Қазақстан Республикасындағы денсаулық сақтау жүйесіндегы жағдайы және оны дамыту жолдары (Курстық жұмыс)

Мазмұны

КІРІСПЕ 5

1 ЖАЛПЫ МЕДИЦИНАНЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ 6

2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ САЛАСЫНЫҢ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАРЖЫЛАНДЫРУ ЖҮЙЕСІ 8

3 АУЫЛ ТҰРҒЫНДАРЫНА МЕДИЦИНАЛЫҚ КӨМЕКТІ КӨРСЕТУ 15

3.1 Ауыл тұрғындарына медициналық көмекті ұйымдастыру 16

4 ҚР-НЫҢ ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ САЛАСЫН ДАМЫТУДЫҢ 2011-2015 ЖЫЛДАРҒА АРНАЛҒАН «САЛАМАТТЫ ҚАЗАҚСТАН» МЕМЛЕКЕТТІК БАҒДАРЛАМАСЫ 21

5 ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ ЖҮЙЕСIНІҢ НЕГІЗГІ КӨРСЕТКІШТЕРІ 26

ҚОРЫТЫНДЫ 31

ҚОЛДАНЫЛҒАН ДЕРЕККӨЗДЕР ТІЗІМІ 32

КІРІСПЕ

2002 жыл біздің республикамызда Денсаулық жылы болып жарияланды. Еліміздегі денсаулық сақтау саласының даму және нығаю тарихы Қазақстанның бүкіл халық шаруашылығының даму тарихын көрсетеді. Республикадағы денсаулық сақтау саласы бүгінгі күні қиын жағдайда: бюджеттегі емдеу мекемелері азаматтарға қолайылы, ақысыз, білікті медициналық жәрдем көрсете алмайды, ал ақылы жәрдем алуға жұрттың бәрінің мүмкіндігі жоқ, жаңа жүйе болса әлі игерілмеген. Біз денсаулық сақтау саласын алға ілгерілету үшін ең алдымен оның даму тарихын, оны құрушыларды білуге, оларды қиын экономикалық жағдай кезінде ұзақ жылдар бойы сіңірген еңбегін ардақтауға тиістіміз. Қазақстанның медицинасы төңкеріске дейінгі кезеңде өз бетінше дамыды, тұрғындар негізінен халық медицинасын кеңінен қолданды. А. Васильев, А. Ячмин, А. Диваев және басқалар көрсеткендей, XIX ғасырда Қазақстанда медициналық қызметпен негізінен бақсылар, сынықшылар, тәуіптер айналысқан.Бақсылар дәрі дайындай білген. Олар сол уақытта ғылыми медицинада да қолданылған көптеген дәрі - дәрмектерді пайдаланды. Бұндай дәрілерге раушан, майкене, дермене тұқымы, анар ағашы, цикорий, андыз, дермене жусаны, ашудас, күкірт қышқыл магнезиі, сынап, күкірт тотияйын, мышьяк, мүсәтір спирті, азот қышқылы, хинин, апиын жатады. Бақсылар асқазан - ішек сырқаттары кезінде әртүрлі дәрілер қолданады. Мысалы, асқазан ауырғанда рауғаш, апиын берген. Іш өткенде науқасқа жұпар жаңғағы шайының қою тұндырмасын, қарақат тұндырмасын берген. Қатты жөтел кезінде шайға немесе сорпаға салынған бұршаққынды бұрыш тұндырмасын қолданған. Қазақтың халық емшілері қымызды негізінен түберкулезді, құрқұлақты, хлорозды, қаназдықты, жүрек - қан тамыры және асқазан - ішек сырқаттарын емдеуге пайдаланған. Жұқпалы ауруларды емдеуде халық медицинасының өз құралдары мен әдістері болған. Шәйді терлету құралы ретінде пайдаланған. Аурудың алдын алу мақсатында алапеспен ауыратындарды сау адамдардан бөлек ұстаған, шешектен, ауырғандарды тек осындай сырқаты болған адамдар ғана күткен. Шешекпен ауыратын бір адамы болса да бүкіл ауыл қонақ қабылдамаған. Халық емшілері тері ауруларын да емдей білген, ол үшін жақпамайлар, ұнтақтар қолданған. Жақпамайды, әдетте, сынаптан, күкірттен және қойдың майы қосылған басқа да заттардан дайындаған. Ұнтақ материалы ретінде ұнтақталған құрғақ жидектер, күл, күйдірілген киіз және т.б. қолданған].

