жүйенің бір бөлігі болып саналады).
Терминдердің концептуалдық құрылымын анықтауда ұғым мен мазмұн мәселесінің маңызы зор. Себебі терминнің концептуалды құрылымы дегеніміз – белгілі бір ұғымдық сала иелерінің коммуникативтік байланысын қамтамасыз ететін референциялардың инвариантты жүйесі, оны концептуалды құрылымды тіл жүйелері мен арнайы ұғымдар арасын байланыстыратын негізгі буын деп қарастыруға болады. Бұл арада тілмен тікелей байланыс мазмұнды аспект арқылы жүзеге асырылады. Сондықтан концептуалдық құрылымның өзі де белгілі бір семантикалық және ұғымдық категориялармен сипатталады. Бұл үшін біз «сема» немесе «семантикалық белгі» категорияларын қолданғанды жөн көрдік.
Егер терминді тек жеке сөз ретінде ғана қабылдамай, оны белгілі бір терминологиялық жүйе бірлігі ретінде қабылдайтын болсақ, онда ол өзінің негізінде бүкіл сол жүйенің құрылымдық және мазмұндық жақтарын сипаттауымен қоса, онымен семантикалық қатынаста болуы тиіс. Яғни, бір жеке терминнің концептуалдық құрылымын айқындау арқылы сол терминологиялық жүйенің де концептуалдық құрылымын анықтауға болады. Термин концептуалдық құрылымының жалпы сұлбасын былай көрсетуге болады:
Интенсионал топтық сема + +даралаушы сема
саласы +жекелік сема факультативті элементтер
өзекті семалар
+
Импликационал перифериялық семалар
саласы күшті импликационал
+
ықтималды семалар
әлсіз импликационал
Ұсынылған сұлбаны терминнің концептуалдық құрылымының матрицацы ретінде қабылдауға болады, ал оның элементтері кез келген терминологиялық жүйенің тұрақты параметрлері болып табылады.
Біздің зерттеуімізде «концептуалдық құрылым» термині сөздің терминологиялық мағынасының семантикалық белгілер жиынтығын, олардың иерархиялық құрылымын көрсетеді.
Концептуалдық құрылым мазмұн межесінің жүйелік негізін белгілейді. Осы негізде аударматану терминологиясының концептуалды құрылымын төмендегідей көрсетуге болады:
Кесте 6– Аударматану терминологиясының концептуалды құрылымы
Сема категориясы Сема атауы Семаның белгіленуі
топтық
Өзекті
семалар
жекелік
Тіл білімімен қатынасы
Аудармамен қатынасы
Тіл білімі терминэлементтері
Аударматану терминэлементтері
Даралаушы семалар Шектес ғылым салалары ұғымдарымен қатынасы Шектес терминологиялардың терминэлементтері
Концептуалдық құрылым категориясы жекелік (жеке термин) пен жалпылық (терминологиялық жүйе) арасындағы диалектикалық байланысты экспликациялауға мүмкіндік береді. Жеке термин концептуалдық құрылымының семантикалық негізі жалпы терминологияның мазмұн межесіндегі жүйелілік сипатын айқындайды.
Концептуалдық құрылымның жұмсалымдық негізі терминнің когнитивтік-семантикалық ерекшелігін айқындауға, лингвистикалық логикалық (білім) бірлігін көрсетуге бағытталады.
Терминологиялық жүйелердің концептуалдық құрылымын айқындаудың практикалық маңызы арнайы ұғымдар жүйесі мен тұрақты тілдік тәсілдер байланысының экспликациялануында болып табылады.
Зерттеу жұмысымыздың «Аударматану терминдерінің семантикалық-уәжділік негізі» деп аталатын екінші бөлімінің «Аударматану терминдерінің әр түрлі аспектіде қаралу сипаты», «Аудару процесін талдау барысында қолданылатын ұғымдық аппараттың тілдік ерекшелігі», «Аударматану терминдерінің лексика-семантикалық құрылымы», «Аударматану терминдерінің уәжділік ерекшеліктері» атты тараушаларында аударматану терминдерінің семантикасы, олардың концептологиялық құрылымы мен уәжділік қасиеттері терминологиялық лингвоконцептология тұрғысынан қарастырылады.
Когнитивтік семантика тілді түсіну және қолдану мәселесін негізгі назарға ала зерттеп, мағына санада кодталатын процесс, ғаламның тілдік, ғылыми бейнесін құрушы элемент екені ескеріледі. Соның нәтижесінде когнитивтік процестің «әрекет етуші әрекет мақсат нәтиже» қатынасы негізінде ғана жүзеге асатыны мойындалады. Әрекет етуші (сана, аралық әлем) әрекетті белгілі бір мақсат көздеп жасайды және ол белгілі бір нәтижеге бағытталады. Ал нәтиже – обьективтік шындықтың тілдік бейнеленген формасы (мағына, мазмұн), концептуалды жүйесі (семантикалық құрылымдар – терминдер, терминдік бірліктер, кәсіби атаулар т.с.с.), ал ол мағына – санада кодталатын процесс. Ғылыми танымның кодталуы әрекет түрінде сөз, дыбыстық құрылым мен мазмұн бірлігі арқылы ойша және бейвербалды емес, вербалды түрде жүзеге асады. Вербалды түрде кодталған ғылыми, тілдік таным мағынасы (терминдер, терминдік бірліктер т.б.) ғаламның ғылыми бейнесі ретінде көрініс береді. Ал обьективті дүниені тану, яғни, тілдің шындықты тануға бағытталуы мақсат ретінде анықталады.
Аударма коммуникациялық қарым-қатынаспен тығыз байланысты практикалық қызмет атқаруымен сипатталады. Аударманың тілдік негіздеріне мыналар жатады: 1) аударма алғашқы емес, қайталанатын қызмет; 2) бұл қайталанатын қызмет табиғи тілдердің материалы негізінде тілдің нормалық-бағалау сәйкестігі жолымен жүзеге асады. Яғни, бұл – тілдік-мәтіндік қызмет.
