16 IAS ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАРЖЫ ЕСЕПТІЛІГІНІҢ СТАНДАРТЫ
Жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар
Бұл нұсқа 2004 жылғы 9 желтоқсанда шығарылған «Минералдық ресурстарды барлау және бағалау» IFRS 6 шығатын түзетулерді қамтиды.
16 IAS ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАРЖЫ ЕСЕПТІЛІГІНІҢ СТАНДАРТЫ
Жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар
МАҚСАТЫ
1. Осы Cтандарттың мақсаты қаржы есептілігін пайдаланушылар ұйымның жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар инвестициялары және ондай инвестициялардағы өзгерістер туралы ақпарат алуы үшін жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар есебінің тәртібін анықтау болып табылады. Жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар есебінің негізгі мәселелері активтерді тану, олардың баланстық құнын және осыларға байланысты танылуға тиісті амортизациялық аударымдар мен құнсызданудан болған шығындарды анықтау болып табылады.
ҚОЛДАНЫЛУ САЛАСЫ
2. Осы стандарт, басқа Халықаралық қаржы есептілігі стандарты басқа есепке алу тәртібін талап ететін немесе рұқсат ететін реттерді қоспағанда, жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтарды есепке алу үшін қолданылуға тиіс.
3. Осы Стандарт мыналарға қатысты қолданылмайды:
(а) 5-«Сатуға арналған ұзақ мерзімді активтер және тоқтатылған қызмет» IFRS Халықаралық стандартына сәйкес сатуға арналу ретінде сыныпталған жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтарға;
(b) ауылшаруашылық қызметіне байланысты биологиялық активтерге (қараңыз: 41-«Ауыл шаруашылығы» IAS);
(c) минералдық ресурстарды барлау және бағалау жөніндегі активтерді тануға және бағалауға (қараңыз: 6-«Минералдық ресурстар босалқыларын барлау және бағалау» IFRS); және
(d) минералдық ресурстарға және мұнай, табиғи газ және соған ұқсас қалпына келтірілмейтін ресурстар сияқты минералдық ресурстар босалқыларына құқықтарға.
Алайда осы Стандарт (b) - (d) тармақтарда келтірілген активтерді әзірлеу және қамтамасыз ету үшін пайдаланылатын жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтарға қатысты қолданылады.
4. Басқа Стандарттар осы Стандартта көзделгеннен өзгеше тәсілдеме жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтардың сол немесе басқа баптарын тануды талап етуі мүмкін. Мысалы, 17-«Жалдау» IAS Халықаралық стандарты ұйымнан тәуекелдер мен пайдалардың жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтардың жалданатын объектісін тану белгісі ретінде берілуін қолдануды талап етеді. Алайда, мұндай жағдайларда, амортизацияны қоса, осы активтер үшін есепке алу тәртібінің қалған аспектілерінің барлығы осы Стандарттың талаптарымен анықталады.
5. Ұйым осы Стандартты инвестициялық жылжымайтын мүлік ретінде одан әрі пайдалану мақсатымен салу немесе даму сатысындағы, бірақ 40-«Инвестициялық жылжымайтын мүлік» IAS стандартында айтылған «инвестициялық жылжымайтын мүлік» анықтамасына әлі сай келмейтін жылжымайтын мүлікті есепке алу үшін қолдануға міндетті. Салу немесе даму аяқталғаннан кейін жылжымайтын мүлік инвестициялық жылжымайтын мүлікке айналады, және сол кезде ұйым 40 IAS қолдануға міндетті. 40 IAS Стандарты сондай-ақ инвестициялық жылжымайтын мүлік ретінде болашақта одан әрі пайдалану үшін жаңадан даму сатысындағы инвестициялық жылжымайтын мүлікке де қолданылады. 40 IAS сәйкес инвестициялық жылжымайтын мүлікті есепке алудың шығындық үлгісін пайдаланатын ұйым осы Стандартта көзделген шығын үлгісін пайдалануға тиіс.
АНЫҚТАМАЛАР
6. Мына терминдер осы Стандартта төменде көрсетілген мәнінде қолданылады:
Баланстық құн – кез келген жинақталған амортизация және құнсызданудан жинақталған залал шегерілгеннен кейін актив танылатын сома.
Өзіндік құн – бұл активті сатып алу үшін немесе тұрғызу кезінде берілген төленген ақша қаражаттарының немесе ақша қаражаты баламаларының сомасы немесе өзге қарсылама берудің әділ құны, не бұл қолданылатын жерде мұндай активті басқа Халықаралық стандарттардың, мысалы, 2-«Үлестік құралдар негізіндегі төлемдер» IFRS нақты талаптарына сәйкес оны бастапқы тану кезіндегі бағалау сомасы.
Амортизацияланатын құн – жойылу құны шегерілген, активтің бастапқы құны немесе бастапқы құнының орнына көрсетілген басқа сома.
Амортизация – активтің амортизацияланатын құнын оның пайдалы қызмет мерзімінің ішінде жүйелі түрде бөлу.
Нақты ұйымға арналған айрықша құн – ұйымның болжамына сәйкес қандай да бір активті пайдалануға және оның пайдалы қызмет мерзімінің соңында шығып қалуына байланысты, не қандай да бір міндеттемені өтеуге байланысты пайда болатын ақшалай қаражаттар тасқынының дисконтталған құны.
Әділ құн – жақсы хабардар, осындай мәміле жасағысы келетін және бір-біріне тәуелсіз тараптардың арасында мәміле жасаған кезде активті айырбастауға болатын сома.
Құнсызданудан болған залал - активтің баланстық құнының оның өтелетін сомасынан асып түсетін сома.
жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар мынадай материалдық активтерді білдіреді:
(а) тауарлар мен қызмет көрсетулерді өндіруде немесе жеткізуде пайдалануға, үшінші тұлғаларға жалға өткізуге, немесе әкімшілік мақсаттарға арналған;
және
(b) бір кезеңнен астам уақыттың ішінде пайдалану көзделетін.
Өтелетін сома – екі мәннің ішіндегі үлкені: активті таза сату бағасы және оны пайдалану құндылығы.
Активтің жойылу құны – егер осы актив, болжауға болатындай, пайдалы қызмет соңында болатын мерзімге және жағдайға жететін болса, шығып қалуға болжанып отырған шығындарды шегеріп, активті өткізуден ағымдағы кезеңде ұйым алатындай есептік сома.
Пайдалы қызмет мерзімі - бұл:
(а) ұйымның активті пайдалануы күтілетін уақыт кезеңі; не
(b) активті пайдаланудан ұйым алады деп болжанып отырған өндіріс бірлігінің немесе сол сияқты бірліктердің мөлшері.