1 МЕДИЦИНАНЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ

Археологиялық және этнографиялық деректер (Павлодар-Ертіс өңіріндегі Қараоба обасынан табылған әйелдің, Батыс Қазақстандағы Сайқын станциясы маңынан табылған ер адамның, Тараз қаласы төңірегінен табылған жауынгердің бассүйектері; Орталық Қазақстандағы Қарабие мекенінен табылған адамның қаңқасы) Қазақстанда өмір сүрген емші-дәрігерлер емдеу ісімен, әсіресе, хирургилық әдістермен ертеден-ақ таныс болғандығын көрсетеді. Орта ғасырларда қазіргі республика жерінде туған энциклопедист-ғалымдар (әл-Фараби, Әбу-Мансұр, Қожа Ахмет Иасауи, Мұхаммед Хайдар, тағыда басқа) медицина ғылымында елеулі із қалдырған. Медицинаның зерттеу пәні ретінде адам организмінің қалыпты және патология жағдайында құрылымы мен тіршілік етуі; халық денсаулығы жағдайына әлеуметтік және табиғи ортаның әсері; адам аурулары (олардың себептерін, пайда болу механизмін, белгілерін), аурудың алдын алу, түрлерін анықтау және емдеу тәсілдері мен құралдарын пайдалану туралы мәселелері алынады. Медицина адамтанумен бірегей байланыста бола тұра жаратылыстану мен қоғамдық ғылымдардың барлық түрлерінің жетістіктерін ескереді. Медицинаның зерттеу мәселелерінің шеңбері адам өмірінің сан қырлы көріністерін қамтиды. Бұл медицинаны денсаулық туралы және адамның жеке басының және қоғамдық өмір сүру жағдайы туралы ғылымның нақты жүйесіне айналдырады. Медицинаның мұндай жаратылыстану ғылымының шегінен шығып, оның биоәлеум. сипаттамасын белгілейді. Әлбетте биологиялық және әлеуметтік көріністер медицинада жекеленбей, диалектикалық бірлікте қаралады. Әлеуметтік факторлар денсаулық деңгейіне және халықтың физикалық дамуына әсер етеді. Сондықтан да патологиялық процестердің пайда болуына және дамуына қажетті немесе қосымша жағдайлар алғашқы түрткі механизмі ретінде жиі алға шығады. Әлеуметтік ортаның қолайсыз факторларының әсерінің биологиялық зардаптары көбіне адам организмінің хал жағдайымен белгіленеді. Ғылыми-техникалық даму кезеңінде медицинада білім аралық құрылымы және түрлі бөлімдерге бөліну айқын байқалады. Қазіргі кезеңдегі теоретикалық және клиникалық медицинада медициналық-биологиялық мәселелерді, адамның әлеуметтік табиғатын ескеріп кешенді түрде зерттеу бағыты өсуде. Медициналық түсініктердің және медициналық-гигиеналық қызметтің түрлері мен мазмұны үстемдік етуші көзқараспен, мәдени ахуалы мен жаратылыстану және техинакалық дамудың деңгейімен белгіленеді. Осының бәрін ескере отырып, алғашқы қоғам медицинасы, ежелгі өркениет медицинасы (Ежелгі Шығыс, Месопатамия, Ежелгі Иран, Ежелгі Үнді, Ежелгі Қытай, Тибет), антикалық әлемнің медицинасы (Ежелгі Грекиядағы эллинистикік дәуір, Ежелгі Рим), феодалдық қоғам медицинасы (Византия, Араб халифаты, ортағасырлық Батыс Еуропа), қайта өркендеу дәуірінің медицинасы (15 - 16 ғ.), Жаңа дәуір медицинасы (17 - 19 ғ.), 20 ғ. медицинасы және қазіргі кезең медицинасы деп бөледі. Қазіргі кезеңде медицина адамның биологиялық жаратылысын жетілдіру мүмкіншілігінің айқындылығын дәлелдеді. Мұнда әр адамның генетикалық және физиологиялық процестеріне әсер ету арқылы адам организміндегі үйлесімсіздік пен үйлеспеушілікті жою арқылы адамнң физиологиялық және психикалық мүмкіншілігін дамытуға және оны сауықтырып, өмірін ұзартуға болатыны анықталды.