А.Попович аударма процестерін зерттеу барысында қолданылып отырған терминдер мен ұғымдарды енгізді. А.Попович енгізген «мәтін түпнұсқа мәтіні протомәтін», «екінші деңгейдегі мәтін аударма мәтіні метамәтін» деген терминдер тілде түпнұсқа және аударма мәтіндерін жіктеу әдістемесі деп аталатын зерттеу аппаратына кірді. А.Поповичтің пікірі бойынша, протомәтін-метамәтін қатынасы инвариант пен вариант арақатынасы бойынша құрылады. Ғалымның пайымдауынша, «метамәтін жоғары деңгейде протомәтінді қайталай алмайды. Себебі мұнда ең басты рөлді атқаратын – автор-аудармашы, ал метамәтін авторлық стратегияның құндылығы болып табылады» [9, 184].
Бұл терминдер денотаттағы ақпаратты дәлірек ашып беруге және аударма процесін талдау барысында дұрыс бағытты ұстануға септігін тигізеді. Протомәтіндер мен метамәтіндер арасындағы байланысты төмендегі кестеден көре аламыз.
Кесте 7 – Түпнұсқа және аударма мәтіндерін белгілейтін терминдер
Түпнұсқа
Оның басқа тілге аудармасы
(Аударма мәтіні - 1)
Аударма мәтіні – 1-ден жасалған аударма мәтіні - 2
Протомәтін Метамәтін 1
Протомәтін 2 Метамәтін 2
Қазіргі таңда кез келген ғылым саласының концептуалдық-ұғымдық аппаратының басты мәселесі терминологиялық синонимия құбылысы болып табылады. Бұл мәселе мынадай сұрақтардан тұрады: синонимдік терминдерге стилистикалық қарама-қарсылық қасиеті тән болып табыла ма; терминологиялық дублеттілікті қалай түсіндіруге болады; синонимдер қатарына қандай терминдерді жатқызуға болады және т.б.
Біздің ойымызша, бұл тілдік құбылыс терминологияның бір ұғым – бір таңба деген негізгі қағидасын жоққа шығарады. Сондықтан да синонимдік терминдердің терминологиялық жүйедегі жұмсалымдық қажетсіздігі жайлы пікірлер туындайды. Алайда бұл мәселенің екінші жағы тағы бар. Кез келген ғылым саласының терминологиясы сол сала мамандарының қарым-қатынас құралы қызметін де атқарады: ғылыми конференциялар мен симпозиумдардағы баяндамалар, ғылыми мақала жазу, түрлі ғылыми және техникалық құжаттамаларды құрастыру, ғылыми-көпшілік басылымдарға қатысу, ғылыми тақырыптағы ауызша әңгіме және т.б. Осыған байланысты, бір ғылыми-техникалық ұғымды бірнеше терминдермен белгілеу қажеттілігі пайда болады. Мысалы, терминологиялық жүйе және терминдер жүйесі; таңбалық жүйе, семиотикалық жүйе және таңбалар жүйесі; лексика және сөздік қор т.с.с.
Біз қарастырып отырған материал негізінде бір ұғым – бір таңба шартын қатаң сақтаумен ерекшеленетін синонимді терминдер мағына жағынан біршама ұқсас болып келгенімен, семалық тұрғыдан ұғымдары айқын ажыратылады. Мысалы, аударма барабарлығы – барабар аударма – толыққанды аударма (түпнұсқа мазмұны мен пішін бірлігінің берілуі – түпнұсқаға сәйкес келетін аударма және т.б. – аударма мәтінінің түпнұсқаға жұмсалымдық-стилистикалық жағынан сәйкес келуі); баламасыз лексика – реалийлер (білім алушылардың ана тілінде тең мағынасы жоқ лексикалық бірліктер – нақты бір әлеуметтік қоғамдастықтың, этникалық топтың ерекшеліктерін құрайтын заттар, құбылыстар, дәстүрлер және оларды білдіретін сөздер мен сөз тіркестері); дәлме-дәл аударма – нақпа-нақ аударма (сөйлем, синтагма, фраза деңгейінде орындалатын аударма – сөзбе-сөз аударма) және т.б.
Ал концептуалдық ұғымы бір терминдер қатарына мыналар жатады: морфемалар деңгейіндегі аударма – морфемалық аударма; фонемалар деңгейіндегі аударма – фонемалық аударма; автоматтандырылған сөздік – машиналық сөздік; автоаударма – авторлық аударма; агенс – іс-әрекет субьекті; коммуникация акті – айтылым; екі тілді есептеуіш лексикография – аударылған есептеуіш лексикография; дефиниция – анықтама т.б.
Сонымен, терминологиядағы синонимия құбылысы оны қолданушылардың ғылыми коммуникативтік қажеттілігін қамтамасыз ету үшін өте маңызды рөл атқарады.
Кез келген ғылым, білім саласының терминологиялық жүйесі сол ғылым саласымен бірге дамиды және адамзаттың ақиқат, шындықтың нысандарын танып білу кезеңдерін көрсетеді. Мысалы, аударматану терминдері негізінде кейбір ғылыми ұғымдардың қалыптасу сатыларын белгілеуге болады: аудару аударма аударма туралы ғылым аударма теориясы аударматану.
Терминдер мен терминологиялық жүйелер жалпы лексика мен лексикалық жүйелерден мына аспектілер тұрғысынан ажыратылады: 1) басқа тілге аудару; 2) басқа тілден алу (кірме сөз); 3) тұрпат межесінің өзгеруі немесе айқындалуы; 4) мазмұн межесінің өзгеруі немесе айқындалуы; 5) көп мағыналылық; 6) омонимия; 7) синонимия; 8) антонимия.
Осы аталған аспектілерге жеке-жеке тоқталып, атап өткенді жөн көрдік.
1. Аударма. Арнайы лексика сөздерінің аударылуы жалпы тілге емес, сол заттық-ұғымдық өріске қатысты жүзеге асырылады, өйткені лексикалық тұрғыдан түрлі жүйелердегі бір сөз әр түрлі аударылуы мүмкін.
Қазақ аударматану терминдерінің басым көпшілігі осы негізде жасалған. Мысалы: сөзбе-сөздік, мақсатты сөзбе-сөздік; өзі туындайтын сөзбе-сөздік, сөзбе-сөз аударма, уақытша балама, барабар алмастыру және т.б.