ТАНУ
7. жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісінің өзіндік құны мынадай жағдайда ғана актив ретінде танылуға тиіс, егер:
(а) осы активке байланысты болашақ экономикалық пайдалардың ұйымға келіп түсуі ықтимал болса;
және
(b) осы объектінің өзіндік құнын сенімді түрде бағалау мүмкін болса.
8. Босалқы бөлшектер немесе сервистік қызмет көрсету әдетте босалқылар ретінде ескеріледі және пайдада немесе залалда оның пайдаланылуына қарай танылады. Алайда, ірі босалқы бөлшектер және резервтік жабдық, егер ұйым оларды бір кезеңнен астам мерзім ішінде пайдалануды ұйғарса, жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар ретінде сыныпталады. Осы сияқты, егер босалқы бөлшектер және сервистік қызмет көрсету жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісін пайдалануға беруге байланысты пайдаланылуы мүмкін болса, олар жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар ретінде ескеріледі.
9. Осы Стандарт тану бірлігін, яғни жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісі нені құрайтынына ұйғарым жасамайды. Осыған байланысты ұйымдағы нақты міндеттемелерді тану өлшемдерін қолдану білікті пайымдауды талап етеді. Кейбір жағдайларда жекелеген шағын объектілерді, мысалы, үлгілерді, құралдарды және мөртаңбаларды біріктіріп, осы өлшемдерді олардың жалпы құнына қолдануға болады.
10. Осы тану принципіне сәйкес ұйым жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар бойынша өзінің барлық шығындарын оларды шеккен кезде бағалайды. Бұл шығындар жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісін сатып алуға немесе салуға байланысты шеккен шығындарды, сондай-ақ кейіннен үстелумен, ішінара алмастырумен немесе осындай объектіге қызмет көрсетумен шеккен шығындарды қамтиды.
Бастапқы шығындар
11. жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісі қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін немесе қоршаған ортаны қорғау мақсаттарында сатып алынуы мүмкін. Осындай жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтарды сатып алу қолда бар нақты жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісін пайдаланудан алынатын болашақ экономикалық пайдалардың ұлғаюына тікелей байланысты болмаса да, ұйымға тиесілі басқа активтерді пайдаланудан алынатын болашақ экономикалық пайдаларды ұйымның алуы үшін қажет болуы мүмкін. жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтардың осындай активтері активтер ретінде танылуы мүмкін, өйткені, егер осы объектілер сатып алынбаған болса, алынуы мүмкін болатындардан тыс тиісті активтерден ұйымның болашақ экономикалық пайдалар алуын қамтамасыз етеді. Мысалы, химия компаниясы қауіпті химиялық заттарды өндіру немесе сақтау кезінде экологиялық нормалардың сақталуын қамтамасыз ететін жаңа технологиялар енгізе алады; технологиялар мен жабдықтарды жетілдіру жөніндегі тиісті шаралар актив ретінде танылады, себебі компания оларсыз химикаттарды өндіріп, сата алмайды. Солай бола тұрса да, ондай активтің және осыған байланысты активтердің баланстық құнының жиынтық мәні 36-«Активтердің құнсыздануы» IAS Халықаралық стандартына сәйкес құнсыздану мәніне байланысты тексерілуге тиіс.
Келесі шығындар
12. 7-параграфта айтылған тану принципіне сәйкес, ұйым жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісінің баланстық құнында осы объектіге күнделікті қызмет көрсетуге арналған шығындарды танымайды. Оның орнына, ондай шығындар пайдалар мен залалдар шегу жағдайына қарай сонда танылады. Күнделікті қызмет көрсетуге арналған шығындар негізінен жұмыс күшіне және шығыс материалдарына жұмсалған шығындардан тұрады, сондай-ақ жиынтықтаушы бөліктер сатып алуға шығатын шығындарды қамтуы мүмкін. Бұл шығыстардың мақсаты көп жағдайларда жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісін «жөндеу және ағымдағы қызмет көрсету» ретінде көрсетіледі.
13. жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтардың кейбір объектілерінің элементтері ұдайы ауыстырып отыруды талап етуі мүмкін. Мысалы, белгілі бір жұмыс уақыты өткеннен кейін пеш футеровкасын өзгертуді, немесе ұшақтың ішкі жабдығы, мысалы, орындық және борттағы асүй, фюзелаждың қызмет мерзімі ішінде бірнеше рет ауыстыруды талап етуі мүмкін. Жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектілері сондай-ақ ауыстыру арасындағы аралықты, мысалы, үйдің ішкі қалқаларын ұлғайту үшін, немесе ауыстыруды талап етпейтін конструкция элементін салу үшін сатып алынуы мүмкін. 7-параграфта айтылған тану принципіне сәйкес, ұйым тану өлшемдері сақталған жағдайда, осы шығындарды шеккен кезде мұндай объектіні ішінара ауыстыруға шыққан шығындарды жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісінің баланстық құнында таниды. Ауыстырылған бөліктердің баланстық құнын тану, осы Стандарттың тануды тоқтатуға қатысты ережелеріне сәйкес тоқтатылуға тиіс (67-72-параграфтарды қараңыз).
14. Жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісін одан әрі пайдалану шарттары (мысалы, әуе кемесін), бұл жағдайда бөлшектер ауыстырылғанына немесе ауыстырылмағанына қарамастан, ақаулардың бар-жоғын ұдайы ірі техникалық тексеруден өткізу болуы мүмкін. Осындай әрбір тексерістен кейін оған шыққан шығындар, тану өлшемдері сақталған жағдайда, жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісінің баланстық құнында танылады. Баланстық құнда басқа алдыңғы тексеруге шыққан кез келген шығындар сомасы (бөлшектерді нақты ауыстыруға шыққан шығыстардан өзгеше) есептен шығарылуға тиіс. Бұл жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісін сатып алу немесе салу жөніндегі операцияда, алдыңғы тексеруге шыққан шығындар болған-болмағанына қарамастан, жасалады. Қажет болған жағдайда, осы сияқты тексеруді өткізуге жұмсалатын болжамды шығындар болашақта жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісін сатып алу немесе салу кезінде баланстық құнның құрамдас бөлігі болған, тексеруге шыққан шығындар сомасының көрсеткіші болуы мүмкін.
ТАНУ КЕЗІНДЕ БАҒАЛАУ
15. Актив ретінде танылуы мүмкін жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісі бастапқы құн бойынша бағалануға тиіс.
Бастапқы құнның элементтері
16. Жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісінің бастапқы құны мыналарды қамтиды:
(а) импорттық бажды, сатып алуға шығатын өтелмейтін салықты қоса және сауда жеңілдіктері мен қайтаруларды шегеріп сатып алу бағасы.