2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ САЛАСЫНЫҢ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАРЖЫЛАНДЫРУ ЖҮЙЕСІ

Қазақстан Республикасы халқы денсаулығының жай-күйі, санитарлық-эпидемиологиялық ахуал және денсаулық сақтау жүйесiнiң дамуы соңғы он жылдықта оң үрдiстермен де, сол сияқты терiс үрдiстермен де сипатталды. Соңғы жылдары негiзгi медициналық көрсеткiштер - туу, өлiм-жiтiм, өмiр сүрудің орташа ұзақтығы тұрақтандыруға қол жеткiздi. Жұқпалы аурулармен ауыру төмендедi. Денсаулық сақтау саласында бiрқатар реформалар жүргiзiлді, олардың бір бөлiгi табысты iске асырылды, басқалары өзiнiң қисынды жалғасына жетпеді. Соңғыларына мiндеттi медициналық сақтандыру жүйесiн құруды, отбасылық медицина моделiне көшуге әрекеттенудi жатқызуға болады. Солардың арасынан саланың нормативтiк құқықтық базасын құруды, денсаулық сақтауды қаржыландырудың елеулi ұлғаюын оң өзгерiстер ретiнде атап өткен жөн, бұл бірқатар қазiргi заманғы клиникалардың құрылысын жүзеге асыруға, медициналық ұйымдарға күрделi жөндеулер жүргiзуге және олардың материалдық-техникалық жарақтандырылуын жақсартуға, емдеу-диагностикалық процесіне жаңа медициналық технологиялар енгiзуге мүмкiндiк туғызды. Медициналық көмек көрсетудің сапасын жақсарту және оның қолжетімділігін арттыру нәтижесiнде бiрқатар жұқпалы және басқа да ауруларға қатысты халық денсаулығының жай-күйінде оң үрдiстерге қол жеткізілді. Алайда республика халқының денсаулық жағдайы өлшемiнiң көптеген бөлігі қанағаттанғысыз болып отыр. Қазақстанда медициналық мекемелердің  80 % мемлекеттiк меншiкте болса, ал 20%  жеке меншікте, демек, медициналық сұрақтарда мемлекет басты роль ойнайды. 17 миллион халқымен Қазақстанның нарық медициналық сыйымдылығы 500 миллион АҚШ долларының сомасына бағаланады

Қазақстан Республикасының медициналық мекемелерінде 2011 жылы барлық мамандықтардағы 62 239 дәрігер мен 159 870 орта медициналық қызметкерлер жұмыс істеді. Дәрігерлердің жалпы санының 70%-дан астам бөлігін, орта медициналық қызметкерлер арасында – 85%-ын әйелдер құрайды.

Қазақстанда соңғы жылдары белгілi бiр медициналық-демографиялық өзгерiстер болды. Республикада халықтың саны 2011 жылы 2001 жылмен салыстырғанда 49,6 мың адамға өстi.

Кесте 1

Ауруханалық ұйымдар саны жыл соңына;бірлік

2009 2010 2011

Қазақстан Республикасы 1020 998 1009

Ақмола 51 50 44

Ақтөбе 57 54 52

Алматы 88 90 88

Атырау 40 40 41

Шығыс Қазақстан 102 103 97

Жамбыл 62 60 58

Батыс Қазақстан 45 44 42

Қарағанды 100 102 97

Қостанай 57 57 59

Қызылорда 68 61 53

Маңғыстау 30 27 33

Павлодар 60 60 60

Солтүстік Қазақстан 36 29 32

Оңтүстік Қазақстан 135 133 153

Астана қаласы 26 26 31

Алматы қаласы 63 62 69

Қайнар көзі: Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі// www.stat.kz

2011 жылы бала туу көрсеткiшi халықтың 1000 адамына шаққанда 17,2-ні құрады және 2001 жылмен салыстырғанда 1,2 есе өстi. Республикада бала туудың өсу үрдiсi 2001 жылдан бастап байқалып отыр. Қазақстан Республикасы егеменді мемлекет ретінде қалыптасу процесінде әлеуметтік–экономикалық реформалардың қиын жолдары арқылы өзінің әлеуметтік саясатын жүргізіп келеді. Экономикадағы болып жатқан көптеген процестердің арасындағы өзара байланыс әлеуметтік саланың тармақтарының дамуының қарқындылығының жалпы экономикалық өсуді, экономиканың әртүрлі салаларының арасындағы тепе-теңдікті, халықтың өмір сүру деңгейінің сапалық көрсеткіштерін, халықтың денсаулық, білім деңгейінің көрсеткіштерін алдын-ала анықтайтынын дәлелдейді.

