Инфляцияны реттеу. әлемдік тәжірибе және Қазақстан практикасы

ӘОЖ 336.748.12(4/9+574)  Қолжазба құқығында
НАРҒОЗИЕВ ІЛИЯС ЖҰМАБЕКҰЛЫ
Инфляцияны реттеу: әлемдік тәжірибе және Қазақстан практикасы
08.00.14 – Әлемдік шаруашылық және халықаралық
экономикалық қатынастар
Экономика ғылымдарының кандидаты ғылыми
дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2008
 
Жұмыс Тұрар Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университетінде орындалған
Ғылыми жетекші экономика ғылымдарының докторы
 Шелекбай Ә.Д.
Ресми оппоненттер:  экономика ғылымдарының докторы
 Қазбеков Б.Қ.
 экономика ғылымдарының
 кандидаты Қалиева С.А.
Жетекші ұйым «Тұран» университеті
Қорғау 2008 жылғы «______»______________сағат _____ Тұрар Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университетінде Д 14.45.10 ғылым докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияларды қорғау жөніндегі диссертациялық кеңестің мәжілісінде өтеді (мекен-жайы: 050035, Алматы қаласы, Жандосов көшесі 55, 144 каб.)
Диссертациямен Тұрар Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университетінің кітапханасында танысуға болады
Автореферат 2008 жылғы «_____»________________таратылды
Диссертациялық кеңестің
ғалым-хатшысы,
экономика ғылымдарының докторы Ұ.А. Текенов
 
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Нарықтық экономиканы құрудың бүкіл кезеңінде инфляция тұрақтандыру үдерісіне анықтаушы ықпал ететін шешуші факторлардың бірі болып қала береді. Дамушы нарығы бар экономикаларда инфляцияның өзіндік ішкі ерекшелігі бар.
Экономикасы өтпелі елдерде өтпелі кезеңнің тез өзгеретін жағдайлары, ерекшеліктері және қарама-қайшылықтарымен белгіленетін инфляцияның ерекше түрі туралы сөз қозғау керек.
Бұл елдердегі инфляцияның негізінде бірнеше өзара байланысты себептер жатады. Ұсыныс жиынтығының көлемінен қысқа мерзімді сұраныстың асып кетуі байқалған жағдайда, ол сұраныс жағынан пайда болуы мүмкін (сұраныстың инфляциялануы). Ол өндіріс факторларының кенеттен қымбаттауы салдарынан жиынтық ұсыныс қысқарған кезде, өнімді шығару шығындары инфляциясынан пайда болуы мүмкін.
Инфляция қарқыны жұмыссыздық деңгейіне тәуелді болады. Инфляция қарқынының өсуі жұмыссыздық деңгейінің төмендеуіне ықпал етеді және керісінше.
Жұмыссыздықтың жоғары деңгейі (стагнация) мен бағалардың жалпы деңгейінің жоғары өсімділігінің бір сәттегі үйлесімі инфляцияға тән болады.
Ақшалай салымдардың есебінен жұмыссыздықтың қысқаруын ынталандыратын мемлекет саясаты инфляцияның деңгейін күткен деңгейден де жоғарыға көтереді.
Берілген мәселелерді зерттеудің дер кезінде орындалуы және өзектілігі, қазіргі жағдайда әлемдік экономикада болып жатқан жағымды өзгерістермен байланысты. Әлемдік экономика тек ұлттық экономиканың жиынтығы ғана болып қоймай, сонымен бірге өзара байланысты жүйеге – жаһандық әлемдік шаруашылыққа айналып бара жатыр. Жаһандану халықаралық сауданың ырықтандырылуында, кәсіпкерлік капиталдың ұтқырлығында, ұлттық нарықтардың ашықтығында көрініс тапты. Осының бәрі әр түрлі ұлттық экономикаларда инфляциялану жағдайларының қалыптасуына әсер етпей қоймады.
Инфляцияның кең таралуы және тұрақтылығы оны қазіргі заманғы нарықтық шаруашылықтың табиғи және қажетті бөлігі ретінде қарастыруға мүмкіндік береді, оған қатысты «күрес» емес, «реттеу» терминін қолданған орынды. Реттеудегі басты мәселе – инфляцияны белгілі шекте ұстап тұру, яғни осы шектеулердегі инфляция экономикалық дамуға, жұмысбастылыққа және төлем балансының тепе-теңдігіне зиян келтірмейтін болады.
Осы орайда инфляцияны қазіргі заманғы өндірістің даму факторы немесе осы дамудың міндетті төлемі ретінде түсіндіруге болады. Бірақ оны «бақылаусыз қалдыруға» болмайды, оның реттелуі үздіксіз және тиімді болуы тиіс.
Соңғы жылдары ТМД елдерінің инфляцияға қарсы саясатта қол жеткізген елеулі жетістіктеріне қарамастан, инфляцияның жаңа айналымының қаупі бұрынғыдай сақталып келеді. Бағалардың үйлеспеуіне және өндірістік қуаттарды қолданудың төмен тиімділігіне байланысты инфляцияның әлеуеті де едәуір болып отыр. Осының барлығы осы елдердегі, соның ішінде Қазақстандағы инфляция мен қаржылық тұрақтылық мәселелерін маңызды етеді.
Аталған мәселелердің өзектілігі қазіргі жағдайда инфляцияның мәнін, түпкілікті себептерін және даму тетіктерін анықтау қажеттілігімен, Қазақстандағы инфляция үдерісінің табиғатымен және ерекшеліктерімен, инфляцияны реттеудің қаржылық құралдарын жетілдірумен және шетел тәжірибесін қолдану негізінде мемлекетте инфляцияға қарсы саясаттың негізгі бағыттарын көрсетумен анықталады.
Осының барлығы диссертациялық зерттеу тақырыбын таңдауға негіз болды және динамикалық үдеріс ретінде инфляциялану феноменін зерттеу, инфляцияны реттеу құралдарын қалыптастыру және тиімді деңгейде оны ұстап тұру бойынша сәйкес ұсыныстарды зерттеп дайындау қажеттілігін анықтады.
Мәселенің ғылыми-зерттелу деңгейі. Инфляция – күрделі және көп жоспарлы әлеуметтік-экономикалық үдеріс. Оны зерттеуге бай әлемдік және отандық экономикалық әдебиет арналған. Осы жағдайдың өзі біржақтылықтан және қарапайымдылықтан, сонымен қатар ақшаның сандық теориясының постулатына сүйенетін инфляцияның тым монетарлық түсініктемесінен сақтандырады.
Берілген күрделі әлеуметтік-экономикалық үдеріске тән қарама-қайшы құбылыстарды және негізгі ойды зерттеуге Д. Юм, А. Маршалл, Дж.М. Кейнс, А. Филлипс, П. Самуэльсон, Р. Солоу, М. Фридмен, Р. Дорнбуш, С. Фишер сияқты шетелдік экономист ғалымдар айтарлықтай үлес қосты.
Өтпелі экономикалардағы және нарығы жаңадан дамып келе жатқан мемлекеттердегі инфляцияны М.А. Афанасьев, А. Белоусов, Р.Н. Евстегнеев,
А. Илларионов, Г. Колодко, Я. Корнаи, М.Ю. Малкина, С.М. Никитин, С. Пекур, Я. Ростовски, Дж. Сакс, В.В. Усов, В.Н. Шенаев және т.б. ғалымдар зерттеді.
Қазақстандағы инфляцияны қарастыратын жұмыстарға Р.А. Алшанов,
Т.А. Әшімбаев, М.Б. Кенжегузин, К.А. Сағадиев, Ғ.С. Сейітқасымов, А.Қ. Қоша-нов, Р.А. Қамшыбаев, Н.К. Күшікова, В.Д. Мельников, Ә.Д. Челекбай, Ұ.А. Те-кенов сияқты ғалымдардың зерттеулері жатады.
Инфляцияға тікелей қатысты үлкен көлемді ғылыми әдебиеттер бар: оның мәніне, пайда болу тетіктеріне, экономиканың басқа ірі өтпелі ақшалық және шынайы секторларымен байланысына қатысты. Бірақ, әлемдік экономиканың жаһандану жағдайында оның эволюциясының объективті ерекшеліктерін және табу заңдылығын ескере отырып, өтпелі жүйелердегі инфляцияның құрама және жүйелі зерттеу табиғаты байқалмады. Әдетте инфляцияның көптеген мәселелері экономиканы саралау және нарықтық шаруашылықтың әр түрлі буынтықтарында қоса қарастырылады. Бүгінге дейін отандық экономикалық әдебиеттерде инфляцияның және қаржылық тұрақтылық мәселелерін құрама монографиялық зерттеулері жоқ. Берілген диссертациялық зерттеу мүмкіндігінше бұл кемшілікті толықтырады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық зерттеудің мақсаты әлемдік тәжірибе негізінде экономикасы өтпелі кезеңде мемлекеттерде инфляцияның теориялық-әдістемелік ерекшеліктерін дәлелдеу және жаһандану жағдайында Қазақстан экономикасының қаржылық тұрақтылығына себеп болып, оны реттеудің құрама шараларын дайындау.