2. Кірме сөз. Бастапқы тілде бар сөздің аударма тілінде баламасының жоқтығы оны басқа тілден алуға мәжбүр етеді, яғни терминдердің басқа тілден қабылдануы бастапқы тілдегі ұғымның қабылдаушы тілде жоқтығына байланысты болады. Мысалы: денотат, трансформация, транслят, рецептор, селектор, референт-аудармашы, символ, фразалық аударма, аударма-девальвация және т.б.
3. Тұрпат межесінің өзгеруі немесе айқындалуы. Арнайы лексиканың сөздері белгілі бір дәрежеде тұрпат межесін өзгертуге немесе айқындауға, сондай-ақ денотаттардың да қайта аталуға мүмкіндіктері бар. Бұл қасиет жалпы лексикаға тән емес. Ал сөздер мен олардың мазмұн межесі жасанды түрде қалыптастырылған жағдайда тұрпат межесінің өзгеруі немесе айқындала түсуі әбден мүмкін. Себебі бұл тұста атау тікелей ұғыммен емес, таңбаланушы нысанмен (денотатпен) шартты байланыста болады. Мысалы: адекватты аударма барабар аударма; синхронды аударма ілеспе аударма; адресант тыңдаушы; адресат – сөйлеуші; анализ талдау; аналогия телнұсқалық; билингв қостілді адам; билингвизм қостілділік және т.б.
4. Мазмұн межесінің өзгеруі немесе айқындалуы. Арнайы лексикада бастапқы тұрпат межесі сақталады да, ал бірліктерінің мазмұн межесі ауысатын құбылыстар да байқалады. Бұл құбылыс жаңа концепциялар туындаған жағдайларда ғана қарастырылады.
5. Полисемия. Көп мағыналы сөз бірнеше ұғымға сәйкес келеді. Көп мағыналы сөздің мазмұн көлемі маңызды белгілері негізінде бірнеше бөлшектерге бөлініп, десигнат топтарын бір-бірінен ажыратып тұрады.
Мәселен: барабар аударма – 1) толыққанды аударма; 2) толыққанды алмастыру; 3) түпнұсқа мәтініне толық сәйкес келетін аударма мәтіні; 4) стилистикалық ерекшеліктерді ескеретін аударма; 5) түпнұсқа мазмұны мен пішіні бірлігінің аудармада берілуі; 6) поэтикалық мәтін; 7) әдеби аударма; баламасыз лексика – 1) баламасы жоқ лексикалық бірліктер; 2) бастапқы тіл сөздері; сөзбе-сөздік – 1) аудармалық қате; 2) екі тіл таңбаларының жалған байланысын жасау; 3) тіл нормаларының бұзылуы; 4) аудармашының қатесі; айтылым – 1) таңбалар тізбегі; 2) хабарлама бірлігі; 3) сөйлеу бірлігі; 4) мәтіндік шындықтың кіші бөлігі; 5) сөйлеу барысында рәсімделген аяқталған ой, тұжырым; шығыс тіл – 1) аударма тілі (машиналық аудармада); 2) аударма жасалған тіл; 3) салғастырылушы тіл; 4) мәтін тілі және т.б.
6. Омонимия. Омонимдер – айтылуы бірдей, мағыналық жақындығы жоқ сөздер. Омонимдердің пайда болу себебі әр түрлі: 1) көп мағыналы сөздердің арасындағы семантикалық байланыс үзілуі арқылы жасалады; 2) сөздердің тарихи дыбыстық өзгерістерге ұшырауы арқылы; 3) кірме сөздер мен төл сөздердің дыбысталуы жағынан сәйкес келуі арқылы жасалады. Мысалы: сәйкестік І – бір-біріне сай үйлестік, ұқсастық; сәйкестік ІІ – аударма жайындағы ғылымның ең негізгі категорияларының бірі. Аудармадағы абсолютті сәйкестік бастапқы және аударма мәтіндерінің формалды, мағыналық және ақпараттық құрамдас бөліктерінің сәйкес келуі арқылы сипатталады, алайда іс жүзінде оған қол жеткізу мүмкін емес деуге болады. Сәйкестік категориясы аудармада «сөзбе-сөздік аударма – еркін аударма» оппозициясында көрінеді. Сондай-ақ, сәйкестік деп бастапқы мәтін бірлігін аудару нұсқаларының бірін айтады; түпнұсқа І – алғашқы негіз, бастапқы; түпнұсқа ІІ – аудармадағы бастапқы мәтін, аударма осы мәтіннен жасалады; бейімдеу І – жуықтау, жақындау, икемдеу; бейімдеу ІІ – 1. рецепторға бірдей әсер ету мақсатында сипатталған жағдаятты өзгерту нәтижесінде сәйкестіктерге қол жеткізу амалы. 2. мәтіннің түрлі өңделуі; 3. қажетті дәрежеде дайын емес оқырмандар үшін мәтіннің әзірленуі; қабылдау І – адам миында болатын түсіну, сезіну процесі; қабылдау ІІ – аудару барысында бастапқы тілде оқу немесе тыңдау іс-әрекетінің бастамасын білдіреді; нақтылау І – дәлдей түсу, анықтау, айқындау; нақтылау ІІ – бастапқы тіл бірлігіне қарағанда аударылған бірлік мағынасының нақты болуына байланысты аударма амалдарының бірі.
Сонымен бірге, аударматану терминдік бірліктерінің материалы негізінде салааралық терминдер-омонимдер түрлері де анық байқалады. Мысалы, транслят – транслят (аударматану – радио, теледидар); селектор – селектор (аударматану – байланыс жүйесі) және т.б.
7. Синонимия. Тілде белгілі бір ғылыми-техникалық ұғымды бірнеше терминдермен атау қажеттілігі пайда болуы мүмкін. Мысалы, терминологиялық жүйе және терминдер жүйесі т.б. Терминдер синонимділігі құбылысы автордың ғылыми сөз байлығын көрсетуімен сипатталады. Ал мына аударматану терминдерінің концептуалдық мағынасы бірдей болады: бастапқы айтылым, бастапқы хабарлама – бастапқы мәтін; кинетикалық тіл – ым, ишара тілі; когнитивтік-танымдық; конвенция – норма; таңбаның коннотативтік мағынасы – таңбаның прагматикалық мағынасы; қисынды предикат – қисынды баяндауыш; қисынды субьект – қисынды бастауыш; механикалық аударма – нақпа-нақ аударма.