(b) активті керек жерге жеткізуге және үйым басшылығының ниетіне сәйкес оның жұмыс істеуін қамтамасыз ететін күйге келтіруге тікелей жатқызылған кез келген шығындар.
(с) Жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісін бөлшектеуге және жоюға және өздері тұратын учаскеде табиғат ресурстарын қалпына келтіруге шыққан шығындарды бастапқы бағалау, бұған қатысты міндетті, осы объектіні сатып алған кезде, не осы кезең ішінде босалқылар өндіруге байланысты емес мақсаттарда белгілі бір уақыт кезеңі бойы оны пайдалану нәтижесінде ұйым өз мойнына алады.
17. Тікелей шығындарға жатқызу мысалдары мыналар болып табылады:
(а) жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісін салуға немесе сатып алуға тікелей байланысты туындайтын, қызметкерлерге сыйақы төлеуге арналған шығындар (19-«Қызметкерлерге берілетін сыйақылар» IAS Халықаралық стандартындағы анықтамаға сәйкес);
(b) алаңды әзірлеуге арналған шығындар;
(c) жеткізуге және түсіруге арналған бастапқы шығындар;
(d) орнатуға және жинастыруға арналған шығындар;
(e) активті керек жеріне жеткізу және оны қажетті күйге келтіру (мысалы, жабдықты сынақтан өткізген кезде алынған үлгілер) процесінде жүргізілген, кез келген объектілерді сатудан алынған таза түсім шегерілгеннен кейін активтің тиісінше жұмыс істеуін тексеруге шыққан шығындар;
және
(f) білікті қызмет көрсетулердің құны.
18. Ұйым 2-«Босалқылар» IAS стандартын объектіні бөлшектеуге, жоюға және өзі тұратын учаскеде табиғи ресурстарды қалпына келтіруге шыққан, бұл объектіні осы кезең ішінде босалқылар өндіру үшін пайдалану нәтижесінде белгілі бір кезең бойында шеккен шығындарға қолданады. 2 IAS немесе 16 IAS стандарттарға сәйкес ескерілетін шығындарға қатысты осы міндеттер 37-«Бағалау міндеттемелері, шартты міндеттемелер және шартты активтер» IAS стандартына сәйкес танылады және бағаланады.
19. жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісіне жұмсалатын шығындарға жатқызылмайтын шығындардың мысалдары мыналар болып табылады:
(а) жаңа өндірістік немесе техникалық құрылыстар ашуға арналған шығындар;
(b) жаңа өнімді немесе қызмет көрсетулерді енгізуге арналған шығындар (жарнамаға және өнімді жылжытуға арналған шығындарды қоса);
(c) жаңа орында немесе клиенттердің жаңа санатына шаруашылық қызметті жүргізуге арналған шығындар (қызметкерлерді даярлауға және оқытуға арналған шығындарды қоса);
және
(d) әкімшілік және басқа жалпы үстеме шығындар.
20. Жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісінің баланстық құнына шығындарды тану, ондай объект керек жерге жеткізіліп, ұйым басшылығының ниетіне сәйкес оның жұмыс істеуін қамтамасыз ететін күйге келтірілген кезде, тоқтатылады. Сөйтіп, жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісін пайдалану немесе қоныс аудару барысында шеккен шығындар осы объектінің баланстық құнына қосылмайды. Мысалы, мына шығындар жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісінің баланстық құнына қосылмайды:
(а) ұйым басшылығының ниетіне сәйкес жұмыс істей алатын объект әлі пайдаланылмайтын немесе толық қуатында жұмыс істемейтін кезеңде шеккен шығындар;
(b) мысалы, осы объект өндіретін өнімге сұраныстың өсу процесінде шеккен бастапқы операциялық залалдар;
(c) компанияның ішінара немесе толық қоныс аударуға немесе қызметін қайта ұйымдастыруға арналған шығындары.
21. Кейбір операциялар жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісін салуға немесе дамытуға байланысты жүзеге асырылады, бірақ осы объектіні керек жеріне жеткізу және ұйым басшылығының ниетіне сәйкес оның жұмыс істеуін қамтамасыз ететін қажетті күйге келтіру үшін қажет болып табылмайды. Осы қосымша операциялар салу немесе дамыту жөніндегі жұмыстар басталғанға дейін немесе соның барысында жүзеге асырылуы мүмкін. Мысалы, құрылыс алаңын құрылыс басталғанға дейін автоаялдама ретінде пайдаланудан кіріс алуға болады. Қосымша операциялар объектіні керек жерге жеткізу және ұйым басшылығының ниетіне сәйкес оның жұмыс істеуін қамтамасыз ететін керек жағдайға келтіру үшін қажет болып табылмайтындықтан, кіріс және осындай операцияларға тиісті шығыстар пайда немесе залал ретінде танылуға және кіріс пен шығыстың тиісті баптарына енгізілуге тиіс.
22. Өз күшімен құрылған активтің бастапқы құны тап солай сатып алынған актив құнының принциптері негізінде анықталады. Егер ұйым өзінің әдеттегі қызметінің барысында сату үшін сондай активтерді құратын болса, ондай активтің бастапқы құны, әдетте, сату үшін актив өндіру құнына тең (2 IAS қараңыз). Сөйтіп, мұндай активтерді есептеген кезде кез келген ішкі пайдалар алып тасталады. Тап сол сияқты шикізаттың, еңбектің немесе активті өз күшімен құру кезінде шеккен басқа ресурстардың нормадан тыс шығындары оның бастапқы құнына қосылмайды. 23-«Қарыздар бойынша шығындар» IAS Халықаралық стандарты пайызды өз күшімен құрылған жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісінің баланстық құнының компоненті ретінде тану өлшемдерін белгілейді.
Бастапқы құнды бағалау
23. Жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісінің бастапқы құны тану күніне ақшалай қаражаттар баламасындағы оның бағасы болып табылады. Кредит берудің әдеттегі талаптарынан асатын кезеңге төлемді кейінге қалдыру орын алатын болса, ақшалай қаражаттар баламасындағы баға мен жалпы төлем сомасы арасындағы айырма, егер 23 IAS стандартында көзделген есепке алудың баламалы тәртібіне сәйкес ондай пайыз жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісінің баланстық құнында танылмайтын болса, кредит беру кезеңі үшін пайыз ретінде танылады.
24. Жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтардың бір немесе одан көп объектісі сенімсіз активке немесе активтерге айырбасталып, не ақшалай немесе ақшалай емес активтерге ұштастырылып сатып алынуы мүмкін. Төменде айтылған пайымдаулардың сенімсіз бір активті екіншісіне айырбастауға ғана емес, сонымен бірге осының алдындағы сөйлемде сөз болған барлық айырбастауларға да қатысы бар. Жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтардың осындай объектісінің бастапқы құны әділ құн бойынша бағаланады, бұған (а) айырбастау операциясының коммерциялық мазмұны жоқ, немесе (b) алынған да, берілген де активтің әділ құны нақты бағалауға келмейтін реттер кірмейді. Сатып алынған объект, тіпті ұйым өзі берген активті тануды дереу тоқтата алмаса да, тап осылайша бағаланады. Егер сатып алынған объект әділ құн бойынша бағаланбаса, оның бастапқы құны берілген активтің баланстық құны бойынша бағаланады.
25. Ұйым айырбастау операциясында осы операцияны жасау нәтижесінде ақшалай қаражаттардың болашақ тасқындарының күтілетін өзгерістерінің деңгейі бойынша коммерциялық мазмұнның бар-жоғын анықтайды. Айырбастау операциясында коммерциялық мазмұн, егер:
(а) алынған активтен пайда болған ақшалай қаражаттардың пішімі (тәуекел, мерзімдер және сома) берілген активтен пайда болатын ақша тасқындарының пішімінен өзгеше болады;
не
(b) ұйым үшін қызметінің осы операция ықпал ететін бөлігіне тән құны айырбастау нәтижесінде өзгереді;
және
(с) (а) немесе (b) айырма айырбастаудың мәні болған активтердің әділ құнымен салыстырғанда елеулі шаманы құрайды.
Айырбастау операциясында коммерциялық мәннің бар екендігін анықтау мақсаттарында қызметтің осы операция ықпал ететін бөлігінің ұйымға тән құны міндетті түрде ақшалай қаражаттардың салықтан кейінгі тасқындарын көрсетуге тиіс. Ондай талдаудың нәтижелері ұйым тарапынан егжей-тегжейлі есептеулерсіз істің мәнін түсіндіре алады.
26. Салыстырмалы рыноктық операциялары жоқ активтің әділ құны, егер (а) осы активке қолданылатын әділ құнның негізделген бағалар диапазонының түрленуі елеулі болмаса, немесе (b) осы диапазонның ішіндегі әр түрлі бағалау мүмкіндіктері әділ құнды бағалау кезінде негізді түрде айқындалуы және пайдаланылуы мүмкін болса, шынайы бағалауға келеді. Егер ұйым не алынған, не берілген активтің әділ құнын шынайы анықтауға қабілетті болса, онда алынған активтің бастапқы құнын анықтау үшін берілген активтің әділ құны пайдаланылады, бұған алынған активтің әділ құны неғұрлым анық болатын реттер кірмейді.
27. Қаржылық жалдау шарты бойынша жалдаушының қарауындағы жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісінің бастапқы құны 17-«Жалдау» IAS стандартына сәйкес анықталады.
28. Жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісінің баланстық құны 20-«Мемлекеттік субсидияларды есепке алу және мемлекеттік көмек туралы ақпаратты ашып көрсету» IAS стандартына сәйкес алынған мемлекеттік субсидиялар сомасына кемітілуі мүмкін.
ТАНУДАН КЕЙІНГІ БАҒАЛАУ
29. Ұйым өзінің есеп саясаты ретінде 30-параграфқа сәйкес не бастапқы құн бойынша есепке алу үлгісін, не 31-параграфқа сәйкес қайта бағалау үлгісін таңдауға тиіс және таңдап алған есеп саясатын жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтардың барлық тобына қолдануға міндетті.
Бастапқы құн бойынша есепке алу үлгісі
30. Актив ретінде бастапқы танудан кейін жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісі, жинақталған амортизация және құнсызданудан жинақталған залалдар шегеріліп, оның бастапқы құны бойынша ескерілуге тиіс.
Қайта бағалау үлгісі
31. Актив ретінде таныла отырып, әділ құны нақты бағалауға келетін жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісі, кейіннен жинақталған кез келген амортизация және кейіннен құнсызданудан жинақталған кез келген шығындар шегеріліп, қайта бағалау күнгі оның әділ құнына тең қайта бағалау шамасы бойынша есепке алынуға тиіс. Қайта бағалаулар есепті күні әділ құнды пайдалану кезінде анықталатын баланстық құннан елеулі түрде өзгеше болуына жол бермеу үшін жеткілікті түрде жүйелілікпен жүргізілуге тиіс.
32. Жер учаскелері мен ғимараттардың әділ құны, әдетте, білікті бағалаушылар жүргізетін бағалау арқылы нарықтық индикаторлардың негізінде анықталады. Машиналар мен жабдықтардың әділ құны, әдетте, бағалау жолымен анықталатын олардың нарықтық құны болып табылады.
33. Жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісінің ерекше сипатына байланысты және ондай активтер жұмыс істеп тұрған барлық кәсіпорыннан бөлек сирек сатылатын болғандықтан, әділ құнның нарықтық индикаторлары жоқ болғанда, сатып алушы-ұйымнан, бәлкім, әділ құнды кіріске немесе амортизациялық қалпына келтіру құнына сүйеніп бағалау талап етілетін болар.
34. Қайта бағалау жасау жиілігі жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтардың әділ құнындағы өзгерістерге байланысты болады. Егер қайта бағаланған активтің әділ құны оның баланстық құнынан елеулі түрде өзгеше болса, қосымша қайта бағалау қажет болады. Кейбір жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектілерінің әділ құны елеулі және туынды ауытқулардың мәні болуы мүмкін, сондықтан олар жыл сайын қайта бағалап отыруды талап етеді. Мұндай жиі қайта бағалаулар әділ құны шамалы өзгерістерге ұшыраған жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектілері үшін талап етілмейді. Осындай объектілерді қайта бағалау қажеттігі үш немесе бес жылда бір рет пайда болуы мүмкін.
35. Жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісін қайта бағалағаннан кейін қайта бағалау күніне жинақталған кез келген амортизация мына тәсілдердің бірімен ескеріледі:
(а) активтің жалпы баланстық құнының өзгеруіне қайта бағаланғаннан кейін активтің баланстық құны оның пайыздық құнына тең болатындай етіп қайтадан тепе-тең қайта бағаланады. Актив индекстеу арқылы амортизацияланған қалпына келтіру құнына дейін қайта бағаланған кезде бұл актив жиі пайдаланылады.
(b) жалпы баланстық құнға қарсы алып тасталады, ал таза мөлшер активтің қайта бағаланған өлшеміне дейін қайта есептеледі. Бұл әдіс көбінесе ғимараттарға қатысты қолданылады.
Жинақталған амортизацияны тепе-тең қайта бағалау немесе оны есептен шығару кезінде туындайтын түзету мөлшері баланстық құнды ұлғайтудың немесе кемітудің жалпы сомасының бір бөлігін құрайды, ол 39 және 40-параграфтарға сәйкес есепте көрсетіледі.