Зерттеу мақсатынан туындайтын міндеттер:
– Филлипс қисығының негізінде инфляция теориясының негізгі күйлерінің эволюциясын зерттеу;
– өндірістің көлемі мен инфляция қарқыны және номиналды еңбекақының өсу қарқыны мен күтілген инфляция арасындағы өзара байланысты сипаттау;
– инфляцияның экономикадағы қаржылық тұрақтылыққа әсерін айқындау;
– инфляцияны қаржылық тұрақтандыру және қаржылық реттеу бойынша шетел тәжірибесінің негізінде осы тәжірибені Қазақстан экономикасында қолдану мүмкіндігін дәлелдеу;
– экономикасы өтпелі мемлекеттерде инфляцияның өзіне тән ерекшеліктерін анықтау және экономиканы антиинфляциялық реттеу бойынша ұсыныстар жасау;
– ұлттық валютаны нығайтуда ақша-несие саясаты және инфляцияның одан әрі өсуін қатал қадағалаудың әсерін анықтау.
Жұмыстың зерттеу нысаны – жаһандану жағдайында экономиканың тұрақсыздануына себеп болатын инфляция үдерісі, инфляцияның пайда болу және даму заңдылықтары болып табылады.
Зерттеудің пәні – инфляцияны шетелдерде реттеп отыру және экономиканы қаржылық тұрақтандыру мақсатында әлемдік тәжірибені Қазақстанда қолдану.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі – шетелдік және отандық ғалымдардың инфляция теориясы саласындағы, макроэкономикалық теория мен антиинфляциялық реттеудегі, сонымен қатар қаржылық тұрақтылық және қаржылық менеджменттегі іргелі еңбектері, ғылыми көзқарастары және тұжырымдамалары ретінде қызмет атқарды. Ғылыми-әдістемелік аппарат ретроспективтік, себеп-салдарлық және ағымдағы құрама сараптаманы және синтезді, салыстыруды, жүйелік тәсілді, болжаудың статистикалық әдісін және жағдайларды модельдеуді қамтиды. Шетелдердің орталық банктерінің, халықаралық қаржылық мекемелердің, шетел ғалым-экономистерінің монографияларының, батысеуропалық мемлекеттердің мерзімді басылымдары материалдарының деректері, сонымен қатар ҚР заңнамалық және нормативтік актілері, ҚР Агенттігінің ҚР орталық банкі бойынша деректері, ҚР БҒМ Экономика институтының, ҚР ЭжБЖМ Экономикалық зерттеулер институтының, Қазақстанның Даму институтының, ҚР-ның Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау агенттігінің деректері, мерзімді экономикалық және қаржылық басылымдардың материалдары зерттеудің ақпараттық базасы болып табылады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Бұл диссертация әлемдік экономиканың жаһандану жағдайында инфляцияны және қаржылық тұрақтылықты реттеу мәселелерін зерттеуге бағытталған ғылыми жұмыс.
Қорғауға шығарылатын жағдайлар:
– экономиканың жедел өсуші монетизациясының – қысқа мерзімді кезеңдегі инфляцияның жоғарылауына, банк жүйесіндегі өтімділіктің артық көлемі жинақталуының – орташа мерзімді кезеңдегі инфляцияның өсуіне, ал қаржы агрегаттарының тұрақты едәуір өсуінің – экономикадағы инфляция фонының сақталуына ықпалы негізделді;
– инфляцияның өсуіне жол бермеу мақсатында қысқа мерзімді нота шығару, репо операциясын өткізу және екінші деңгейдегі банктерден депозиттерді тарту жолымен шетелдік валютаның көлемді түсімін залалсыздандыру;
– инфляцияның өсу қарқынын баяулату үшін қайта қаржыландыру мөлшерлемелері әсерін реттеуді және ең аз резервтік талаптардың мөлшерімен оларды тұрақтандыру және ұлғайту жолымен күшейту ұсыныстары;
– экономикасы өтпелі мемлекеттерде инфляцияның өзгеше ерекшеліктерін ашу және экономиканы антиинфляциялық реттеу жолдары ұсынылды.
Зерттеу нәтижесінің теориялық және тәжірибелік маңыздылығы. Жұмыстың теориялық маңыздылығы – нағыз зерттеу, инфляция теориясының дамуына және экономиканың қаржылық тұрақтылығына, әлемдік шаруашылықтың жаһандану жағдайында инфляцияны реттеуге теориялық аспектілер мен әдістемелік тәсілдерді пайдалануда белгілі үлес қосатындығы. Берілген зерттеудің теориялық жағдайы мен себеп болуды келесі оқу құралдарында «Қаржылық сараптама», «Экономикалық саясат», «Қаржылық менеджмент», сондай-ақ өтпелі кезеңде инфляция үдерістерді келешекте ғылыми-зерттеу үшін қолдануға болады.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы, алынған нәтижелерді антиинфляциялық саясатты дайындауда және коммерциялық банктер мен басқа да ақша-несие мекемелерінің жұмысында қолдануға мүмкіндік береді.
Зерттеу нәтижелерін енгізу. Ғылыми қорытындылар, тәжірибелік ұсыныстар мен жобалар инфляцияға қарсы іс-шараларды дайындау кезінде Ұлттық банктің жұмысына енгізілді.
Жұмыстың негізгі тұжырымдарын сынақтан өткізу. Диссертациялық зерттеу бойынша негізгі ұсыныстар мен жобалар халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияларда баяндалды: «Экономиканы дамытудың және ТМД елдерінде экономикалық білімі бар мамандарды дайындаудың өзекті мәселелері» (Тараз, 17.06.2005); «Жас ұрпақ – бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін» (Алматы, 19–20.04. 2006); «Үздіксіз экономикалық білім беру: білім беруді және әдіснамалық қамсыздандыруды модернизациялау» (Алматы, 25–26.01.2007).
Басылымдар. Зерттеудің тақырыбы бойынша жалпы көлемі 3,5 б.т. болатын тоғыз жұмыс жарыққа шықты.
Диссертацияның құрылымы мен қисынына зерттеудің мақсаты мен міндеттері және материалды жүйелі баяндау қажеттілігі себеп болды. Диссертация 143 бет көлемінде мазмұндалған, ол кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, атаулар мен қосымшалардан, пайдаланылған деректер тізімінен тұрады. Жұмыс 15 кестемен және 31 суретпен безендірілген.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Нарықтық экономиканың өнідірісті ұйымдастырудың болып өткен түрлерімен салыстырғандағы артықшылығы, ол жедел экономикалық өсімді қамтамасыз етуге қауқарлы. Алайда нарықтық экономика бұрын болмаған апаттармен де байланысты. Сөз ең алдымен инфляция және жұмыссыздық туралы болып отыр.
Инфляция тауарлар мен қызметтерге қатысты ақшаның құнсыздануы болып есептеледі және бағалардың өсуі түрінде көрініс табады. Егер өткен жылдардағы бағалар индексі мәлім болса, онда инфляция қарқыны ағымдық және базалық кезеңдер бағалары индекстері айырмасының базалық кезең индексіне қатынасы ретінде анықталады, ол пайызбен өрнектеледі:
   (1)
мұнда π – инфляция қарқыны;
Р – ағымдық кезең бағаларының көрсеткіші;
Р0 – базалық кезең бағаларының көрсеткіші.
Инфляция қарқынының кіші мәндері үшін «70 санының ережесін» қолдануға болады. Инфляцияның кішігірім қарқыны кезінде (жылына 5%-дан аз), егер 70-ті бағалардың жыл сайынғы өсу қарқынына бөлсе, онда бұл – инфляция қарқыны екі еселенетін шамамен алынған жыл саны:
  , (2)
мұнда   – шамамен алынған жылдар саны, осы уақыт ішінде инфляция қарқыны екі есеге ұлғаяды;
π – ТБИ-дің жыл сайынғы өсу қарқыны, %.
«70 санының ережесі» көбіне-көп нақты жалпы ішкі өнімнің немесе жеке қор жинақтарының екі еселену уақытын анықтау үшін қолданылады.
Сандық тұрғыдан алғанда, инфляция төмендегі түрлерге бөлінеді: біркелкі – шамамен жылына 5–10%-ға дейін, шоқырақтаушы – 20-50%-ға дейін және гиперинфляциялық – жылдық көрсеткіші 100%-дан астам.
Әлемдік тәжірибеде инфляцияның гиперинфляцияға ұласуының көптеген мысалдары бар.
Инфляция деңгейін өлшеу үшін статистер ЖІӨ (жалпы ішкі өнім) дефляторының көрсеткішін қолдануды ұсынады. Осы жағдайда «таразы» ретінде ағымдағы ЖІӨ-нің көлемі алға шығады. Бұл – Пааше бағалар индексі:
   (3)
мұнда  – Пааше бағалар индексі;
  – ағымдағы кезең бағаларында берілген ЖІӨ-нің ағымдағы көлемі;
  – базистік кезең бағаларында берілген ЖІӨ-нің ағымдағы көлемі.
Инфляцияны өлшеудің басқа әдісі Ласпейрес бағалар индексі болып табылады. Ол бағаларды өлшеу үшін «таразы» ретінде ЖІӨ-нің базалық көлемін қолданады.