8. Антонимия. Антонимия құбылысы дербес және көмекші сөздер арқылы берілетін семантикалық қарама-қарсылықты білдіреді. Антонимия көркем әдебиетте антитеза сияқты әр түрлі стильдік фигураларды жасап, экспрессия үшін қолданылады.
Антонимия құбылысы терминологияда терминологиялық өрістің шеткі нүктелерін белгілеуге, сондай-ақ терминологиялық жүйенің қисынды мүмкіндіктерін сұрыптауға жағдай жасайды. Мысалы: кеңейту – тарылту, сәйкестік – сәйкессіздік, ауызша аударма – жазбаша аударма, кіріс тіл – шығыс тіл, кіріс сөздік – шығыс сөздік, кіріс сөйлем – шығыс сөйлем, лексикалық жайылма – лексикалық ықшамдау және т.б.
Терминдерді терминологиялық өрістен бөліп қарауға болмайды. Терминологиялық өріс бойынша моносемантикалық термин жасалуы тиіс. Терминдерді талдау барысында ұғымдық өріс ерекшелігіне басты назар аудару қажет. Бұл тілден тыс негіздемесіз терминологиялық өріс қалыптасуы мүмкін емес. Себебі жай лексикалық өрістен терминологиялық өрістің айырмашылығы – оның құрамына жай сөздер емес, арнайы ұғымдарға сәйкес келетін арнайы лексика жатады.
Терминологиялық өріс теориясында сөздердің басым көпшілігі жасанды жолмен туындайтын болған соң, сөзжасамға ерекше мән беріледі. Сол себепті әрбір терминологиялық өрісте жалпы лексикаға және өрістің басқа түрлеріне тән емес өзінің сөз тудырушы және сөз түрлендіруші парадигмалары қалыптасады. Мысалы, аударматану өрісіндегі балама терминіне зат есімді баламалық, сын есімді баламалық терминдері сәйкес келеді.
Үлкен, ірі терминологиялық өрістер одан кіші, микроөрістерге жіктеледі. Мысалы, аударматану өрісінің мынадай микроөрістерін атап көрсетуге болады:
1) Көркем аударма микроөрісі төмендегідей терминдерден құралады: авторланған аударма, авторлық аударма, бейімдеу, бейімделген аударма, барабар алмастыру, барабарлық, аударма барабарлығы, барабар аударма, антонимдік аударма және т.б.;
2) Машиналық аударма микроөрісі: автоматтандырылған ақпараттық жүйе, аудармашы, АЖО (автоматтандырылған жұмыс орны), кіріс сөздік, кіріс тіл, шығыс сөйлем, шығыс сөздік, шығыс тіл, іріқұрылым бірліктері, машиналық сөздік, машиналық интерпретация, машиналық құрылым және т.б.
3) Мәтін аудармасының микроөрісі: газет мәтіндерінің аудармасы, фельетонды мақалалар аудармасы, көркем аударма, техникалық әдебиет аудармасы, ғылыми әдебиет аудармасы, қоғамдық-саяси әдебиет аудармасы, патенттік рефераттар аудармасы, құжаттар аудармасы, мәтін тақырыптарының аудармасы, кино-бейне материалдар аудармасы және т.б.;
4) Аударма процесінің микроөрісі: аудармашының түпнұсқа мәтініндегі бағдарлау үрдісі, аудармашылық шешімдердің жүзеге асырылу үрдісі, аудармашылық шешімдерді іздестіру және қабылдау үрдісі, аудармашылық шешімдерді іздестіру немесе таңдау үрдісі, оңтайлы шешімді іздестіру үрдісі, бағдарлау үрдісі, коммуникация акті, екі тілді коммуникация акті, аудармалық іс-әрекет, аудармалық амалдар және т.б.;
5) Аударма әдістемесінің микроөрісі: аударма техникасы, аударма практикасы, таңбалық аударма, мазмұндық аударма, ілеспе аударма, жазба әдісі, мәтінді құрақтау әдісі, семантикалық өрісті қысқарту әдісі, статистикалық оппозициялар өрісі, транформация әдісі, бастапқы мәтінді трансформациялау әдісі, сүзгілер әдісі және т.б.
Терминдердің лексика-семантикалық құрылымы термин интенциясы мен экстенциясы ұғымдарымен байланысты болып келеді. Термин интенциясы дегеніміз – бұл таңбаланушы нысанды белгілі бір ұғымдық өріс шеңберінен айқындап алу ниеті мен мақсаты. Сондай-ақ, оның ерекше белгісін сипаттайтын дәл және нақты атаумен таңбалануын білдіреді.
Термин экстенциясы – бұл оның мағынасын көрсететін ұғымдық өріс аумағы. Мысалы, аударматану термині экстенциясының сызба үлгісін былай көрсетуді жөн көрдік:
Сурет 2 – Аударматану терминінің экстенциясы
Осыған сәйкес термин-ұғымның интенция ұғымы, әсіресе, аталымдық интенция, тек термин-сөздерге ғана тән құбылыс болып табылады.
Қазіргі таңда қазақ тіл білімінде уәж, уәжділік мәселелеріне ерекше көңіл бөлініп жүр. Соңғы бес-он жыл көлемінде лексикалық, терминдік бірліктерді, тілдік құбылыстар мен үрдістерді уәж, уәжділік ерекшеліктері тұрғысынан қарастыратын лингвистикалық зерттеудің арнаулы саласы – уәжтану ғылымы қарқындап дами бастады.
Лексикологияның ерекше саласы ретінде уәжтанудың лингвистикалық мәртебесіне қатысты арнайы зерттеу жұмысын жүргізбегенмен, қазақ тіл білімінде уәж, уәжділік мәселелері жөніндегі Ә.Қайдаровтың, К.Хұсайыновтың, Б.Қалиевтің, Н.Уәлиевтің, Ж.Манкееваның, Р.Шойбековтің т.б. ғалымдардың еңбектерін атап көрсетуге болады.
Ал орыс тіл білімінде уәжтану М.М.Копыленко, З.В.Беркетова, О.И.Блинова, Н.Д.Голев, М.М.Гинатулин, С.А.Колчин, В.В.Левицкий, А.А.Леонтьев, Г.П.Мельников және т.б. ғалымдардың еңбектерінде әбден қалыптасқан, күрделі жүйесі мен өзіндік терминдері бар сала ретінде зерттелген.