Кесте 2

Барлық мамандықтағы дәрігерлер саны

2009 2010 2011

Қазақстан Республикасы 60656 63855 62239

Ақмола 2177 2165 2227

Ақтөбе 3425 3586 3091

Алматы 3577 3898 4146

Атырау 1541 1622 1707

Шығыс Қазақстан 5739 5814 5045

Жамбыл 2682 2770 3209

Батыс Қазақстан 1931 1892 2113

Қарағанды 6304 6404 5354

Қостанай 2245 2347 2366

Қызылорда 2169 2208 2366

Маңғыстау 1637 1687 1704

Павлодар 2903 2997 3068

Солтүстік Қазақстан 1650 1672 1693

Оңтүстік Қазақстан 7155 8039 8492

Астана қаласы 5109 5488 5417

Алматы қаласы 10412 11266 10241

Бүгінгі таңда халықтың денсаулық көрсеткіштері (орташа өмір сүру ұзақтығы, ана және бала өлімі, ауыру деңгейі және т.б.) әртүрлі мемлекеттер арасында салыстырылатын және әр елдің өркениеттілігінің деңгейін көрсететін факторлардың бірі болып саналады.

Сондықтан денсаулық сақтау саласының проблемалары мемлекеттің әлеуметтік-саяси деңгейіндегі өзекті мәселелері деп қабылданып, күнделікті көңіл бөлінетін шараларға айналуы тиіс. Еліміздің дамуының геосаяси болашағы, ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселелері, экономикалық өсу және қазақстандықтардың өмір сүру деңгейінің өсуі қоғамдағы адамдардың табиғи және рухани даму деңгейіне, олардың кәсіби белсенділігіне, өмір сүру ұзақтығына тікелей тәуелді болады.  Мемлекеттің әлеуметтік саясатының басымдықтары ретінде ұлттың интеллектуалды және еңбек әлеуетінің сақталуы, адамдардың психофизикалық денсаулығының жақсаруы, олардың өмір сүруінің сапасының артуы сияқты көрсеткіштер есептелуі қажет.

Кесте 3

Орта медициналық қызметкерлер саны

2009 2010 2011

Қазақстан Республикасы 138610 143822 159870

Ақмола 6778 6689 7216

Ақтөбе 5960 6269 7241

Алматы 9730 10423 13241

Атырау 4019 4141 4895

Шығыс Қазақстан 13642 13596 13814

Жамбыл 8804 9084 10952

Батыс Қазақстан 6115 6097 7125

Қарағанды 13021 13454 13784

Қостанай 7480 7555 8246

Қызылорда 7526 8197 8629

Маңғыстау 4054 4278 4757

Павлодар 6769 6964 7980

Солтүстік Қазақстан 6367 6250 6648

Оңтүстік Қазақстан 19064 20561 23495

Астана қаласы 6180 6653 8024

Алматы қаласы 13101 13611 13823

Мемлекеттік бюджеттің ролі  оның мемлекеттік органдар мен әлеуметтік саланы қаржылай қамтамасыз ететін қаржылық база ретінде қаралуында. Мемлекеттік бюджет мемлекеттің экономикалық және қаржылық саясатын жүзеге асыратын маңызды құрал бола отырып, ғылыми-техникалық прогрестің негізгі бағыттарын шешу және жалпы ұлттық көлемдегі резервтерді құру үшін қажетті ақша қаражаттарын орталықтандыруды қамтамасыз етеді. Сонымен, мемлекеттік бюджетте шоғырланған ақша қаражаттары мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатын жүзеге асыруға, оның қауіпсіздігі мен қорғанысын қамтамасыз етуге бағытталады. Бюджеттің көмегімен халық шаруашылығы және әлеуметтік-экономикалық сипаттағы жалпымемлекеттік және жергілікті бағдарламалар жүзеге асырылады.