Берілген әдіс тұтыну және көтерме бағаларын және т.б.өсімін өлшеу үшін кеңінен пайдаланылады. Ласпейрес көрсеткішінің формуласы:
   (4)
мұнда   – Ласпейрестің бағалар индексі;
  – ЖІӨ-нің ағымдағы кезең бағаларымен есептелген базалық көлемі;
  – базистік кезең бағаларымен есептелген ЖІӨ-нің базалық көлемі.
Тәжірибе көрсеткендей, Ласпейрес бойынша өлшенген бағалар көрсеткіші бағалардың өсуі жағдайында тым жоғарылатылған мәнді береді. Ал ол Пааше бойынша өлшенсе, онда инфляция деңгейін төмендетіп жібереді.
Біздің ойымызша, осындай жағдайда орташа мәндерді пайдаланған жөн. Олардың бірі орташа геометриялық көрсеткіш ретінде есептелетін Фишер индексі болып саналады:
  , (5)
мұнда   – Фишер индексі.
Ақшаның сандық теориясы айналым үшін қажетті ақша саны баға деңгейіне және нарықта айналыста жүрген тауарлар мен қызметтер көлеміне тікелей пропорционалды тәуелділікте және ақша бірлігінің айналым жылдамдығына кері тәуелділікте екенін көрсетеді:
  , (6)
мұнда M – экономикадағы ақша көлемі;
P – бағалардың орташа деңгейі;
V – ақша бірлігінің айналым жылдамдығы;
Y – нарықта айналыста жүрген тауарлар мен қызметтер массасы.
Инфляция бағалардың өсуінен көрініс табатындықтан және осы өсім пайыз түрінде болып келетіндіктен, бұл формула инфляцияға әсер ететін негізгі факторларды көрсетеді.
Бұл, біріншіден, тауар массасының көлемі. Дәл соғыс кезеңдерінде өндірісті азаматтық салалардан бөліп әкету орын алады, демек, инфляция – соғыстар мен төңкерістердің тұрақты серігі.
Екіншіден, экономикадағы ақша санының артуы. Орталық банктің негізгі мақсаттарының бірі – айналымда басы артық ақша көлемінің көптеп жүруіне жол бермеу. Ақшаның қосымша эмиссиясы экономиканы реформалау және төңкерістермен үнемі қосақталып жүреді, өйткені бұл кезде өндіріс – «екінші дәрежелі» іс, ал бастысы – өзгерістерді іске асыру (жерді қайта үлестіру, меншіктің басқа қолға өтуі және т.б.). Бірақ «судың да сұрауы бар», бәріне де, оның ішінде қайта құруға да ақша керек. Төңкерістер, соғыстар мен реформалар негізінен баспа станогы, яғни инфляциялық салық арқылы есеп айырысады.
Үшіншіден, инфляция ақша айналымының жылдамдығына тәуелді. Әдеттегі жағдайда бұл – ақша айналымының едәуір дәрежедегі статикалық, баяу өзгеретін сипаты. Бірақ ол кейде тым қозғалмалы шамаға айналып кетеді. Әдетте, бұл дәл жоғары инфляция кезінде, «ыстық» ақшалардан қашу кезеңдерінде орын алады. Гиперинфляция кезінде халық ақшаны арзандап кетпей тұрғанда жұмсауға, оларды нақты құндылықтарға алмастыруға асығады. Бұл жағдайда айналым жылдамдығы бірнеше есеге ұлғаяды, сөйтіп ол инфляцияның келесі орамының әрі қарай тарқатылуының факторына айналады.
Төртіншіден, инфляцияның факторы ақшамен атқарылатын тауар массасының көлемі болып табылады. Дағдарыс кезеңінде өндіріс көлемінің қысқаруы ақшаның құнсыздануына алып келеді. Бұндайда кедейлену салдарынан халықтың сатып алушылық қабілеті де төмендеп, қысқаратыны ықтимал. Төңкерістер мен революциялық реформаларға да өндіріс көлемі ере жүрмейді, ол өспейді. Сонымен қатар, әдетте, негізгі революциялық өзгерістер инфляциялық салық, яғни ақша массасының өсуі есебінен іске асырылады.
Бесіншіден, нарықтық экономикаға көшуді жүзеге асырған постсоциалистік елдер үшін бастапқы кезеңде инфляцияның жоғары қарқыны туындатқан төлемдер дағдарысы тән болды.
Нарықтық қатынастарға енудің Ресейлік және Қазақстандық жолы басынан бастап тауарлардың да, мемлекеттік бюджеттің де тапшылығының жоғары деңгейімен, яғни мемлекеттік шығындардың мемлекеттік табыстардан асып кетуімен айқындалды. Сондықтан да инфляцияның орын алуы таңқаларлық жағдай емес еді. Төменде келтірілген 1-кестеде оның көлемі көрсетілген.
1-кесте – Экономикалық реформа барысындағы Ресей мен Қазақстандағы инфляция

 Жылдар
 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
Ресей 84,4 36,5 20,2 18,6 15,1 13,6 11,0 10,6 11,5
Қазақстан 12,5 17,8 9,8 6,4 6,6 6,8 6,7 7,5 8,4
Ескерту – ҚР Статистика агенттігі материалдары бойынша құрастырылған.
Инфляция ақша белгілерінің айырбастаудың үздіксіз үдерісін және қоғамдық капиталдың ұдайы өндірісін қамтамасыз етуге қажетті мөлшермен салыстырғанда басы артық санының шығарылуымен байланысты құнсыздануы болып саналады десек, онда Филлипс қисығы бұл үдерісте жұмыссыздық деңгейі мен инфляция қарқыны арасындағы тәуелділікті сипаттайды.
Филлипс еңбек өнімділігі өсуінің шамамен 2%-дық қарқыны кезінде Ұлыбританиядағы жұмыссыздық деңгейі мен инфляция қарқыны арасындағы ара қатыс графигін жасап шықты (1-сурет).
 
1-сурет – 1960 ж. Ұлыбритания үшін Филлипс қисығы
1-суреттен көрінгендей, Ұлыбританияда баға деңгейінің тұрақтылығы жұмыссыздық деңгейі жылына 2%-дан төмен түспеген жағдайда ғана сақталуы мүмкін, егер жұмыссыздық 2%-ға дейін қысқарса, онда баға 1%-ға көтеріледі, ал 1,5%-ға дейін қысқарса, онда бағаның өсуі 2,5%-ды құрайды.
АҚШ-қа арналған Филлипс қисығы Ұлыбританияға арналған Филлипс қисығынан шығатын нәтижелерден анағұрлым өзгеше нәтижелер көрсетеді. Бағалар тұрақтылығына жұмыссыздық деңгейі 5,5%-ға тең болғанда қол жеткізіледі. Ұлыбританияда жұмыссыздық деңгейі 2,5% болған кезде ғана баға тұрақтылығы сақталса, АҚШ-та 5,5%-да ғана инфляция көрініс табады. Басқа сөзбен айтқанда, Филлипс қисығы инфляция мен жұмыссыздық арасындағы балама (альтернатива) деп болжанады десек, онда мемлекеттік экономикалық саясаттың дилеммасы, яғни 1) жоғары инфляция кезінде жұмыссыздықтың төмен деңгейін қолдау немесе 2) инфляцияның төмен деңгейінде жұмыссыздықтың жоғары деңгейін қолдау мәселесі алдан шығады. Инфляцияның салыстырмалы түрдегі жоғары қарқынымен күресу үшін мемлекет жиынтық сұранысты сығымдау бойынша іс-шаралар кешенін өткізуі тиіс. Бұны ақша көлемін азайту және мемлекеттік шығындарды қысқарту көмегімен жүзеге асыруға болады. Зерттеу икемді бағалар жағдайында жиынтық сұранысты ынталандыру арқылы шығарылымды арттыруға бағытталған саясат инфляцияға әкеп ұрындыратынын көрсетті.
Инфляциямен күресу үшін Үкімет табыс саясатын, яғни жалақы мен бағаларды тікелей бақылауды іске асырады. Егер табыс саясаты бюджет тапшылығын қысқарту және ақша массасын бақылау бойынша шаралар енетін экономикалық саясат іс-шараларының тұтас кешенінің құрамдас бөлігі болып табылса, онда ол тиімді.
Бағалар мен еңбекақының тұрақталуы инфляцияның төмендеуіне, яғни бағалар өсімінің орташа қарқынының қысқаруына алып келеді, бірақ бұл жағдайда бағалар ресурстарды тиімді таратуда белсенді рөл ойнаудан тысқары қалады. Қысқа мерзімде шығындар шамалы ғана болуы мүмкін, алайда егер еңбекақы мен бағалар ұзақ уақытқа белгіленсе, онда еңбек ресурстары мен жекелеген тауарлар тапшылығы пайда болады.