Терминжасамның басты талаптарының бірі – атаудың уәжді болуы. Ендеше атау қатаң шарттылықтан аулақ болу керек, кез келген ұғымның атауы уәжді болу керек, сонда өзге тілден еніп, аударылып немесе жаңадан пайда болып жасалып отырған ұғымның мазмұн-мағынасы оның атауынан көрініп тұрады. Яғни, атаудың ар жағында тұрған ұғым аударма немесе түсіндірме сөздіксіз-ақ түсінікті болып тұру керек.
Терминнің уәжділік мәселесіне мысал ретінде А.Байтұрсынұлы дәстүрін үлгі етіп алуға болады: бастауыш – сөйлемнің басында тұрып, басты тұлғаны көрсететін ұғым; баяндауыш – сөйлемнің аяғында тұрып, баяндау әрекетті аяқтайтын ұғым. Екі ұғымның да орны мен қызметі олардың атауынан көрініп тұр. Осы ретпен жасалған жалғау, жұрнақ, зат есім, сан есім, өткен шақ т.б. атаулардың сыры ұғым мен атаудың үйлесімінде, атаудың төркіні қазақтың төл сөзі болғандығында екені даусыз.
Тілдегі уәжділік ұғымы сөз мағынасы, лексикадағы жүйелілік қатынастар, мән, форма, мазмұн, таңба, тілдік норма, аталым, терминологиялық аталым, лексикалық бірліктердің идиомалылығы және т.б. маңызды лингвистикалық категорияларды зерттеуде басты қызмет атқарады.
Уәжділіктің осы ерекшеліктеріне орай тіл білімінде оны әр түрлі атаулармен байланыстырады: ішкі форма, мазмұн таңбасы, лексикалық обьективация, уәждеме, уәжденім, сөздің этимологиялық құрылымы т.с.с.
В.В.Левицкий уәжділік құбылысын зерттей отырып, оның үш түрін: «морфологиялық, семантикалық және фонетикалық» түрін атап көрсетеді [10, 21-25].
Сөздің морфологиялық уәжділігі тек сөздің мағынасы мен оның морфологиялық құрылымы арасында байланыс болған жағдайда ғана сөз болады. Ал семантикалық уәжділік – сөзде метафора мен метонимия құбылыстарына негізделген бейнеліліктің болуы. Сөздің фонетикалық уәжділігі, сөз мағынасы мен оның дыбысталу арасындағы байланысты білдіреді де, дыбыс символизмімен тығыз байланысты болып келеді.
Негізінде, бастапқы зат белгілерінің жиынтығы – өзек сема (бастапқы жалпы белгі), бастапқы зат пен кейінгі заттың бір сөзбен аталуына негіз болған белгі – жалпылауыш сема, бастапқы және кейінгі заттардың өздеріне тән өзіндік белгілері – даралауыш сема. Демек, уәжділік дегеніміз – бір сөзбен таңбаланған, мазмұндық-мағыналық бірліктегі лексикалық бірліктердің арасындағы бастапқы, байланыстырушы және даралаушы белгілер. Кейінгі зат атаулары бастапқы затпен негізгі не жалпы, негізгі не қосымша, ықтималды не кездейсоқ жалпылауыш семалар арқылы байланысады. Бұл байланысты аталым теориясының уәжтану саласы зерттейді.
Кез келген тілде терминжасам процесі, ең алдымен, сол тілдің өз сөздік құрамы, ұлттық лексикасы негізінде жүзеге асырылады. Демек, терминдер тілде бұрыннан бар сөздер мен түбірлерден жасалады. Осыған орай, терминдер қатарында сол тілге тән әр түрлі құрылымдық түрлер кездеседі: түбір сөз, туынды сөз, күрделі сөз, сөз тіркесі және т.б.
Туынды терминдердің терминжасам процесінің семантикалық нәтижелері төменде келтірілген түрлерде болуы мүмкін:
1) таза транспозиция (сөздің бір сөз табынан басқа сөз табына ауысып, мағынасының ешбір өзгеріссіз қалуы): аударылған мәтін аударма мәтін;
2) транспозиция (туынды сөздің синтаксистік сипаты мен мағынасының бірдей өзгеруі): кеңесші кеңесшілдік; балама баламалық;
3) модификация (бір сөз табына жататын сөз тудыруға негіз болатын және туынды терминдер арасындағы айырмашылықтар): аударма аудармашы.
Осы орайда, біздің ойымызша, семантикалық өзгерістердің біріншісі синтаксистік деривация, екінші және үшінші түрлері лексикалық және терминдік деривация ұғымдарына сәйкес келеді.
Терминологиялық жүйеде уәжді терминдермен қатар бейуәжді терминдер де болады. Уәжді терминдер арасында уәжділік деңгейі әр түрлі терминдер кездеседі. Уәжді терминдердің ішкі құрылымының айқындығы нақты белгілерінен көрінеді. Жалпы, уәжділіктің төмендегідей түрлері бар: сөзжасамдық-морфологиялық, семантикалық және синтаксистік. Сондықтан уәжді терминдер қатарына төмендегідей тұлғалар жатады:
1) аффиксті терминдер;
2) күрделі сөз терминдер;
3) сөз тіркесі терминдер;
4) семантикалық тасымалдаудан пайда болған терминдер.
Осы тұжырымға сәйкес аффикстік терминдер: барабарлық, аударма, аудармашы, жөнелтуші, сәйкессіздік, сәйкестіктер, балама, баламалық және т.б.; күрделі терминдер: қостілділік, дереккөз, мәнмәтін, тіларалық, метатіл, көптілділік, түпнұсқа, референт-аудармашы, аударма-реферат, аударма-реминисенция, аударма-бейімдеу, аударма – диктант, аударма –девальвация, микроаударма және т.б.; терминдік тіркестер: ауызекі аударма, нұсқалық сәйкестік, баламасыз лексика, қысқаша аударма, өзі туындайтын сөзбе-сөздік, ықтималды болжам, баламалық түрлері, уақытша баламасыз терминдер, уақытша семасиологиялық байланыстар және т.б. уәжді терминдер қатарына жатады.
Бейуәжді терминдер деп басқа тілдерден алынған терминдерді және калька-терминдерді атаймыз. Метонимиялық жолмен пайда болған терминдер де бейуәжді терминдер қатарына жатады.