36. Егер жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтардың жеке объектісі қайта бағаланса, онда осы актив жатқызылған жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтардың барлық тобы да қайта бағалануға тиіс.
37. Ұйымның операцияларында оларды пайдалану мазмұны мен сипаты бойынша бірдей активтер тобы жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар тобы деп аталады. Төменде жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтардың жекелеген топтарына мысалдар келтірілген:
(а) жер учаскелері;
(b) жер учаскелері және ғимараттар;
(c) машиналар мен жабдықтар;
(d) су кемелері;
(е) әуе кемелері;
(f) автокөлік құралдары;
(g) жиһаз және инженерлік жабдықтың салынатын элементтері;
және
(h) кеңсе жабдығы.
38. Объектілерді жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтардың бір тобының ішінде қайта бағалау активтерді таңдап қайта бағалауды, сондай-ақ қаржы есептілігіне шығындар мен әр күнгі құндардың қосындысы болып табылатын сомалардың қаржы есептілігіне енуін болғызбау мақсатымен бір мезгілде жүргізіледі. Алайда, егер қайта бағалау қысқа уақыт ішінде жүргізілетін болса, және нәтижелер ұдайы жаңартылып отыратын болса, активтер тобы сырғымалы кесте бойынша қайта бағалануы мүмкін.
39. Егер активтің баланстық құны қайта бағалау нәтижесінде ұлғаятын болса, осы ұлғаю «қайта бағалаудан болған өсім» деген тақырыппен капиталдың өзінде көрсетілуге тиіс. Алайда бұл ұлғаю пайдада немесе залалда бұрын пайдада немесе залалда танылған сол активті қайта бағалаудан залалды реверстейтін дәрежеде танылуға тиіс.
40. Егер активтің баланстық құны қайта бағалау нәтижесінде кемитін болса, бұл кему пайдада немесе залалда танылуға тиіс. Алайда, қайта бағалаудан болған кему тап сол активке қатысты қайта бағалаудан болған өсімде кез келген кредиттік сальдо болған жағдайда «қайта бағалаудан болған өсім» деген тақырыппен тікелей капиталға дебеттелуге тиіс.
41. Активті тану тоқтатылған жағдайда жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісіне қатысты капиталға енгізілген, оны қайта бағалаудан болған өсім тікелей бөлінбеген пайдаға аударылуы мүмкін. Актив пайдаланудан шығарылған немесе істен шығып қалған кезде барлық өсім толық көлемінде аудару мәні болуы мүмкін. Алайда, егер активті ұйым пайдаланатын болса, қайта бағалаудан болған өсімнің бір бөлігі ғана аударылуы мүмкін. Ондай жағдайда аударылған өсім сомасы активтің қайта бағаланған баланстық құны негізінде есептелген амортизация сомасы мен оның бастапқы құны негізінде есептелген амортизация сомасының арасындағы айырманы құрайды. Қайта бағалаудан бөлінбеген пайдаға өсімді аудару пайда немесе залал арқылы жүргізілмейді.
42. Пайдаға салынатын салықтың ықпалы, егер ол орын алған болса, 12-«Пайдаға салынатын салықтар» IAS Халықаралық стандартына сәйкес жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтарды қайта бағалау нәтижесі ретінде танылады және ашып көрсетіледі.
Амортизация
43. Объектінің жинақталған өзіндік құнымен салыстырғанда бастапқы құны елеулі жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісінің әрбір компоненті міндетті түрде бөлек амортизациялануға тиіс.
44. Ұйым жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісіне қатысты бастапқы танылған соманы оның елеулі компоненттеріне бөледі және сондай әрбір компонентті бөлек амортизациялайды. Мысалы, ұшақтың фюзеляжы мен двигателін, осы объект өзіндік құнда екендігіне немесе қаржылық жалдау мәні болып табылатындығына қарамастан, бөлек амортизациялауға болады.
45. Жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісі елеулі компонентінің пайдалы қызмет мерзімі және соған қатысты қолданылатын амортизациялау әдісі тап сол объектінің пайдалы қызмет мерзімі және оның басқа елеулі компонентін амортизациялау әдісі сияқты болуы мүмкін. Амортизациялық есептеудің мөлшерін анықтаған кезде ондай компоненттерді топтарға біріктіруге болады.
46. Егер ұйым жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісінің кейбір компоненттерін бөлек амортизациялайтын болса, ол осы объектінің қалған бөлігін де бөлек амортизациялауға тиіс. Объектінің қалған бөлігі жеке-жеке алғанда елеулі маңызы жоқ компоненттерден тұрады. Егер ұйым осы компоненттерге қатысты күтілімдері әр түрлі болса, тұтыну сұлбасын және/немесе оның компоненттерінің пайдалы қызмет мерзімін дәл көрсететіндей объектінің қалған бөлігін амортизациялау үшін жуықтату әдісін қолдану қажеттігі туындауы мүмкін.
47. Ұйым тұтас алғанда объектінің өзіндік құнымен салыстырғанда бастапқы құны елеулі емес объектінің компоненттерін бөлек амортизациялауға құқылы.
48. Әрбір кезең үшін амортизациялық есептеулер, егер олар басқа активтің баланстық құнына қосылмаса ғана, пайдада немесе залалда танылуға тиіс.
49. Кезең ішіндегі амортизациялық есептеулер әдетте пайдада немесе залалда танылады. Бірақ, кейде активте түйінделген экономикалық пайдалар басқа активтерді өндірген кезде жоғалып кетеді. Бұл жағдайда амортизациялық есептеулер басқа активтің бастапқы құнының бір бөлігін құрайды және оның баланстық құнына қосылады. Мысалы, өндірістік жабдықты амортизациялау тауар-материалдық босалқыларды өңдеу жөніндегі шығындарға қосылады (2 IAS қараңыз). Сол сияқты, әзірлеуде пайдаланылатын жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтардың амортизациясы 38-«Материалдық емес активтер» IAS Халықаралық стандартына сәйкес танылатын материалдық емес активтің бастапқы өзіндік құнына қосылуы мүмкін.
Амортизацияланатын құн және амортизация кезеңі
50. Активті амортизациялау құны міндетті түрде жүйелі негізде оның пайдалы қызмет мерзіміне бөлінуге тиіс.
51. Активтің жойылу құны мен пайдалы қызмет мерзімі міндетті түрде, ең болмағанда, әрбір қаржы жылының соңында қайта қаралуға тиіс, және, егер ағымдағы күтілімдердің алдыңғы бағалардан айырмашылығы болса, 8-«Есеп саясаты, есептік бухгалтерлік бағалаулардағы өзгерістер және қателіктер» IAS Халықаралық стандартына сәйкес бұл өзгерістер міндетті түрде есептік бағалаудағы өзгеріс ретінде есепте көрсетілуге тиіс.