Диссертациялық жұмыста экономикалық өсімнің тұрақты қарқынына ұзақ мерзімді факторларды тарту жолымен қол жеткізілетіні атап өтіледі, ол факторлар бағалар төмендеуінің, нақты еңбекақы деңгейін арттыру және халықтың өмірін жақсартудың алғы шарты болып табылатын еңбек өнімділігінің ұдайы өсірілуін қамтамасыз етеді. Төмен еңбек өнімділігі – аз деңгейлі еңбекақының басты себебі. Бүгінгі таңда уақыт бірлігі ішінде Ресейдегі жұмыскер Германия мен Жапониядағы өз әріптесіне қарағанда 5-6 есе аз өнім шығарады.
Субсидия беру жүйесі кәсіпорындардың белгілі бір топтарын нарықтық механизм қысымынан қорғауға бағытталған. Субсидиялар кәсіпорындардың кей шығындарға назар аудармауына және нарықтық жағдайдың өзгерістеріне көңіл бөлмеуіне мүмкіндік береді. Жүргізіліп жатқан өнеркәсіптік саясат мемлекеттік корпорацияларды немесе тіпті тұтас салаларды да ресми қаржыландыруды көздейді, олар стратегиялық немесе саяси тұрғыдан қажет деп танылады. Осы салалардың (металлургия, энергетика, әуе және кеме жасау) көпшілігінде көлемнен үнемдеу бар болғандықтан, үкімет фирмаларды ірілендіруге қол жеткізеді. Өнеркәсіп саясаты субсидия, мемлекеттік тапсырыстар, сауда саясаты сияқты түрлер қабылдауы мүмкін.
Сауда саясаты импорттық квоталар мен тарифтерді, сатып алу саясатын, экспорттық несиелерді анықтайды. Ресей мен Қазақстанның алдағы ДСҰ-на кіруіне байланысты отандық кәсіпорындарға өз өнімдерін осы халықаралық ұйымның талаптарына сәйкестендіруіне көмек көрсету қажет.
Диссертациялық зерттеу нәтижелері көрсеткендей, қаржылық тұрақтылыққа және соған сәйкес елдегі инфляциялық үдерістердің дамуына сыртқы факторлар елеулі әсерін тигізеді.
Дамушы нарықтарға үздіксіз келу үстіндегі капитал ағыны үшін негізгі тәуекелдер мыналар болып есептеледі: АҚШ-тағы пайыз мөлшерлемесінің күтілген деңгейден асып кету мүмкіндігі, валюталардың айырбас бағамының деструктивті тербелістері, тәуекелді инвестицияларға кедергі келтіруі мүмкін жаһандық қаржылық дисбаланстарға қатысты алаңдаушылық, геосаяси тәуекелдер, сол сияқты әлемдік нарықтағы мұнай ұсыныстарында орын алуы мүмкін секірістер. Бұл қалыптасу үстіндегі нарықтардағы активтер бағасы әлі де болса сыртқы әсерлерге тәуелді екендігін дәлелдейді. Сондықтан әрбір жекелеген елде инфляцияны реттеу негіздері оның тарихи даму ерекшеліктерінен, сонымен қатар экономикалық, әлеуметтік және саяси жағдайының өзгешелігінен туындауы тиіс. Алайда бар айырмашылықтарды ескергеннің өзінде де инфляцияны реттеу көп елдерде ортақ сипатқа ие. Ол радикалдығы, мерзімі және өткізілу бір ізділігі бойынша ғана ажыратылады. Жалпы мемлекеттің үдеу үстіндегі инфляцияға жауабы екі түрлі болуы мүмкін:
– халық оған неғұрлым зиянсыз бейімделетіндей жағдай қалыптастыру;
– оған қарсы тұруға қабілетті шаралар жүйесін жасау.
Инфляция тауар мен қаржы нарықтарында жиынтық сұраныстың жиынтық ұсыныстан тұрақты түрде артуына алып келетін деформациялармен байланысты болу себепті антиинфляциялық реттеу шарасы міндетті түрде үш блоктан, яғни жиынтық сұранысты реттеу, жиынтық ұсынысты реттеу және валюталық реттеуден тұрады.
Макроэкономикалық аспект ақша-несие, бюджет-салық және валюталық саясаттың тауар, ақша және валюта нарықтарына әсер ету мәселелерін қамтиды. Антиинфляциялық саясаттың қандай да бір құралын қабылдау нақты экономикалық жағдайдың ерекшеліктерін сипаттайтын шарттардың неғұрлым үлкен көлемін бағалау нәтижесі болып табылады. Антиинфляциялық саясат әлемдік тәжірибеде әр түрлі бюджет-салық, ақша-несие іс-шараларын, тұрақтандыру бағдарламалары мен ресурстарды реттеу және бөлу бойынша іс-қимылдардың бай ассортиментіне ие деп саналады. Сұраныс инфляциясы туындағанда, оны бақылау үшін шектеуші немесе тойтарушы бюджет-салық саясаты қажет. Бұл жағдайда үкімет мемлекеттік шығындарды азайта және салықтарды көтере алады.
Бюджет-салық және ақша-несие саясаты, әдетте, оқшау түрде емес, бірлескен түрде жүзеге асырылады. Егер олар бір-біріне байланысты емес, тәуелді болса, онда бюджет-салық және ақша-несие саясатының әр түрлі түрлерінің төрт ықтимал комбинациясы орын алады: 1) кеңейтуші бюджет-салық және кеңейтуші ақша-несие саясаты; 2) шектеуші бюджет-салық және шектеуші ақша-несие саясаты; 3) кеңейтуші бюджет-салық және шектеуші ақша-несие саясаты; 4) шектеуші бюджет-салық және кеңейтуші ақша-несие саясаты. Бірінші комбинация өндіріс көлемін (Y) ұлғайтады, бірақ та пайызға (i) әсер етпейді. Екінші комбинация I (инвестиция) шамасына ықпал етпейді, бірақ та Y шамасын, яғни шығару көлемін азайтады. Сондықтан бірінші комбинация экономикалық құлдырау кезінде, ал екіншісі инфляция кезінде ғана тиімді болады. Экономика құрылымына олардың әсері і көрсеткішінің, яғни пайыз мөлшерлемесінің аз өзгеруіне байланысты маңызды емес.
Үшінші және төртінші комбинациялар үшін, керісінше, Ү шамасы, яғни өндіріс көлемінің мөлшері өзгермейді, өйткені бюджет-салық және ақша-несие саясаты жиынтық табысқа қарама-қайшы бағыттарда ықпал етеді, оның есесіне пайыздың мөлшері айтарлықтай өзгереді: (3) комбинация оны ұлғайтады, ал (4) комбинация оны азайтады. Пайыз мөлшерлемесі салымдармен тығыз байланысты болғандықтан, бұл комбинациялардың әрқайсысы айқын құрылымдық эффект иеленуі мүмкін.
Валюталық реттеу – валюталық саясатты іске асыру құралдарының бірі. Валюталық саясаттың келесідей негізгі нысандары қолданылады: дисконттық, девиз саясаты және оның бір түрі – валюталық интервенция, валюталық қорларды әртараптандыру, валюталық шектеулер, валютаның айырбасталу дәрежесін реттеу, айырбас бағамының режимі, девальвация, ревальвация.
Валюталық саясат нысандарының бірі ретінде валюталық шектеулер оқтын-оқтын пайдаланылады. Олар валюталық бақылаудың құрамдас бөлігі болып табылады, оған мемлекеттің көрсетілген операцияларды қадағалау, тіркеу, статистикалық есепке алу бойынша шаралары кіреді.
Антиинфляциялық, әрі тұрақтандыру бағдарламасын жүзеге асыруда инфляцияны реттеудің ортодоксалды және гетеродоксалды әдістеріне баса назар аударылады.
Ортодоксалды әдісте мемлекеттік бюджет тапшылығын мемлекеттік шығындарды (басқару, қорғаныс салалары, әлеуметтік мақсаттар, мемлекеттік секторды қолдау, мемлекеттік субсидиялар мен күрделі қаржы, т.б.) азайту ғана емес, сондай-ақ салықтық ауыртпалықты күшейту есебінен қысқартуға ерекше көңіл бөлінеді. Қатаң бюджет-салық саясаты ақша-несие саясатын күшейту жолымен қабаттаса жүреді, бұл «қымбат ақшалар» саясатында, яғни ақша эмиссиясын шектеу, ОБ несиелерін қысқарту, пайыздың есептік мөлшерлемесін арттыру, резервтік талаптар нормасын ұлғайту, мемлекеттік бағалы қағаздарды қор нарығында сату, т.б. іске асады.
Ортодоксалды әдістің экономикалық тұрақтандырушыны («зәкір» деп аталынатын стабилизаторды) таңдауымен байланысты екі негізгі түрі бар. Бірінші жағдайда ақша зәкірі таңдалады, яғни негізіне қалқымалы айырбас бағамына ие қатаң бюджет-салық және ақша-несие саясатына негізделген монетарлық әдістер қаланады, бұндайда антиинфляциялық шаралар ретінде жиынтық сұраныстың қысқаруы мен ақша массасының шектелуі алға шығады. Екінші жағдайда валюталық зәкір таңдап алынады, онда басты назар басқарылатын девальвация, валюталық дәліз орнату, белгіленген бағам жолымен айырбас бағамын тұрақтандыруға аударылады; көрсетілген шара инфляциялық күтілімді төмендетуге, экономикалық субъектілер іс-әрекетін алдын ала болжау дәрежесін арттыруға мүмкіндік береді, ішкі бағаларды жария етілген бағамға байлап тастайды, сөйтіп антиинфляциялық салдар иеленеді.