Ал бейуәжділік сипатын кірме терминдер көрсетеді: дескриптор, детерминатив, дискурс, инофон, интенция, клише, конвергенция, конкорданс, калька, лакуна, селектор және т.б.
Осындай зерттеу нәтижесінде қазақ тіліндегі аударматану терминдерінің мынадай уәжділік түрлерін анықтадық:
1) «Жалпы және жеке теориялық негіздері» уәждеуіш тобы: аударманың денотативтік теориясы, аударманың денотативтік жағы, аударманың дескриптивтік теориясы, аударманың ақпараттық теориясы, аударманың лингвистикалық теориясы, аударманың әдебиеттанымдық теориясы, аударманың жалпы теориясы, аударманың прагматикалық аспектісі, аударманың қолданбалы теориясы, аударманың жағдаяттық теориясы, аударманың арнайы теориялары, аударманың стилистикалық аспектісі, әскери аударма теориясы, заңды сәйкестіктер теориясы, машиналық аударма теориясы, аударманың қоғамдық маңызы туралы теория, аударма теориясы, ретті аударма теориясы, арнайы аударманың коммуникативтік-жұмсалымдық теориясы, аударма теориясы, баламалық деңгейлерінің теориясы, көркем аударма теориясы және т.б.;
2) «Аударма түрлері» уәждеуіш тобы: абзацты-фразалық аударма, абзацты-фразалық ретті аударма, авторланған аударма, авторлық аударма, бейімделген аударма, барабар аударма, қысқаша аударма, антонимдік аударма, бинарлық аударма, сөзбе-сөз аударма, ауызекі аударма, әскери аударма, вокалды аударма, газеттік-ақпараттық аударма, екі жақты аударма, диахрониялық интралингвальды аударма, диахрониялық аударма, құжаттық аударма, доминантты аударма, дәлме-дәл аударма, расталған аударма, көзшолу-жазбаша аударма, көзшолу-ауызша аударма, интервербалды аударма, интерлингвалды аударма, интерлингвистикалық аударма, интерлинеалды аударма, интерсемиотикалық аударма, интервербалды аударма, интралингвистикалық аударма, ақпаратты-коммуникативтік аударма, ақпараттық аударма және т.б.;
3) «Амал, тәсіл, әдіс және үлгі» уәждеуіш тобы: талдау, қабылдау, аударманың герменевтикалық үлгісі, аударманың гипонимиялық тәсілі, грамматикалық трансформация, аударманың динамикалық үлгісі, алмастыру, аударманы таңбалық тәсілмен беру, сәйкестендіру, интерпретация, калькалау, жинақталу, нақтылау, ұғымдардың нақтылануы, контекстуалды алмастыру, лексикалық алмастырулар, лексикалық жайылма, лексикалық ықшамдау, жазба әдісі, мәтінді құрақтау әдісі, семантикалық өрісті қысқарту әдісі, аударманың трансформациялық үлгісі, аударманың жұмсалымдық-прагматикалық үлгісі, тұтастай қорыту, тұтастай өзгерту, баламалы алмастырулар, сөйлем деңгейіндегі аударма, сөздер деңгейіндегі аударма, сөз тіркестері деңгейіндегі аударма, мәтін деңгейіндегі аударма және т.б.;
4) «Аударма бірліктері» уәждеуіш тобы: штамптар, клише, жағдаяттық клише, терминдер, мақал-мәтелдер, бейнелі құрылымдар, сөз, сөз тіркесі, синтагма, сөйлем, абзац, мәтін, шығыс сөйлем, ірі құрылым бірліктері (машиналық аудармада), инвариантты бірлік, бастапқы мәтіннің интонациясы – мағыналық бірліктері, мәнмәтін, бастапқы бірлік, бастапқы мәтін, лексикалық калька, семантикалық калька, синтаксистік калька, фразеологиялық калька, ұлттық реалийлер, прецизионалды сөздер, реалий сөздер, транслитерленген сөз және т.б.
Сонымен, әрбір термин атауының астарында ұғым тұрады, ал ұғым зат немесе құбылыстар жөнінде пайымдаудың жиынтығынан қалыптасады. Яғни, терминологиялық уәждеме таныммен тікелей байланысты ұғымның қалыптасуына қандай уәждердің негіз болатындығын зерттейді, анықтайды.
ҚОРЫТЫНДЫ
1. Зерттеу барысында қазақ тілінің терминологиясында ерекше терминологиялық жүйе ретінде орын алатын аударматану терминдері тек тілдік тұрғыдан ғана емес, когнициямен байланысты зерттеліп, олардың экстралингвистикалық қырлары когнитивтік лингвистика аясында концептологиялық қасиеттерінің анықталуы арқылы және «ғаламның тілдік бейнесі» теориясына сай лингвокогнитивтік негізде кешенді түрде анықтала алатындығы айқындалды.
2. Аударматану терминдерін «ғаламның тілдік бейнесі» тұрғысынан зерттеуді негізгі мақсаттардың бірі ретінде ала отырып, ұлттық ерекшелікке аса бай лексиканың қатарына жататын тілдің лексика-семантикалық топтары лексикалық жүйемен байланыста қарастырылды, ал ғылыми ұғымдар жүйесімен байланысты терминдік бірліктер концептуалдық жүйе тұрғысынан тіл қызметінің когнитивтік қызметін айқындауда «ғаламның тілдік бейнесі» ұғымына орай кешенді түрде қарастырылды.
3. Ақиқат өмірмен, шындықпен тығыз байланыстағы тілдік бірліктер тілдің терминологиялық жүйесінде орын алады. Осы тілдік бірліктер жүйесін сыртқы экстралингвистикалық мәнділіктермен байланысты қарау белгілі бір терминологиялық өріске жататын ұғымдық атаулар жүйесінің құрылымын, қалыптасу заңдылықтарын, үрдістерін айқындауға мүмкіндік береді.
4. Нақты бір терминологиялық жүйе аясындағы аударматану терминдерінің таңбалануы ономасиологиялық зерттеуді қажет етсе, ал терминнің концептуалдық құрылымы, когнитивтік семантикасы жасанды интеллектінің маңызды ұғымы «ғалам үлгісі», «когнитивтік үлгімен» астасуының концептуалдық табиғатын анықтауды қажет етеді. Сондықтан терминдердің когнитивтік мәні семасиологиялық, ономасиологиялық әдістер мен когнитивтік тұрғыдан ұштастыра зерттелді.