52. Амортизация, тіпті егер активтің әділ құны оның баланстық құнынан асып түссе де, активтің жойылу құны оның баланстық құнынан аспаған жағдайда, танылады. Активті жөндеу және оған қызмет көрсету оны амортизациялау қажеттігінен босатпайды.
53. Активтің амортизацияланатын құны оның жоюйылу құны шегерілгеннен кейін анықталады. Іс жүзінде, активтің жойылу құны көбінесе мардымсыз болады, және сондықтан да амортизацияланатын құнды есептеген кезде елеулі рөл атқармайды.
54. Активтің жойылу құны оның баланстық құнына тең немесе одан асып түсетін сомаға дейін ұлғаюы мүмкін. Егер солай болса, осы актив бойынша амортизациялық есептеу, егер бұдан былай оның жойылу құны баланстық құнынан төмен болмаған жағдайда ғана, нөлге тең болады.
55. Активті амортизациялау, ол пайдалану үшін қол жететіндей болған кезде, яғни актив орналасқан жер мен оның жай-күйі ұйым басшылығының ниетіне сәйкес оны пайдалануды қамтамасыз ететін кезде басталады. Активті амортизациялау мына екі күннің ертерегі бойынша тоқтатылады: 5 IFRS сәйкес активті сату үшін арналған ретінде жіктеу (немесе оны сату үшін арналған деп жіктелген шығу тобына енгізу) күні және аталған активті тану тоқтатылған күн. Тиісінше, актив пайдаланудан мүлдем немесе оны белсенді пайдалану тоқтатылса, егер ол толықтай амортизацияланбаған болса, амортизация тоқтатылмайды. Алайда, активті пайдалану негізінде оны амортизациялау әдісін қолданған кезде, актив еш нәрсе өндірмейінше, амортизациялық есептеу нөлге тең болуы мүмкін.
56. Активте түйінделген болашақ экономикалық пайдалар негізінен оны тұтыну арқылы қолданылады. Рас, актив бос тұрып қалған кезде моральдық немесе коммерциялық тұрғыдан ескірген және табиғи тұрғыдан тозған басқа факторлар осы активтен алу мүмкін болатын экономикалық пайданың азаюына жиі әкеп соқтырады. Тиісінше, активтің пайдалы қызмет мерзімін анықтаған кезде төменде келтірілген факторлардың барлығы ескеріледі:
(а) активті болжамды пайдалану. Пайдалану активтің есептік қуатына немесе табиғи өнімділігіне сүйеніп бағаланады;
(b) осы активті пайдаланатын ауысым саны, жөндеу және қызмет көрсету бағдарламасы, сондай-ақ бос тұрып қалу кезеңінде активті сақтау және оған қызмет көрсету сияқты өндірістік факторларға тәуелді болжамды табиғи тозу;
(с) өндірістік процесті өзгерту немесе жетілдіру нәтижесінде, не активті пайдаланып өндірілетін немесе берілетін өнімдерге немесе қызмет көрсетулерге рыноктағы сұраныстың өзгеруі нәтижесінде моральдық немесе коммерциялық жағынан тозу;
(d) жалгерлік мерзімдер сияқты активті пайдалануға заңдық немесе сол сияқты шектеулер.
57. Активтің пайдалы қызмет мерзімі ұйым үшін активтің күтілетін пайдалылығы ескеріліп анықталады. Ұйымның активтерді басқару мәселелеріндегі саясаты белгілі бір уақыт өткен соң немесе активте түйінделген экономикалық пайданың белгілі бір бөлігі тұтынылғаннан кейін активтердің істен шығып қалуын көздеуі мүмкін. Сөйтіп, активтің пайдалы қызмет мерзімі оны экономикалық пайдалану мерзімінен қысқа болуы мүмкін. Активтің пайдалы қызмет мерзімін бағалау ұйымның осындай активтермен жұмыс тәжірибесінің негізінде білікті пайымдау мәні болып табылады.
58. Жер учаскелері мен ғимараттар есепте бөлек көрсетілетін, тіпті олар бірге сатып алынса да, бөлінетін активтер болып табылады. Карьерлер және қоқыс төгуге бөлінген алаңдар сияқты кейбір учаскелерді қоспағанда, жер учаскелерінің шексіз пайдалану мерзімі болады және амортизациялауға жатпайды. Үйлердің пайдалану мерзімі шектеулі, сондықтан олар амортизацияланатын активтер болып табылады. Үй тұрған жер учаскесі құнының ұлғаюы осы үйдің амортизацияланатын құнын анықтауға ықпал етпейді.
59. Егер жер учаскесінің құны бөлшектеуге, объектіні жоюға және осы учаскедегі табиғи ресурстарды қалпына келтіруге арналған шығындарға қосылса, онда жер активі құнының осы бөлігі осындай шығын шегуден пайда алу кезеңінің ішінде амортизацияланады. Кейбір жағдайларда жер учаскесінің пайдалы қызмет мерзімі шектеулі болуы мүмкін, онда ол одан болатын пайданы көрсететін тәсілмен амортизацияланады.
Амортизация есептеу әдісі
60. Амортизация есептеудің пайдаланылатын әдісі ұйымның болашақ экономикалық пайдаларды болжамды тұтыну сұлбасын көрсетуге тиіс.
61. Активке қолданылатын амортизация есептеу әдісі ең болмағанда әрбір қаржы жылының соңында қайта қаралуға тиіс, және, егер активтерде жасалған болашақ экономикалық пайдаларды тұтынудың болжамды сұлбасында елеулі өзгеріс анықталса, бұл әдіс осы өзгерісті көрсету үшін түзетілуге тиіс. Ондай өзгеріс 8 IAS сәйкес бухгалтерлік бағалаудағы өзгеріс ретінде есепте көрсетілуге тиіс.
62. Активтің амортизацияланатын құнын оны пайдалы пайдалану мерзімінің ішінде жүйелі түрде бөлу үшін әр түрлі әдістер пайдаланылуы мүмкін. Бұларға біркелкі есептеу әдісі, азайтылатын қалдық әдісі және өндіріс бірлігінің әдісі жатады. Біркелкі есептеу әдісі, егер бұл жағдайда оны тарату құны өзгермейтін болса, активтің пайдалы қызмет мерзімінің ішінде тұрақты амортизация сомасын есептеу болып табылады. Азайтылатын қалдық әдісі пайдалы қызмет мерзімінің ішінде амортизация есептеу сомасының азаюына алып келеді. Өндірістік бірлік әдісі болжамды пайдалану немесе болжамды өнімділік негізінде амортизация сомасын есептеуден тұрады. Ұйым активте жасалған болашақ экономикалық пайдаларды тұтынудың есептік сұлбасын неғұрлым дәл көрсететін әдісті таңдап алады. Таңдап алынған әдіс, осы болашақ экономикалық пайдаларды тұтынудың есептік сұлбасында өзгеріс болған реттерді қоспағанда, кезеңнен кезеңге жүйелі түрде қолданыла береді.