Гетеродоксалды әдісте бағалар мен табыстарға қатысты қолданылатын тұрақтылық саясатына баса назар аударылады, дегенмен бұл кезде ортодоксалды әдістің екі зәкірін де, басқаша айтқанда, монетарлық саясат пен айырбас бағамын тұрақтандыруды өз ішіне тартуы мүмкін. Әңгіме бағалар мен табыстардың шын мәнісіндегі (көбінесе, уақытша) тұрақталуы жайында қозғалып отыр, бұл қаржылық тұрақтылықтың үшінші «зәкірінің» пайда болуын білдіреді.
Инфляцияның өсуі өндіріс көлемін қысқартады. Жоғары инфляцияның экономикаға ұзақ мерзімді әсері жағымсыз болмақ. Елдердің көп бөлігін қамту жолымен жүргізілген зерттеулер жоғары инфляцияның он жылдық кезеңге, әсіресе жылына 10–20%-дан асатын түріне есептелуі экономикалық өсімнің үдеуімен емес, қайта тежелуімен байланысты. Бұрын орталықтандырылған жоспарлы экономика иеленген елдердің көбінде инфляцияны салыстырмалы түрдегі төмен деңгейде тұрақтандырғаннан кейін ғана жағымды экономикалық өсімді қайтадан қамтамаыз ету мүмкін болды.
Талдау керсеткендей, инфляция деңгейін төмендетуге көмектесетін механизмдерді (тетіктерді) таңдау әр елде қатаң, әрі жеке-жеке іске асырылды. Инфляцияның әр елдегі өз себептері де, сол сияқты өсу қарқыны да әр түрлі. Олар уақыт жөнінен де бір-бірінен алшақ. Егер Латын Америкасы елдерінде инфляцияның өсу қарқыны 70–80 жылдарда 300%-ға жетсе, Жапонияда олар нөлге тең дерлік болды. Сонда да инфляция қарқыны көрінуінің ең шеткі көрсеткіштеріне көңіл бөлсек, онда соғыстан кейінгі кезеңге тоқтаусыз да біркелкі инфляция тән болған.
Егер антиинфляциялық саясат тәжірибесіне тікелей назар аударсақ, онда әр түрлі дамыған да, дамушы да батыс елдеріндегі жоғары инфляциямен күрестің басым көпшілік мысалдары олардың бұл жолда аралас бағдарламаларды пайдаланғандығын көрсетеді. Бұнда ортодоксалды да, гетеродоксалды да бағдарлама шаралары үйлесім тапқан.
Ресейлік реформаны, әдетте, қаржы тұрақтылығының ортодоксалды типімен байланыстырады. Сонымен қатар гетеродоксалды сипатқа ие шаралар да қолданылған. Олардың кейбірі ашық сипат иеленді (энергоқорлар, темір жол транспорты, коммуналдық қызмет, т.б. бағаларын біртіндеп жіберу; 1994 жылға дейін еңбекақыны арттыруға салынатын салықтың өмір сүруі; бюджеттік ая жұмыскерлерінің жалақысы бойынша біртұтас тарифтерді енгізу); басқалары көбіне-көп әлеуметтік тұрғыдан зиянды сипат (бағаларды ырықтандыру нәтижесінде халықтың ақшалай салымдарының құнсыздануы, жалақының жаппай төленбеуі) иелене отырып, жанама түрде іске асырылды.
Инфляцияны ауыздықтаудың қажеттігі бюджет-салық және ақша-несие саясатын қатайтуды талап етті. Осымен сәйкес 1995 жылдың ортасынан бастап валюталық дәліз орнату жолымен рубльді долларға бір жақты байлап қою режимі енгізілді, бұл сол кезде елдегі инфляциялық күтілімді шектеуге мүмкіндік берді.
Бұндай бағам саясаты 1997 жылғы қарашадағы қаржы дағдарысына дейін жүргізілді, бұл кезде резидент еместердің мемлекеттік бағалы қағаздар құнын елеулі түрде түсіруі, ал кейіннен банк жүйесіндегі еркін ақша құралдарының шапшаң көтерілген деңгейі шетелдік валютаға сұраныстың тұрақты да айтарлықтай ұлғаюына алып келді. Сол кезде Ресей Банкі ішкі валюталық нарыққа интервенция жасау көмегімен айырбас бағамы деңгейін қолдауға мәжбүр болды.
1998 ж. тамыз айынан бастап Ресейде бірінші орынға өте қиын міндет, яғни дефолттың дефолт-юреге айналуына жол бермеу мәселесі шықты. Бұл жағдайда Ресей Банкі үкіметпен келісе отырып, қалқымалы айырбас бағамы саясатын қабылдады.
Ресейдегі 1998 ж. 17 тамыз оқиғасы қаржы дағдарысы мен қаржы нарығының жекелеген сегменттерінің тепе-теңдігінің бұзылуы кезінде мемлекеттің тек жекелеген нарықтық құралдар көмегі арқылы ақша-несие саласында жүріп жатқан үдерістерді басқару бойынша мүмкіндіктері жағдайды түбірімен өзгерту үшін жеткіліксіз болғандығын көрсетті.
Сыртқы қарыз түріндегі капитал ағынының деңгейін зерттеу кезінде елдің резервтік активтерінің көрсеткіштерін бақылау қажет. ХВҚ-ның төлем балансы бойынша нұсқауына сәйкес резервтік активтер – сыртқы міндеттемелерді тікелей жедел төлеуге, елдің валюталық бағамын реттеуге және т.б. мақсаттарға дайын елдің сыртқы активтері. Сыртқы активтерге резервтік активтердің қатынасы, оның ішінде активтердің қысқа мерзімді қарызға қатынасы капиталдың халықаралық нарықтағы өзгерістері кезінде елдің тәуекелдік деңгейінің пайдалы көрсеткіші болып табылады. Қысқа мерзімді қарыздың көлемі, әдетте, бір жыл ішінде төлеу қажет қарызды көрсетеді, сондықтан қарыз алудың сыртқы көздері болмаған жағдайда елдің төлем қабілетінің пайдалы көрсеткіші болып саналады. Қысқа мерзімді сыртқы қарыздардағы резервтік активтердің үлесі неғұрлым аз болса, дағдарыстың пайда болу мүмкіндігі солғұрлым жоғары болады.
Ресей Банкінің ақша массалары динамикасының сәйкес экономикалық жағдайлары мен рубльдің нақты көрсеткіште біраз нығаюын қамтамасыз еткен ақша-несие және валюталық саясатының арқасында 1999 ж. макроэкономикалық көрсеткіштерді жақсартуға, атап айтқанда инфляцияны төмендетуге және қаржы тұрақтылығын жүзеге асыруға қол жеткізілді
(2-сурет).
 
2-сурет – Тұтыну бағалары индексінің серпіні
(алдыңғы жылдың сәйкес кезеңіне, % түрінде)
 
Жалпы өтпелі экономикаға ие елдер тәжірибесі тұрақтылыққа, егер ол парасатты макроэкономикалық саясат тұрғысынан қолдау тапса, айырбас бағамы базасында ғана емес, сонымен бірге ақшалай негізде де қол жеткізуге болатындығын көрсетті.
Төмендегі 2-кестеде көрсетілгендей, Қазақстанның қысқа мерзімді сыртқы қарыздағы резервтер үлесі өте жоғары. 2004 жылы резервтік активтер қысқа мерзімді сыртқы қарыздан екі есе асып кеткен. Бұл Қазақстан қажет болған жағдайда бір жылға дейінгі қысқа мерзімді міндеттемелерді жабуға дайын екенін көрсетеді. Бірақ 2005 жылы жағдай күрт өзгерді. Елде жиналып қалған қысқа мерзімді сыртқы қарыз көлемін резервтер енді жаба алмайтын болды.
2-кесте – Халықаралық инвестициялық ахуал бойынша өтімділік көрсеткіштері
Млн. АҚШ долл.
 Жылдар
Көрсеткіштер 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
Резервтік активтер 2003 2096 2508 3141 4962 9280 7070 19113
Жалпы сыртқы қарыз 12081 12685 15157 18251 22920 32946 43539 73455
Сыртқы қарыздағы резервтер үлесі, % 17 17 17 17 22 28 16 26
Қысқа мерзімді сыртқы қарыз 1805 1021 1366 2360 3771 3941 8020 7253
Қысқа мерзімді сыртқы қарыздар бойынша резервтер үлесі, % 111 205 184 133 132 235 88 264
ЖІӨ-ге ағымдағы шот балансының үлесі, % -1.41 2.00 -6.28 -4.16 -0.88 1.34 -0.97 -2,3
Экспорттағы сыртқы қарыздың үлесі, % 175 123 148 157 153 145 142 177
Ескерту – ҚР ҰБ деректері бойынша автор құрастырған.