5. Аударматану терминдік бірліктерінің қазақ тіл білімі ғылымының ауқымды бір дерекнамасы ретінде ғылыми-танымдық қасиеттерін ашу мақсатында лексика-семантикалық тұрғыдан зерттеу іске асырылды.
6. Ғылыми ұғымды білдіретін лексемалардың тілдік санада қалыптасуын, концептілік танымға айналу жолдарын айқындау үшін концептуалдық-менталдық ерекшеліктері мен атау мәнді күрделі құрылымдардың ішкі мағыналық, семалық белгілері анықталып, терминдердің дефиницияларын жасауда пайдаланылды.
7. Терминдер мен терминдік тіркестердің аталуына себепші негіз болған уәждік белгілер бірнеше уәждеуіш топқа жіктеліп, қисындық, синонимиялық, бүтіннің бөлшегі, бөлшектің бүтіні, мағыналық кеңеюі мен тарылуы сияқты түрлі қатынастар бойынша қарастырылды.
Зерттеудің болашақтағы бағдары. Аударматану терминдері болашақта терминдер мәселесін салғастырмалы лингвистика, психолингвистика тұрғысынан қарастыруға, кез келген ғылым мен білім саласы терминдерінің когнитивтік концептосферасын қалыптастыру мен біріздендіру мәселелерін шешуге септігін тигізеді. Терминдер мәселесі кез келген тілдер материалында сол халықтың ұлттық когниция ерекшеліктерімен жете танысуға мүмкіндік береді.
Пайдаланылған әдебиеттер
1 Алдашева А.М. Аударматану: лингвистикалық және лингвомәдени мәселелер. – Алматы, 1999. – 161 б.
2 Новиков Л.А. Семантика русского языка. – М., 1982. – 173 с.
3 Ахманова О.С. Предисловие// Словарь лингвистических терминов. – М., 1966. – 608 с.
4 Лингвистикалық энциклопедиялық сөздік. – М., 1990. – 685 с.
5 Апресян Ю.Д. Лексическая семантика. – М., 1974. – 197с.
6 Мұсатаева М.Ш. Двуязычная лексикография: тенденции и перспективы. – Алматы: РИО ВАК РК, 2000. –204с.
7 Маслова В.А. Когнитивная лингвистика: Учебное пособие.–Минск.: Тетра Системе, 2004. –225 с.
8 Воробьев В.В. О русской национальной личности в языке и культуре // Язык и культура. – 1998. – ч.1.- С.52-57.
9 Попович А. Проблемы художественного перевода. – БГК им. И.А.Бодуэна де Куртенэ, 2000. – 280 с.
10 Левицкий В.В. Виды мотивированности слова, их взаимодействие и роль в лексико-семантических изменениях // Материалы семанара по проблемам мотивированности языкового знака. – Л.: Наука, 1969. – С.21-25
Диссертацияның мазмұны мынадай басылымдарда жарияланды:
1 Аудару процесін талдау барысында қолданылатын терминдік ұғымдағы атаулар // Қазақ тіл біліміндегі функционалдық бағыт // Профессор Қ.М.Есеновтің туғанына 75 жыл толуына арналған республикалық ғылыми-теориялық конференция материалдары. –Алматы: Тіл білімі институты, 2006. – Б.144-148
2 Аударматану терминдері жайында бірер сөз // ҚР ҰҒА Хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы, №3(157). – Алматы, 2006.– Б. 33-35
3 Терминнің когнитивті-менталды сипаты // Мемлекеттік тілде аграрлық маман даярлау: жаңа мақсат, жаңа жүйе: Республикалық ғылыми-әдістеме конференциясы. – Алматы, 2006. Б.91-95
4 Аударматану концептуалды-терминологиялық аппаратының мәселесі // ҚР ҰҒА Хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы, №4 (158). – Алматы, 2006. – Б.75-78.
5 Когнитивтік зерттеулердегі термин мәселесі // Тілтаным, №3(23). – Алматы, 2006. – Б.88-93.
6 Аударматанудың пәнаралық ғылым ретіндегі зерттеу аспектілері // Профессор Қ.Тасболатұлының 80 жылдығына арналған «Тәуелсіздік негізі –ұлттық тәрбие» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Тараз, 2006. Б.121-125
РЕЗЮМЕ
на автореферат диссертации на соискание ученой степени
кандидата филологических наук по специальности
10.02.02. – казахский язык
Кужаева Маржан Турегуловна
КОГНИТИВНО-СЕМАНТИЧЕСКАЯ СТРУКТУРА ПЕРЕВОДОВЕДЧЕСКИХ ТЕРМИНОВ
Актуальность работы заключается в проведении концептуально-когнитивного анализа переводоведческих терминов и исследовании их ономасиологической основы в совокупности с мотивацией.
В настоящее время большое внимание в лингвистике уделяется теории научного метаязыка. В связи с этим имеет большую значимость исследование одного из структурных разделов метаязыка – переводоведческой терминологии. Основной принцип исследования переводоведческих терминологических дефиниций совместно с концептологией определяется тесной взаимосвязью таких наук как этнолингвистика, психолингвистика, когнитивная лингвистика, лингвокультуроведение, лингвострановедение, где выявляются комплексные модели структурной, функциональной системы языка.
Цель исследования – рассмотрение языковой природы переводоведческих терминов с точки зрения семасиологической, ономасиологической и когнитивной лингвистики. Для достижения данной цели в работе решаются следующие исследовательские задачи:
- рассмотрение природы переводоведческих терминов в системе «языковой картины мира»;
- проведение анализа переводоведческих терминов и их тематических групп с позиции терминологического поля и терминологической системы;
- определение концептуальной структуры переводоведческих терминов казахского языка;
- рассмотрение лексико-семантических особенностей переводоведческих терминов с позиции теории мотивации и ономасиологии.
Объект исследования – переводоведческие термины казахского языка.
Научная новизна диссертации состоит в следующем:
- впервые объектом исследования являются переводоведческие термины как новый раздел в казахском языкознании, как отдельная терминологическая система;
- исследуется когнитивно-семантическая структура переводоведческих терминов;
- терминологическое поле и терминологическая система слов анализируются с точки зрения когнитивной лингвистики и лингвоконцептологии;
- проведено исследование семантических особенностей и мотивационных свойств переводоведческих терминов.