Мемлекеттік бюджеттің қоғамның әлеуметтік-техникалық дамуындағы ролі төмендегідей сипатталады:

1.Мемлекеттік бюджет экономиканың дамуына әсер ететін құрал болып табылады. Мемлекеттік бюджеттің көмегімен мемлекет ұлттық табысты қайта бөліп, қоғамдық өндірістің құрылымын өзгертеді, әлеуметтік саладағы өзгерістерге әсер етеді. Бүгінгі күні ұлттық табысты қайта бөлудің қаржылық нысандары мен әдістерінің өзгеруі мемлекеттің орталықтандырылған (республикалық бюджет) және орталықтандырылмаған ақшалай қорларының қатынасында орталықтандырылмаған қорлардың маңызын арттыра түседі.

2.Экономиканың дамуының қазіргі кезеңінде мемлекеттік бюджет мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік саясатын жүргізетін негізгі құралдардың бірі болып табылады. Бюджеттің кірістері мен шығыстарын жоспарлай отырып, мемлекет экономикалық және әлеуметтік саясатты жүзеге асыратын, экономикалық дағдарыстан шығуға жұмсалатын ақша қаражаттарын өз қолында шоғырландырады. Мемлекеттік бюджет әлеуметтік мәселелерді шешуде маңызды роль атқарады. Ол әлеуметтік саланың (білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру, тұрғын үй, мәдениет және т.б.) мекемелерін бюджеттік қаржыландыруды жетілдірумен байланысты болады. Болашақта мемлекеттік бюджеттің әлеуметтік процестердегі ролі күшейе береді. Бұл бюджеттік қаражаттардың бюджеттен тыс қорлармен біріге отырып әлеуметтік дамуды жүзеге асыратын, халыққа әлеуметтік қызмет көрсетудің неғұрлым жоғары деңгейіне көшуді қамтамасыз ететін қаржылық базаға айналуымен байланысты болады. Сонымен бірге, мемлекеттік бюджет халықтың әлеуметтік топтарын материалдық жағдайы бойынша теңестіру мәселесінде айтарлықтай орын алады.

3. Мемлекеттік бюджет бюджеттік қаржыландыру арқылы елдің аймақтарындағы экономикалық дамуды теңестіруді жүзеге асырады. Бюджеттік қаржыландыру қайтарымды және қайтарымсыз түрде жүзеге асырылады. Қайтарымды түрдегі бюджеттік қаражаттар күрделі салым жасауға несие түрінде беріледі. Бұл қаражаттар мәдени-тұрмыстық мақсаттағы объектілерді (дүкендер, қоғамдық тамақтану кәсіпорындары, тұрмыстық қызмет көрсету мекемелері, мектептер, ауруханалар, тұрғын үйлер, театрлар т.б.) салуда маңызды роль атқарады.

4. Бюджеттің негізгі ролі, ол жыл сайын кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың ақша қаражаттарын орталықтандырылған мемлекеттік қорда жинақтап, экономиканың салаларын, әлеуметтік-мәдени шараларды, елдің қорғаныс қабілеттілігін нығайтуды, мемлекеттік басқару органдарын қаржыландыруды және мемлекеттік резерв құруды жүзеге асырады. Мемлекеттік бюджеттің ролі - ол қоғамның өндіргіш күштерін дамытуға, ғылыми-техникалық прогресті жылдамдатуға әсер ететін маңызды экономикалық білік болып табылады.

5. Мемлекеттік бюджет - бұл еліміздің бюджет жүйесінің жетекші буыны. Жалпымемлекеттік шараларды қаржыландыру үшін мемлекеттік бюджетте ұлттық табыстың елеулі бөлігі шоғырланады. Бюджетте шоғырланған қаржы ресурстары мемлекеттік бағдарламаларды басыңқылық дәрежесіне қарай қаржыландыруға жұмсалады. Мемлекеттің денсаулық сақтау саласын қаржыландырудағы араласу деңгейі, елдегі заңдық базаның іс-әрекеті, елдегі саланы ұйымдастыру және басқару әдістерін жетілдіру, медициналық қызмет көрсетулерге ақы төлеу тәртібі әлемнің әр түрлі елдерінде маңызды ерекшеленеді. Дамыған нарықты экономикалық үлгідегі елдерде денсаулық сақтауды ұйымдастыру мен қаржыландырудың үш негізгі үлгісі қалыптасқан:

1) Либеральды-нарықтық (АҚШ)

2) Әлеуметтік-сақтандыру ( ГФР, Франция, Австрия, Швейцария, Бельгия, Голландия, Швеция, Жапония, Қанада)

3) Бюджеттік (Ұлыбритания, Ирландия, Италия, Португалия, Греция, Дания)

Әлемдік экономикадағы және қаржы жүйесіндегі дағдарыс процестері халықтың өмір сүру деңгейінің төмендеуіне әкелуі сөзсіз. Бұл жағдайда мемлекеттік бюджеттің ролі оның әлеуметтік бағыттылығымен түсіндіріледі, яғни мемлекеттік бюджет әлеуметтік бағдарламаларды қаржыландыруға жұмсалуы керек. Әлеуметтік мәселелерді қараған кезде мемлекеттің тапсырмасы бірінші кезекте халықтың объективті түрде мемлекетке тәуелді топтарына (зейнеткерлер, балалар, студенттер, мүгедектер т.б) әлеуметтік көмек көрсетуге бағытталуы керек. Сөйтіп, мемлекеттік бюджеттің бүгінгі күнгі әлеуметтік-экономикалық ролі Қазақстанның дамуының қазіргі кезеңінің басты мәселесі - әлеуметтік бағыттағы нарықтық экономиканың элементтерін дамытумен және әлемдік қаржы дағдарысының салдарын жеңілдетумен байланысты болуы керек.

Денсаулық сақтау саласының қаржы жүйесін мемлекеттік деңгейде басқару төмендегілерді қамтиды:

- экономикалық саясаттың тұжырымдары мен қағидаттарын және қаржы жүйесін реттеудің әдістерін қалыптастыру;

- қаржылық саясатты және оны реттеудің шараларын заңдық және нормативті-құқықтық қамтамасыз ету. Денсаулық сақтау саласының қаржылық саясатының нормативтік-құқықтық базасын Қазақстан Республикасының Ата Заңы, Азаматтық кодексі, Бюджеттік кодексі, Салық кодексі, Денсаулық сақтау Кодексі, «ҚР азаматтарының денсаулығын қорғау туралы» Заңы және басқа да денсаулық сақтау саласына қатысты жарғылар, үкімдер, ережелер мен қаулылар, нормалар мен нормативтер құрайды. Денсаулық сақтау саласында пайда болатын қаржылық қатынастар бір жағынан денсаулық сақтау саласын ұстауға және дамытуға бағытталатын қаржы ресурстарын құру, бөлу, қайта бөлу және пайдаланумен байланысты болатын экономикалық қатынастардың бір бөлігі ретінде қаралса, екінші жағынан саладағы қаржы ағындарын басқаратын экономикалық әдістерді жүзеге асыру мақсатында пайда болатын ақшалай қатынастардың жиынтығы ретінде қараладыСонымен, денсаулық сақтау саласындағы ауруларды қаржыландырудың бюджеттік тапшылығы жағдайында санитарлық іс-шараларды жеткілікті және толық қаржыландыру, қаржыландырудың баламалы мүмкіндіктерін іздестіру - өзекті мәселе. Мемлекет кепіл берген медициналық көмектер деңгейін өзгерткенде, медициналық көмекті тұтыну көлеміне, аймақтардың өзіндік ерекшеліктеріне, территориялардағы халық санына ерекше назар аудару қажет.