Дағдарыстар қысқа мерзімді сыртқы қарыздағы резервтердің жоғары үлесі бар елдерде де, мысалы Венесуэлада, Малайзияда, Колумбияда орын алғандығын атап өткен жөн.
1994 жылы Венесуэлада болған дағдарысқа дейін осы көрсеткіш Қазақстанға қарағанда елеулі жоғары болды және ол 250%-ды құрады. Бірақ Венесуэланың тауар мен қызмет экспортындағы сыртқы қарызының үлесі Қазақстанға қарағанда екі есе жоғары болды, яғни экспорттық түсім елдің қарызын 280%-ға қамтамасыз ете алмады, ал осы уақытта Қазақстанда бұл көрсеткіш 177%-ды құрады.
Халықаралық инвестициялық позиция (көзқарас) мәліметтері бойынша нетто-позиция елдің төлем қабілеті тәуекелділігінің көрсеткіші болып саналады. 3-кестеден көрініп тұрғандай, Қазақстан 1998 жылдан бастап, жарамсыз нетто-позицияны сақтап келеді. Сыртқы міндеттемелердің ел активтерінен шапшаң артуы 2000 жылы орын алды және сол уақыттан бері жағымсыз өсім үрдісіне ие.
3-кесте – Қазақстанның халықаралық нетто-позициясы
Млн. АҚШ доллары
 Жылдар
Көрсеткіштер 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005
Сыртқы активтер 2391 2599 4613 6117 9322 14284 23071 30159
Ішкі міндеттемелер 3596 3669 15727 19192 23056 29042 38773 50436
Нетто-позиция -1205 -1070 -11114 -13075 -13735 -14758 -15702 -20277
Нетто-позицияның өсімі, алдыңғы кезеңмен салыстырғанда, % -3866 11 -939 -18 -5 -7 -6 -29
Ескерту – ҚР ҰБ деректері бойынша автор құрастырған.

Сөйтіп, Қазақстанға сыртқы қарыздар, қарыздық бағалы қағаздар шығарылымы түрінде келетін капитал ағымы Қазақстанның сыртқы қарызының көлемін одан әрі ұлғайтады.
Ұлттық Банк үкіметке несиелер бермейді, өзінің мемлекеттік бағалы қағаздар қоржынын мүлдем ұлғайтпайды. Коммерциялық банктерді қайта қаржыландыру мардымсыз көлемдерде жүргізіледі. Валюталық резервтерді арттыру нәтижесінде туындайтын ақшалай ұсыныстардың артықшылығын залалсыздандыру мақсатымен Ұлттық Банк коммерциялық банктерден депозиттер тартады.
Басқа да тауарлар тәрізді бағасы өсетін доллар бағамы инфляцияға әсер етеді. Бұл фактор импортталушы инфляция түрлеріне қатысты. Сатып алынатын долларлар елдегі тауарлар мен қызметтер бағасының сомалық көлемін көтереді, яғни кәсіпорындар, банктер және тұрғындар тарапынан ұлттық валюта мен қосымша төлем төлеуге қабілетті сұранысқа қажеттілік бар. Экономиканың «долларизация» жағдайында мемлекет инфляцияны монетарлық әдіспен бақылау мүмкіндігінен айрылады, өйткені тауарларға ұсыныс тек теңгеге ғана емес, өткізілетін көлемі белгісіз долларға да болады.
Долларға қарағандағы теңге бағамының төмендеуі бағаның инфляциялық өсуінің белсенді факторы болды, өйткені импорттық тауарлар Қазақстан тұтыну нарығының жартысын құрады. Импортталатын инфляцияның тетіктері доллар мен басқа да шетел валюталарына жоғары сұраныстың пайда болуынан айқын көрінді.
Соңғы уақытта Үкімет пен Ұлттық Банк өзінің ақша-несие саясатында екі мақсатқа жетуге ұмтылуда. Бірінші мақсат – инфляцияны төмендету, екіншісі – экономиканың нақты секторы жағдайының нашарламауы үшін теңгенің тиімді бағамын ұстап тұру болып табылады. Бұл мақсаттар іс жүзінде бір-біріне қарама-қайшы. Бюджет тапшылығы мен мемлекеттің ірі қарызды тұтыну мүмкіндігі жоқ кезде инфляцияны төмендету өте қиын емес. Ұлттық банктің нарықтан валютаны сатып алуын және өзінің алтын-валюта қорын көбейтуін тоқтату қажет. Мұндай жағдайда ақша көлемі баяу өседі, одан кейін ол мүлдем тоқтайды. Бұл инфляцияның төмендеуін ең соңында нөлге дейін алып келеді.
Сонымен бірге бұл нақты, атаулы құнында көрініс табатын теңге бағамын білдіреді, ол өз кезегінде импорттың өсуіне, экспорттаушылар жағдайының нашарлауына және өндірістің құлдырауына әкеліп соқтырады.
Соңғы уақытта әлемдік нарықта орын алған үрдіс Қазақстан макроэкономикасының дамуына жағымды әсер еткенмен, бірнеше мәселені де туындатты. Соның бірі – кәсіпорындардың нақты секторлары мен коммерциялық банктердің сырттан қарыз алуы, оның ішінде банк жүйесінің шартты түрдегі өтімділігі. Сыртқы қаржыландырудың қомақтылығы ішкі несиелеу көлемін арттырды.
Екінші деңгейлі банктер жүргізген белсенді несие саясаты ақша көлемінің өсімін және соған сәйкес айналымдағы қолма-қол ақшаның, ең бастысы тұтынушы сұранысының өсуін туындатты.Жыл сайын еңбекақы мөлшерінің көтерілуі есебінен тұрғындардың тұтыну қабілеті артты.
2006 жылы 2005 жылмен салыстырғанда еңбекақы 19,7%-ға, нақты көріністе – 10,2%-ға өсті. Еңбекақының өсуі елдегі экономикалық белсенділіктің артуымен айқындалады. Экономиканың бюджеттік секторындағы еңбекақы өсуінің артынша басқа салаларда да сонымен мөлшерлес өсім ере жүрді.
Экономикада инфляциялық көріністің сақталуы ақша агрегаттарының елеулі өсуіне себеп болды. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің халықаралық таза резервтерінің өсуі 2006 жылы оның қаржылық базасының 26,5 пайызға, яғни 1501,5 млрд. теңгеге дейін кеңеюіне мүмкіндік жасады (4-кесте).
Инфляцияның төмендеуін тізгіндеу инвестициялық белсенділік пен тұтынушылық сұранысы жоғары экономиканың елеулі өсуіне қарсы әрекет етеді. Экономикалық көтерілу экономиканың ақша көлеміне толығуын туындатады. Мұндай толығудың ең маңызды критерийі ақша көлемінің МЗ агрегатының ЖІӨ-ге қатынасы арқылы танылады. 1995–2006 жылдардағы бұл қатынастар келесі жағдайда қалыптасты (6-кесте).
5-кестеден көрінгендей, ЖІӨ-нің өсуі экономиканы монетизациялау деңгейінің көтерілуінен орын алды.
Елге шетел валютасының ағылып келуі қуат көздеріне әлемдік бағаның жоғары болуымен байланысты еді, олар Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына аударылуының есебінен тазаланды. 2006 жылдың аяғында ҚР ҰҚ-ның активтері 13 млрд. АҚШ долларынан асты.
4-кесте – ҚР-ның кезең аяғындағы ақша агрегаттары
Млн. АҚШ теңге
 Жылдар
 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
Қаржылық база (резервтік ақшалар) 126749 134416 174959 208171 316962 577841 662971 1501500
Өткен кезеңмен салыстырғандағы өзгерістер, % 55,7 6,0 30,2 19,0 52,3 82,3 14,7 26,5
МО (айналымдағы қолма-қол ақша) 103486 106428 131175 161701 238730 379273 411813 600800
М1 162115 195442 224234 287293 411646 680632 799401 874502
М2 237260 290643 337980 498071 692844 1175491 1515962 1754861
М3 (ақша жиыны) 273880 397015 576023 764954 971213 1650115 2065340 3716000
Өткен кезеңдермен салыстырғандағы өзгерістер, % 84,4 45,0 45,1 32,8 27,0 69,9 25,2 79,9
Ескерту – ҚР ҰБ деректері бойынша автор құрастырған.

Республиканың банк секторы капиталдың халықаралық нарығынан қарыз алып, артық ұсынысты көбейтуі ішкі валюталық нарықта елеулі ықпал көрсетті. Шетел активтеріне қаржы салу көлемі айтарлықтай дамығаны байқалды. Банктердің шетел инвестициялары түрінде валюталарды шетелге толассыз шығаруы, ҚР ҰҚ-ның өсуі, сондай-ақ операциялар бойынша тікелей инвестициялық қаржылардың елден шығуы сұраныс қатынастары мен нарықтағы валюта ұсыныстарын қайтадан қалпына келтірді.