Методы исследования –метод компонентного анализа, систематизация и прием сплошной выборки; метод когнитивного, концептуального анализа с целью выявления концептуальной структуры и когнитивной семантики терминов; метод лингвистической характеристики и компонентный анализ лексико-семантических, мотивационных особенностей переводоведческих терминов.
Теоретическая значимость исследования определяется актуальностью поставленных задач и полученными результатами. Впервые терминологическая система казахского языка рассматривается с точки зрения когнитивной лингвистики и теоретической лингвоконцептологии. Достигнутые научные результаты и выводы вносят свой вклад в дальнейшее развитие теоретических вопросов когнитивной лингвистики в области терминологии.
Практическая значимость работы:
- материалы исследования и полученные результаты позволяют применять их основные положения при изучении вузовских курсов по семасиологии, терминологической семасиологии, ономасиологии, когнитивной лингвистики, для проведения специальных курсов и семинаров, для использования в создании учебных пособий;
- предложенные методы исследования и полученные теоретические выводы могут найти применение в когнитивной семантике, лингвоконцептологии.
Источниками исследования являются научные труды по вопросам переводоведческой теории, а также следующие словари: «Русско-казахский словарь лингвистических терминов» (И.Кенесбаев, Т.Жанузаков, 1967), «Словарь языкознания» (1998), «Толковый словарь языкознания» (Б.Калиев); «Толковый переводческий словарь» (Л.Л.Нелюбин, 2003).
Степень внедрения. Основное содержание диссертации изложено в научных статьях, опубликованных в материалах международных и республиканских научных конференций и научных изданий, обсуждено на теоретическом лингвистическом семинаре и на расширенном заседании отдела терминологии Института языкознания им. А.Байтурсынова МОН РК.
Перспективы исследования. Переводоведческие термины в будущем будуть способствовать рассмотрению терминологических вопросов с позиции сопоставительной лингвистики и формированию когнитивной концептосферы в области науки и образования. Вопросы терминологии дадут возможность более глубоко изучить особенности национальной когниции языкового материала той или иной народности.
Структурное содержание. Диссертация состоит из введения, двух глав, заключения, списка использованной литературы и приложения. В первой главе исследования рассматриваются теоретические вопросы, связанные с когнитивной основой и концептуальной структурой терминов переводоведения. Во второй главе семантика переводоведческих терминов, их концептологическая структура и мотивационные свойства определяются с точки зрения терминологической лингвоконцептологии.
RESUME
on the author’s dissertation essay on grace of Cand.Phil.Sci. scientific degree
on a speciality 10.02.02-Kazakh language
of Kuzhayeva Marzhan Turegulovna
THE COGNITIVE-SEMANTIC STRUCTURE
OF TRANSLATION TERMS
The dissertation is devoted to research of cognitive-semantic problems of translation terms in Kazakh language.
The urgency of work consists in undertaking of conceptual-cognitive analysis of translation terms and study of their onomasiological basis in the aggregate with motivation.
Now linguists actively develop theory of scientific metalanguage. Within the framework of such approach it is of great importance to study one of the structural parts of metalanguage - translation terms. The main principle of work is consideration of translation term definitions in relation with conceptology. Also close interrelation of such sciences as ethnolinguistics, psycholinguistics, cognitive linguistics, lingua culturology, lingua area studies requires revealing of complex models of structural and functional systems of language.
Object of research – is translation terms of Kazakh language.
The purpose of research – consists in consideration of linguistic nature of translation terms from semasiological, onomasiological, and cognitive points of view.
For achievement of this purpose the following research tasks are solved in work:
- Considering the nature of translation terms in the system of linguistic world picture.
- Undertaking of translation term analysis and their thematic groups from the position of terminological field and terminological systems.
- Defining of conceptual structures of translation terms of Kazakh language.
- Considering of lexico-semantical peculiarities of translation terms.
Scientific novelty of the dissertation will consists in the following:
- For the first time the object of research are translation terms.
- Terminological field and terminological system of words are analyzed from the cognitive linguistics and lingua conceptological points of view.
- Semantic research of translation terms and their motivate characteristics.
Theoretical importance of research is determined by urgency of tasks in view and by received results. Previously, terminological system is considered from the cognitive linguistics and lingua conceptological points of view. Received scientific results and conclusions make contribution to further development of theoretical problems of cognitive linguistics.
The practical importance of work: The materials of research and received theoretical results can find application of their main principles during the studying of semasiology, terminological semasiology, onomasiology, cognitive linguistics and application of them in specialized courses and seminars. The offered methods of research and received theoretical conclusions can find application in the cognitive semantics and lingua conceptology.
Methods of research – are
- method of componential analysis, systematization and the method of entire sample;
- method of cognitive, conceptual analysis with a view of revealing conceptual structure and cognitive semantics of terms.
- method of linguistic characteristic and componential analysis lexico-semantic and motivate characteristics of translation terms.
As sources of research have served the scientific researches on the translation theory problems, including the works of O. Aitbayeva, A.Aldasheva, also Russian-Kazakh linguistic terms dictionary (I.Kenesbayev, T.Zhanuzakov, 1967), Linguistic dictionary (1998), Explanatory dictionary of linguistics (G. Kaliyev, 2005), Explanatory translators dictionary (L. Chelyubin, 2003) and others.
Introduction degree. The basic content of dissertation is stated in scientific articles, published in the republican and international conferences, discussed at scientific-methodological seminar (December, 2005) and at the expanded session of Lexicology Department of Linguistics’ Institute by the name of A.Baytursyunov, Ministry of Education and Science of the Republic of Kazakhstan.
The sources of research. The translation will be shown to the discussion of terminological questions from the cognitive linguistic and lingual conceptological points of view in the field of science and education. The questions of terminology will give the opportunity to study the peculiarity of national cognition of language material.
The structural introduction. The dissertation essay consists of introduction, two chapters, conclusion, the list of used literature.
The theoretical questions of cognitive foundation and conceptual structure terms of translation are shown in the first part.
The semantic research of translation terms and their motivate characteristics underlined from the terminological point of view are shown in the second part.