Құнсыздану
63. Жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісі құнының кемігенін анықтау үшін ұйым 36-«Активтердің құнсыздануы» IAS Халықаралық стандартын қолданады. Бұл Стандарт ұйым өз активтерінің баланстық құнын қалай қайта қарайтынын, ол активтің өтелетін сомасын қалай анықтайтынын және ол құнсызданудан болған залалды қалай танитынын немесе қалай өтейтінін түсіндіреді.
64. [жойылған].
Құнсыздануды өтеу
65. Жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтардың құнсыздануына, жоғалуына немесе берілуіне байланысты үшінші тараптарға берілетін өтем, ондай өтемді алуға арналған кезде, міндетті түрде пайдаға немесе залалға қосылуға тиіс.
66. Жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтардар объектісінің құнсыздануы немесе жоғалуы, үшінші тараптардың өтемге қоятын тиісті талаптары немесе өтемдерді төлеуі, сондай-ақ кез келген келесі сатып алулар немесе алмастыратын активтер салу бөлек экономикалық оқиғалар болып табылады және, төменде айтылғандай, бөлек ескерілуге тиіс:
(а) жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтардың құнсыздануы 36 IAS Халықаралық стандартына сәйкес танылады;
(b) пайдаланудан шығарылатын немесе шығып қалатын жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтарды тануды тоқтату осы Стандартқа сәйкес жүргізіледі;
(c) жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтардың құнсыздануына, жоғалуына немесе берілуіне байланысты үшінші тұлғаларға берілетін өтемақы, ол алуға арналған кезде, пайдаға немесе залалға қосылады;
және
(d) алмастыру ретінде қалпына келтірілген, сатып алынған немесе салынған жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектілерінің бастапқы құны осы Стандартқа сәйкес анықталады.
ТАНУДЫ ТОҚТАТУ
67. Жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісінің баланстық құнын тану мынадай жағдайда міндетті түрде тоқтатылуға тиіс:
(а) шығып қалғаннан кейін; не
(b) оны пайдаланудан немесе шығып қалуынан болашақ экономикалық пайдалар күтілмесе.
68. Жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісін танудың тоқтатылуына байланысты туындайтын пайда немесе залал ондай объектіні тану тоқтатылған жағдайда міндетті түрде пайдаға немесе залалға қосылуға тиіс (егер 17 IAS кері жалдап сату кезінде өзгеше талап етпесе). Пайданы кіріс ретінде сыныптауға тиым салынады.
69. Жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісінің шығып қалуы әр түрлі жолдармен жасалуы мүмкін (мысалы, сату, қаржылық жалдау шартын жасау немесе сыйға тарту жолымен). Ондай активтің шығып қалған күнді анықтау үшін ұйым тауарлар сатудан түскен кірісті тануға арналған 18-«Табыс» IAS Халықаралық стандартының өлшемдерін қолданады. 17 IAS кері жалдап сату жолымен істен шығаруға қолданылады.
70. Егер, 7-параграфта баяндалған тану принципіне сәйкес, ұйым жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісінің баланстық құнында осы объектінің бір бөлігін алмастыру құнын танитын болса, осы алмастырылатын бөлік бөлек амортизацияланған ба, жоқ па, соған қарамастан, ол алмастырылатын бөліктің баланстық құнын тануды тоқтатады. Егер ұйым активтің алмастырылған бөлігінің баланстық құнын анықтай алмайтын болса, ол алмастыру құнын оны сатып алған немесе салған кездегі алмастырылған бөлік құнының көрсеткіші ретінде пайдалануға құқылы.
71. Жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісін танудың тоқтатылуына байланысты туындаған пайда немесе залал, шығып қалудан болған таза түсімдер (егер ондайлар бар болса) мен осы объектінің баланстық құны арасындағы айырма ретінде міндетті түрде анықталуға тиіс.
72. Жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісі шығып қалғаннан кейін алуға ыңғайласпа беру бастапқыда оның әділ құны бойынша көрсетіледі. Жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісі үшін ақы төлеуді кейінге қалдырған ретте алынған ыңғайласпа беру бастапқыда объектінің ақшалай қаражаттар баламасындағы бағамен көрсетіледі. Ыңғайласпа берудің атаулы сомасы мен ақшалай түрдегі баға баламасының арасындағы айырма, алуға өтемнің тиімді кірістілігі ескеріліп, 18 IAS Халықаралық стандартына сәйкес пайыздық кіріс ретінде танылады.
АҚПАРАТТЫ АШЫП КӨРСЕТУ
73. Қаржы есептілігінде жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтардың әрбір түрі үшін мынадай ақпарат ашып көрсетілуге тиіс:
(а) жалпы баланстық құнды бағалау негіздері;
(b) амортизация есептеудің пайдаланылатын әдістері;
(с) амортизацияның қолданылатын пайдалы қызметі мерзімдері немесе нормалары;
(d) кезеңнің басындағы және кезеңнің соңындағы жалпы баланстық құн және жинақталған амортизация (құнсызданудан болған жинақталған залалдармен қоса жиынтықталып);
және
(е) кезеңнің басындағы және кезеңнің соңындағы жағдай бойынша мыналарды көрсететін баланстық құнды салыстырып тексеру:
(і) түсімдер;
(іі) сатуға арналған деп жіктелген немесе 5 IFRS Халықаралық стандартына сәйкес сатуға арналған деп жіктелген шығу топтарына енгізілген активтер және басқа істен шығулар;
(ііі) кәсіпорындарды біріктіру жолымен сатып алулар;
(іv) 31, 39 және 40-параграфтарға сәйкес қайта бағалаудың және 36 IAS Стандартқа сәйкес тікелей капиталдың есебінде танылған немесе қайтарылған құнсызданудан болған залалдардың нәтижесінде туындайтын құнның ұлғаюы немесе азаюы;
(v) 36 IAS стандартына сәйкес пайдада немесе залалда танылған, құнсызданудан болған залалдар;
(vі) 36 IAS стандартына сәйкес пайдада немесе залалда қайтарылған, құнсызданудан болған залалдар;
(vіі) амортизация;
(vііі) қаржы есептілігін функционалдық валютадан есептілік валютасына қайта есептеген кезде, оның ішінде шетелдік қызмет туралы қаржы есептілігін есеп беретін ұйымның валютасына қайта есептеген кезде туындайтын таза бағамдық айырмалар;
және
(іх) басқа да өзгерістер.