3 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АУЫЛ ТҰРҒЫНДАРЫНА  МЕДИЦИНАЛЫҚ КӨМЕК КӨРСЕТУ

Ауыл тұрғындарына медициналық көмектің ұйымдастырылуы денсаулық сақтау ұйымының негізгі қағидаларынан құрылады. Дегенмен ауылдық медициналық ұйымдар жұмысының әдісі мен ұйымдастыру формасына әсер ететін факторлар бар:

-ауылдағы адамдардың орналасуы жиілігі, ауылдық пункттегі адамдардың орташа саны;

- қызмет көрсету радиусы, көліктің болуы, жолдың қашықтығы;

-ауыл шаруашылық жұмыстың және тұрмыс жағдайының сипаты;

- кейбір халықтардың ұлттық дәсүрлері мен ерекшеліктері;

- дәрігерлік кадрлардың ағымдылығы;

- экономиканың және мәдениеттің деңгейі;

- географиялық және климаттық жағдайлар

Санитарлық авиацияны пайдалану арқылы жедел медициналық көмектің қолжетімділігін және сапасын арттыру мақсатында 2011 жылы Қазақстанда алғашқы рет Республикалық санитарлық авиация орталығы құрылған еді. 2013 жылы болған 1355 ұшырылымда науқастар өңірлерден орталықтарға тасымалданып, оларға 135 ота жасалған, 502 консультативтік, 1813 медициналық қызмет көрсетілді.

Жолдарда жарақаттануды және өлімді азайту, уақытында жедел медициналық көмек көрсету үшін республикалық деңгейдегі автомобиль жолдарының қауіпті учаскелерінде 26 трассалық медициналық-құтқару пунктері ашылды.

2014 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша елімізде ауыл тұрғындарына 179 орталық аудандық аурухана, 140 ауылдық аурухана, 1495 дәрігерлік амбулатория, 4454 фельдшерлік-акушерлік пункттер, фельдшерлік пункттер және медициналық пунктер қызмет көрсетуде.

Созылмалы ауру түрлеріне шалдыққан науқастарға патронаж жасау, науқастар үйге шақырғанда көмектесу үшін учаскелік дәрігер, педиатр, екінші мейіргер лауазымдарын енгізу арқылы медициналық-санитариялық алғашқы көмекті ұйымдастыру үлгісін жетілдіру жұмыстары жалғастырылуда. Сондай-ақ, профилактикалық жұмыс (скринингтер, мақсатты топтарды қалыптастыру, салауатты өмір салтына және профилактикаға үйрету) жүргізу үшін үшінші мейіргер де тұрғындарға қызмет көрсетеді.

Сонымен қатар, ауыл тұрғындарына арнайы медициналық көмектің қолжетімділігін қамтамасыз ету үшін 14 облыста, Астана және Алматы қалаларында телемедицина енгізілді. 2013 жылы 17752 астам телемедициналық кеңес және шалғай ауылдардағы тұрғындар үшін 4258 бейнеконференциялық байланыс сеанстары өткізілді.

2013 жылы жылжымалы медициналық кешендер арқылы 871 мыңнан астам  ауыл тұрғындары, оның ішінде 211 мыңнан астам балалар медициналық тексеруден өткізілді, 1,1 млн. лабораториялық-диагностикалық зерттеулер жасалып, 795 мыңдай бейінде мамандардың кеңестері ұйымдастырылды. «Денсаулық», «Жәрдем», «Саламатты Қазақстан» консультативтік-диагностикалық пойыздарының дәрігерлер бригадасы 301 стансаның 65 мыңдай  тұрғынын тексеруден өткізген.

3.1 Ауыл тұрғындарына медициналық көмекті ұйымдастыру

Бастапқы медициналық - санитарлық көмектің ауылдық медицина ұйымдарына: орталық аудандық аурухананың (аудандық аурухананың) емханасы (амбулатория), ауылдық (отбасылық) дәрігерлік амбулатория, фельдшерлік-акушерлік пункт, фельдшерлік пункт жатады. Орталық аудандық аурухананың (бұдан әрі - ОАА), аудандық аурухананың (бұдан әрі - АА) жеке ұйым немесе құрылымдық бөлімше (бұдан әрі - емхана) болып табылады. Емхананың құрылымы "Ауылдық аумақтың емханасының шамамен алғандағы ұйымдастырушылық құрылымы" деген осы Ережеге қосымшада көзделген бөлімшелерден тұрады. Емхананың құрылымдық бөлімшелерінің қызметі туралы ереже ОАА (АА) меңгерушісі немесе бас дәрігері әзірлейді және бекітеді.