5-кесте – Қазақстандағы ЖІӨ мен ақша көлемінің қатынастары

Жылдар ЖІӨ іс жүзіндегі бағада, млрд теңге Жыл аяғындағы МЗ, млрд тенге ЖІӨ-ге МЗ қатынасы, %
1995 1014,2 115,7 11,4
1996 1415,8 135,0 9,5
1997 1672,1 173,0 10,3
1998 1733,3 148,5 8,6
1999 2016,5 273,9 13,6
2000 2600,0 397,0 15,3
2001 3250,6 376,0 17,7
2002 3747,2 764,9 20,4
2003 4449,8 969,9 21,8
2004 5542,5 1650,1 29,8
2005 6867,0 1881,3 27,4
2006 9738,8 3716,0 38,2
Ескерту – ҚР Статистика агенттігінің деректері бойынша автор құраған.
Әлемдік тауар нарығында Қазақстан экспортының негізгі тауарларына бағаның өсуі отандық өндірушілердің ішкі нарықта өз тауарларының бағасын соған сәйкес көтеруіне мәжбүр етті. Бір жағынан, мемлекеттік бюджет шығынының өсуі экономикалық белсенділікті ынталандырса, екінші жағынан, инфляциялық қысымды күшейтті. Ел табысының өсуімен қатар күтілген инфляция қосымша инфляциялық фактор болды.
Қалыптасқан макроэкономикалық жағдай республиканың тұтыну нарығында инфляциялық үрдістің күшеюіне алып келді. Нәтижесінде, ол жыл аяғында (2005 жылдың желтоқсанынан 2006 жылдың желтоқсанына дейін) Статистика агенттігінің деректері бойынша 2006 жылы 8,4%-ды (2005 жылы 7,5% еді), ал орташа жылдық инфляция – 8,6%-ды құрады (3-сурет).
2006 жылғы инфляцияға ықпал еткен негізгі микро және макроэкономикалық факторларға экономиканың елеулі өсуі, Қазақстанға шетел капиталының үздіксіз ағыны, банк несиелерінің айтарлықтай көтерілуі, қуат және шикізат тауарларына әлемдік бағаның жоғары болуы жатты.
 
3-сурет – Инфляция серпіні
Мұнайлы жерлерді әрі қарай игеру төлем балансының ағымдағы шотына ағылатын капиталдың қосымша көздеріне жол ашты, бұл өңдеуші өнеркәсіптің бәсекелестік қабілетін төмендетуге әсер етуі мүмкін, өйткені тікелей инвестицияны әрі қарай игерумен жалғасатын экспорттық түсімдердің көбеюі теңгенің айырбастау бағамын нақты қымбаттатуға тікелей қысым көрсетеді.
КОРЫТЫНДЫ
Жүргізілген зерттеулер нәтижелері келесідей қорытындылар мен ұсыныстар жасауға мүмкіндік береді:
1. Қаржы тұрақсыздығынан және инфляцияның жаңа орамынан қашу үшін номиналды еңбекақы өзгерістерінің қарқынын бағалар деңгейі өзгерістерінің қарқынымен ұштастыру ұсынылады, өйткені табыс пен бағалар ара қатынасында тікелей тәуелділік бар. Ақша массасының өсімі жылдамдығының өзгерістері қысқа мерзімді кезеңде шығарылу деңгейіне ғана емес, сонымен қатар инфляция деңгейіне де әсерін тигізеді. Ұзақ кезеңде ақша массасының өсімі жылдамдығының өзгерістері тек инфляция қарқынына ғана әсер етеді. Инфляцияның әрбір жаңа толқыны қоғамнан шығын талап етеді және антиинфляциялық саясат «бағасы» өсе түседі.
2. Шетелдік тәжірибе антиинфляциялық саясаттың құрамдас бөлігі ретінде валюталық бақылау мен валюталық реттеу шараларын жемісті пайдаланудың көптеген мысалдарын алға тартады. Валюталық бағдар тұрақты болып тұрғанда, бұндай саясат өзін-өзі ақтайды. Валюталық саясат ойдағыдай жүзеге асуы үшін ұлттық валютаның айырбасталымдылығы ұсынылады, бірақ ол ағымдағы операциялар шеңберінен шықпағаны жөн.
3. Жалпы өтпелі экономикаға ие елдер тәжірибесі тұрақтылыққа, егер ол парасатты макроэкономикалық саясат тұрғысынан қолдау тапса, айырбас бағамы базасында ғана емес, сонымен бірге ақшалай негізде де қол жеткізуге болатындығын көрсетті. Айырбас бағамы базасында тұрақтандырудың артықшылығы инфляция төмендеуінің неғұрлым жылдам қарқынында, өндіріс пен жұмысбастылықтың анағұрлым аз түсуінде жатады.
4. Қазақстан үшін әлемдік валюта тербелістерінің әсерінен теңге бағамының төмендеуі (бекуі) арқылы туындайтын импортталушы инфляция ерекше қауіпті. Тұтыну тауарлары импортының елде шығарылатын тауарлардан асып кетуі осы тауарлар бағасы өзгерістерінің серпінін бақылауға мүмкіндік бермейді және елдің экономикалық, әрі ұлттық қауіпсіздігіне қатер төндіреді.
5. Ақша көлемінің жылдам өсуіне және соған сәйкес экономиканың монетизациялануын жеделдетуге жол бермеу ұсынылады, өйткені тез өсудегі монетизация инфляцияның қысқа мерзімді кезеңде көтерілуіне, банк жүйесінде өтімділіктің шамадан тыс қорлануы инфляцияның орта мерзімді кезеңде өсуіне, ал ақша агрегаттарының тұрақты да елеулі артуы экономикада инфляциялық фонның сақталуына әсер етеді.
6. Инфляцияның өсу қарқынын ауыздықтау үшін қайта қаржыландыру мөлшерлемесі мен минималды резервтік талаптар нормативтерінің реттеушілік әсерін оларды арттыру және «қымбат ақшалар» саясатын жүргізу жолымен күшейту ұсынылады.
7. Инфляцияның өсуін болдырмау мақсатында шетел валютасының кең көлемді түсімін залалсыздандыруды қысқа мерзімді ноттар шығару, репо операциясын жүргізу және екінші деңгейлі банктерден депозиттер тарту жолымен жүзеге асыру ұсынылады.
ДИССЕРТАЦИЯНЫҢ НЕГІЗГІ ЕРЕЖЕЛЕРІ
КЕЛЕСІ ЕҢБЕКТЕРДЕ ЖАРИЯЛАНҒАН
1. Синдицированное кредитование экономики Казахстана // Материалы междунар. науч.-практ. конф. «Актуальные проблемы развития экономики и подготовки специалистов с экономическим образованием в странах СНГ»
(г. Тараз, 17 июня 2005 г.). – Алматы: Изд. Алмат. акад. экономики и статистики, 2005. – С. 184–185. – 0,3 п.л.
2. Кластерлік өндірістің даму мәселелері // Материалы науч. конф. студентов, аспирантов и молодых ученых вузов Алмат. региона «Молодое поколение – за конкурентноспособный Казахстан» (г. Алматы, 19–20 апреля 2006 г.), «ТОО Interconsult Ltd» баспасы. – 2006. – 2 бөлім. – 50–51 бб. – 0,3 б.т.
3. Перспективы развития в Казахстане финансирования экономики за счет выпуска негосударственных долговых обязательств // ҚазЭУ хабаршысы. – Алматы: Экономика, 2006. – № 5. – С. 13–17. – 0,5 п.л.
4. Экономиканы несиелендіру мен қаржыландырудың банк және қор моделінің артықшылықтары мен кемшіліктері // Қазақ ұлттық аграрлық университетінің «Исследования, результаты» журналы. – Алматы, 2006. – № 2. – 43–46 бб. – 0,4 б.т.
5. Финансовый рынок Казахстана: проблемы и пути развития // Материалы республик. учеб.-метод. конф. «Непрерывное экономическое образование: модернизация обучения и методического обеспечения (25–26 января 2007 г.). – Алматы: Экономика, 2007. – Ч. II. – С. 214–218. – 0,3 п.л.
6. Инфляцияның пайда болуы және оны реттеу жолдары: әлемдік тәжірибе және Қазақстан тәжірибесі // Материалы междунар. науч.-практ. конф. «Проблемы становления национальной инновационной системы и развитие научного потенциала экономики Казахстана» (16 мая 2007 г.). – Алматы, 2007, 524–536 бб. – 0,4 б.т.
7. Мировой опыт преодоления инфляции потребительских цен и финансовых активов // Хабаршы (Еуразиялық ұлттық университет). – Астана, 2007. – № 1. – С. 306–314. – 0,4 п.л.
8. Кластерлік саясаттың дамуы есебінен экономикалық даму // ҚазЭУ хабаршысы. – Алматы: Экономика, 2007. – № 2. – 128–130 бб. – 0,4 б.т.
9. Регулирование инфляции и инфляционных ожиданий: мировой опыт и практика Казахстана // Вестн. Новосибир. гос. ун-та. – Новосибирск, 2007. –
Т. 7, вып. 3. – С. 45–51. – 0,5 п.л.
РЕЗЮМЕ
Наргозиев Ильяс Жумабекович
Регулирование инфляции:
мировой опыт и практика Казахстана
08.00.14 – Мировое хозяйство и международные экономические отношения
Объектом исследования выступает инфляционный процесс, закономерности возникновения и развития инфляции, обусловливающие дестабилизацию экономики в условиях глобализации.