74. Қаржы есептілігі сондай-ақ мыналарды міндетті түрде ашып көрсетуге тиіс:
(а) міндеттемелерді қамтамасыз ету ретінде кепілге берілген меншікке және жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтардың құнын құқықты шектеулердің болуын және деңгейін;
(b) жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісін салу барысында оның баланстық құнында танылған шығыстар сомасын;
(c) жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар сатып алу жөніндегі шарттық міндеттемелер сомасын;
және
(d) жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектілерінің құнсыздануына, жоғалуына немесе берілуіне байланысты үшінші тараптарға берілген және, егер ол пайдалар мен залалдар туралы есептің өзінде ашып көрсетілмейтін болса, пайдаға немесе залалға енгізілген өтем шамасын.
75. Амортизациялау әдісін таңдау және активтердің пайдалы қызмет мерзімін бағалау білікті түрде пайымдау тақырыбы болып табылады. Тиісінше, қабылданған әдістерді және пайдалы қызмет немесе амортизациялау нормаларының есептік мерзімдерін ашып көрсету қаржы есептілігін пайдаланушыларға басшылық таңдап алған саясатты тексеруге мүмкіндік беретін ақпаратты табыс етеді және басқа кәсіпорындармен салыстырма жасауға мүмкіндік беретін ақпаратқа қол жеткізуді қамтамасыз етеді және басқа ұйымдармен салыстыру үшін оларға мүмкіндік береді. Тап осындай себептер бойынша мыналарды ашып көрсету қажет.
(а) амортизация шамасын, ол пайдада немесе залалда, немесе басқа активтердің бастапқы құнының құрамында кезең ішінде танылған-танылмағанына қарамастан;
және
(b) есепті жылдың соңында жинақталған амортизацияның шамасын.
76. 8 IAS Халықаралық стандартына сәйкес ұйым ағымдағы кезеңде елеулі зардаптарға әкеп соқтыратын және, болжап айтқанда, келесі кезеңдерде де ықпал ететін бухгалтерлік бағалаудағы өзгерістің сипатын ашып көрсетеді. Жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтарға қатысты, ондай ашып көрсету қажеттілігі мыналар жайындағы өзгерістерге байланысты туындауы мүмкін:
(а) жойылу құны;
(b) жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектілерін бөлшектеуге, шеттетуге немесе қалпына келтіруге болжанған шығындар;
(с) пайдалы қызмет мерзімдері;
және
(d) амортизациялау әдістері.
77. Егер жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісі қайта бағаланған құнымен көрсетілсе, мынадай ақпарат ашып көрсетілуге тиіс:
(а) қайта бағалау жүргізілген нақты күн;
(b) тәуелсіз бағалаушының қатысуы;
(с) объектілердің әділ құнының мәнін есептеген кезде қолданылған әдістер мен елеулі жол берушіліктер;
(d) жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектілері негізгі құнының маңызы белсенді рыноктың қолданыстағы бағалары мен тәуелсіз тараптардың арасындағы таяудағы рыноктық мәмілелер негізінде анықталған немесе бағалаудың өзге әдістері пайдаланылып алынған деңгей;
(е) жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтардың әрбір қайта бағаланған тобына қатысты, егер активтер бастапқы құн бойынша есепте көрсетілетін болса, баланстық құны танылуға тиіс;
және
(f) кезең ішіндегі өзгерісті көрсететін бағалаудан болған өсім және акционерлердің арасындағы қалдықты бөлуге кез келген шектеулер.
78. 36 IAS Халықаралық стандартына сәйкес ұйым 73(е)(іv)-(vі)-параграфта талап етілетін ақпаратқа қосымша құнсызданған жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтарға қатысты ақпаратты ашып көрсетеді.
79. Мұнымен қатар қаржы есептілігін пайдаланушылар қажеттеріне мынадай ақпарат та сай келуі мүмкін:
(а) уақытша тоқтап тұрған жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтардың баланстық құны;
(c) толық амортизацияланған, бірақ әлі пайдаланылатын жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтардың жалпы баланстық құнын;
(с) белсенді пайдалану тоқтатылған және 5 IFRS сәйкес сатуға арналған деп жіктелмеген жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтардың баланстық құнын;
және
(d) есеп үлгісін бастапқы құн бойынша қолданған кезде, егер ол баланстық құннан елеулі түрде өзгеше болса, жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтардың әділ құнын.
Тиісінше, ұйымдарға ондай сомаларды ашып көрсету ұсынылады.
ӨТПЕЛІ ЕРЕЖЕЛЕР
80. 24-26-параграфтардың активтерді айырбастау операциясының барысында сатып алынған жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісін бастапқы бағалауға қатысты талаптары перспективалы негізде болашақ операцияларға ғана қолданылуға тиіс.
КҮШІНЕ ЕНГІЗІЛЕТІН КҮН
81. Ұйым осы Стандартты 2005 жылғы 1 қаңтардан немесе осы күннен кейін басталатын жылдық кезеңдерге қатысты қолдануға тиіс. Стандартты мерзімінен бұрын қолдану мақұлданады. Егер ұйым осы Стандартты 2005 жылғы 1 қаңтарға дейін басталатын кезеңдерге қатысты қолданатын болса, ол осы фактіні ашып көрсетуге міндетті.
81A Ұйым 2006 жылғы 1 қаңтардан немесе осы мерзімнен кейін басталатын жыл сайынғы кезеңдер үшін 3-тармақтағы түзетулерді қолдануы тиіс. Егер ұйым Минералдық ресурастарды барлау және бағалау 6 IFRS неғұрлым ерте кезең үшін қолданатын болса, бұл түзетулер осы үшін неғұрлым ерте кезең үшін қолданылуға тиіс.
БАСҚА ҚҰЖАТТАРДЫҢ КҮШІН ЖОЮ
82. Осы Стандарт 16-« Жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар» IAS (1998 жылғы редакцияда) ауыстырады.
83. Осы Стандарт мынадай түсіндірулерді ауыстырады:
(а) 6 SIC «Қолда бар бағдарламалық қамтамасыз етуді түрлендіруге арналған шығындар»;
(b) 14 SIC «Жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар – объектілердің құнсыздануын немесе жоғалуын өтеу»;
және
(с) 23 SIC «Жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар – елеулі техникалық тексеруге немесе күрделі жөндеуге арналған шығындар».
___________
Қазақстанда мемлекеттік тілдегі ХҚЕС-ын тарату құқығы ХҚЕС жөніндегі Комитет Қорымен жасалған шарттың негізінде Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігіне тиесілі. ХҚЕС-на авторлық құқық ХҚЕС жөніндегі Комитет Қорына тиесілі.