Предметом исследования являются методы регулирования инфляции в зарубежных странах и использование мирового опыта в условиях Казахстана в целях стабилизации финансовой сферы и развития экономики в целом.
Цель и задачи исследования. Цель диссертационного исследования – на основе мирового опыта обосновать особенности инфляции в странах с переходной экономикой, в том числе Казахстане, и разработать комплексные меры по ее регулированию, способствующие финансовой стабилизации хозяйства Казахстана в условиях глобализации.
Достижение указанной цели потребовало решения следующих задач:
 на основе кривой Филлипса исследовать эволюцию основных положений теории инфляции;
 охарактеризовать взаимозависимость между объемом выпуска и темпами инфляции, темпами роста номинальной заработной платы и ожидаемой инфляцией;
 обосновать воздействие скорости роста денежной массы на уровень выпуска и на уровень инфляции и соответственно на сохранение инфляционного фона в экономике;
 выявить влияние инфляции на финансовую стабилизацию в экономике;
 на основе зарубежного опыта финансовой стабилизации и финансового регулирования инфляции обосновать возможность использования этого опыта в экономике Казахстана;
 определить специфические особенности инфляции в странах с переходной экономикой и разработать предложения по антиинфляционному регулированию экономики;
 разработать предложение по антиинфляционным мерам противодействия внешним факторам инфляции, поскольку «импорт» инфляции проявляется через высокие мировые цены на нефть и более высокий рост потребительских цен в странах-торговых партнерах;
 определить воздействие ужесточения денежно-кредитной политики на укрепление национальной валюты и на сдерживание дальнейшего роста инфляции;
 раскрыть влияние номинального укрепления национальной валюты и соответственно укрепления ее в реальном выражении на повышение темпов инфляции;
 обосновать, что укрепление национальной валюты снижает стоимость международных резервов Центрального банка, и последний будет нести значительные убытки от переоценки ее курса. В случае отсутствия компенсации этих потерь из государственного бюджета, полученные убытки будут препятствовать проведению денежно-кредитной и валютной политики, что может повысить инфляцию;
 обосновать необходимость разбивки платежного баланса страны на нефтяной и ненефтяной компоненты, что должно выявить, какая доля произошедшего повышения импорта приходится на инвестиции в нефтедобычу и транспортировку нефти; выявление данного обстоятельства позволит в рамках экономической политики ограничить дальнейшее наращивание внешних обязательств в банковском секторе.
Теоретической и методологической основой исследования послужили фундаментальные труды, научные идеи и концепции зарубежных и отечественных ученых в области теории инфляции, макроэкономической теории, теории антиинфляционного регулирования, а также по проблемам финансовой стабилизации и финансового менеджмента. Научно-методологический аппарат включает ретроспективный, причинно-следственный и текущий комплексный анализ и синтез, сравнение, обобщение, системный подход и статистические методы. Информационной базой исследования явились данные Центральных банков зарубежных стран, международных финансовых учреждений, монографии зарубежных ученых-экономистов, материалы периодических изданий западноевропейских государств, а также законодательные и нормативные акты РК, Указы Президента РК, данные Агентства РК по статистике, Национального банка РК, Агентства РК по регулированию и надзору финансового рынка и финансовых организаций, Института экономики МОН РК, Института экономических исследований МЭ и БП РК, материалы периодической печати и другие.
Научная новизна работы состоит в том, что по результатам исследования разработаны предложения по регулированию инфляции и рекомендации по стабилизации финансовой сферы и развитию национальной экономики в условиях глобализации.
На защиту выносятся следующие положения:
1. Обоснование влияния быстрорастущей монетизации экономики на повышение инфляции в краткосрочном периоде, накопления избытка ликвидности в банковской системе – на рост инфляции в среднесрочном периоде, а постоянное значительное увеличение денежных агрегатов – сохранению инфляционного фона в экономике.
2. Обоснование предложения по разбивке платежного баланса страны на сырьевой (нефтяной) и несырьевой (ненефтяной) компоненты.
3. В целях недопущения роста инфляции стерилизация масштабных поступлений иностранной валюты выпуском краткосрочных нот, проведением операции репо и привлечением депозитов от банков второго уровня.
4. Для сдерживания темпов роста инфляции предложения по усилению регулирующих воздействий ставки рефинансирования и норматива минимальных резервных требований путем их стабилизации и повышения.
Научно-практическая значимость работы заключается в том, что результаты исследования вносят определенный вклад в разрешение проблем регулирования инфляции, финансовой стабилизации и развития экономики в условиях глобализации национального хозяйства.
Практическая значимость исследования состоит в возможности использования полученных результатов в разработке антиинфляционной политики и антиинфляционном регулировании деятельности финансово-кредитных учреждений.
Отдельные положения диссертации применимы в учебном процессе при преподавании специальных дисциплин «Международные валютно-финансовые и кредитные отношения», «Мировая экономика», «Мировые финансы» и «Финансовый менеджмент».
Основные положения и рекомендации по диссертационному исследованию докладывались на международных научно-практичских конференциях: «Актуальные проблемы развития экономики и подготовки специалистов с экономическим образованием в странах СНГ» (Тараз, 17.06.2005.); «Молодое поколение за конкурентоспособный Казахстан (Алматы, 19–20.04.2006); «Непрерывное экономическое образование: модернизация обучения и методического обеспечения» (Алматы, 25–26.01.2007).
Внедрение результатов исследования. Научные выводы, практические предложения и рекомендации внедрены в деятельность Национального банка при подготовке антиинфляционных мероприятий.
Издание результатов исследования. По теме диссертации опубликовано 9 работ общим объемом 3,5 п.л.
SUMMARY
Iliyas Z. Nargoziyev
Regulations of inflation:
world experience and practice of Kazakhstan.
08.00.14 – World economy and international economic relations
Objective of research, is inflation process, regularity of occurring and development of inflation, which caused destabilization of economy in the conditions of globalization.
Subject of inflation, is methods of regulating inflation in foreign countries and usage of world experience in Kazakhstan conditions in order to stabilize financial sphere and develop economy as a whole.
Goal and aims of research. Goal of dissertation research is to ground peculiarities of inflation on the basis of world experience in countries with transitional economies, including Kazakhstan, and elaborate complex measures on its regulation, which assist financial stabilization of Kazakhstan economy in globalization conditions. Achieving those goals requires the following task:
 to characterize interrelation between volume of output and rate of inflation, pace of nominal wage growth and forecasted inflation;
 to ground influence of speed of money mass growth on the level of inflation and consequently on the keeping of inflation background in economy;
 on the basis of foreign experience of financial stabilization and financial regulation of inflation to ground possibility of using this experience in economy of Kazakhstan;
 the define specific peculiarities of inflation in countries with transitional economy and elaborate proposals on antiinflational regulation of economy;
 elaborate suggestions on anti inflational measures of counter forcing to external factors of inflation;
 to (substantiate) necessity of dividing payment balance of the country into oil and non-oil components, which should clarify, which share of occurred increasing of important goes to investments in oil extraction and shipment of oil.
Theoretical and methodological basis of research is fundamental works, scientific ideas and concepts of foreign and national scientists in the field of inflation theory, macroeconomic theory, anti inflational regulation theory, macroeconomic theory and the problems of financial stabilization and financial management. Scientific methodological facility includes retrospective, causing consequent and current complex analysis and synthesis, comparison, generalization, systematic approach and statistic methods. International basis of foreign countries, international financial enterprises, monographies of foreign scientists economist, materials of periodical editions of west European states, then legislative and normative acts of RK, data of the agency of RK on regulation and supervision of financial market and science of RK. Institute of economic researches of Ministry of economy and budget planning of RK, materials of periodicals, etc.
Scientific novelty of the work is that according to the results of the research were elaborated suggestions for regulating inflation and recommendations to stabilize financial sphere and development of national economy in conditions of globalization.
The following points are suggested for defense: grounding influence of quickly growing monetarisation of economy on increasing of inflation in short term period, accumulation of excess liquidity in banking system – on the growth of inflation in midterm period, but constant significant increase of money aggregates.
For keeping inflation background in economy.
Grounding suggestions on dividing payment balance of the country into raw material (oil) and non raw material in order to prevent inflation growth sterilizing of scaled inflow of foreign currency issuing short term notes, conducting operational reports and attracting deposits from the second level banks for restraining rate of inflation, suggestions on strengthening regulating influence of refinancing rate (stake) and minimum reserve requirement normative by the way of their stabilizing and increase.
Scientific Practical importance of the work is that results of research bring definite contribution in solving the problem of regulating inflation, financial stabilization and development of economy in conditions of globalization of national economy.
Practical importance of the research is in possibility of using taken results in elaboration of anti inflational policy and antiinflational regulations of financial credit organizational activity.
Some positions of dissertation can be used in educational process when teaching special disciplines «International Financial and credit relations», «World economy», «world finance» and «financial management».
Introducing results of research. Scientific conclusions, practical proposals and recommendations are introduced in the activity of national bank while preparing antiinflational measures.
Publishing the result of research. On dissertation theme were published 9 scientific works with the volume 3,5 printed pages.