Емхананың негізгі міндеттері:

1) аудан орталығының халқын және тіркелген аудан халқын білікті амбулаториялық-емханалық жәрдеммен қамтамасыз ету;

2) ауданның амбулаториялық-емханалық бөлімшесінің қызметіне ұйымдастырушылық-әдістемелік басшылық ету және бақылау;

3) аудан кәсіпорындарда, мекемелерінде және ұйымдарында жұмыс істейтін халықтың, уақытша еңбекке жарамдылығынан айырылған және мүгедек адамдардың жалпы және балалар аурушаңдығының алдын алуға және төмендетуге бағытталған іс-шараларды жоспарлау және өткізу;

4) ауданның барлық амбулаториялық-емханалық ұйымдарының жұмыстарының практикасына аурудың алдын алу мен емдеудің осы заманғы әдістерін, амбулаториялық-емханалық жәрдемнің алдыңғы қатарлы тәжірибелерін дер кезінде және кеңінен енгізу;

5) отбасын жоспарлау жөніндегі мәселелерді шешу болып табылады.

Емхана көрсетілген міндеттерді жүзеге асыру үшін:

1) жіті және аяқ астынан болған аурулар, жарақаттар, улану және өзге де бақытсыз жағдайлар кезіндегі науқастарға бастапқы және жедел медициналық көмек көрсетуді

2) бекітіліп берілген халыққа, оның ішінде қосып берілген учаскелерге, емхананың (амбулаторияның) амбулаториялық қабылдауындағыдай денсаулық жағдайына және аурудың сипатына байланысты емханаға келе алмайтын, төсек тәртібін сақтау, дәрігердің жүйелі бақылауында немесе ауруханаға жатқызу туралы мәселені шешуді қажет ететін науқастарға үйде дәрігерлік көмек көрсету кезінде де дер кезіндегі және білікті дәрігерлік көмек көрсетуді

3) ауданның емдеу-алдын алу ұйымдарынан жіберілген науқастарды консультативтік қабылдауды;

4) емханаға (амбулаторияға) өтініш берген науқастар мен дені саулардың ауруын ерте анықтау, білікті және толық мөлшерде тексеру;

Ауыл аймағындағы фельдшерлік-акушерлік пункт болып ауылдық дәрігерлік амбулатория немесе ауылдық дәрігерлік аурухананың амбулаторлы-емханалық бөлімшелері болып табылады, ашық және жабық түрде денсаулық сақтаудың тағайындалған тәртібімен жүргізіледі.

Фельдшерлік-акушерлік пункт жүктеледі:

1) тұрғындарға дәрігерге дейінгі медициналық көмекті көрсету ;

2) дәрігердің тағайындауларын толық көлемде және уақытында орындау;

3) жүкті әйелдер және балаларды патронаждауды ұйымдастыру, Ұлы Отан соғысының мүгедектері, ауыл тұрғындарының денсаулық жағдайын жүйелік бақылау;

4) профилактикалық, санитарлық-эпидемияға қарсы шаралардың кешенін дәрігердің жетекшілігімен жүргізу,инфекциялық және паразитарлық, ауыл шаруашылық және тұрмыстық  жарақаттардың аурушаңдығын төмендетуге бағытталған;

5) бала және ана өлімін төмендету боыйнша профилактикалық шараларды жүргізу, тұрғындарды иммунизациялау;

ОДА құрамына жатады:

1) тіркеу бөлімі, медициналық статистика кабинеті;

2) дәрігерлік қабылдау кабинеті: терапиялық, педиатриялық, хирургиялық, акушерлік-гинекологиялық, стоматологиялық, инфекциялық;

3) қосымша-диагностикалық кабинеттер: физиотерапиялық, лаборатория, рентгендиагностикалық кабинет сәйкес жабдықтарымен;

4) күндізгі стационар;

5) әкімшілік-шаруашылық бөлім;

6)  Фельдшерлік-акушерлік пункт жеке бөлмелерсіз медицина қызметкерлері.

Денсаулық сақтаудың маңызды және күрделі міселелерінің бірі халыққа медициналық көмекті жоспарлау болып табылады. Денсаулық сақтау жоспары бұл мемлекеттік жоспардың, елдің экономикалық және әлеуметтік дамуының құрамдық бөлігі және  денсаулық сақтаудың материалдық, еңбектік және қаржылық ресурстарын рационалды және тиімді қолдануға бағытталған.

Нарықтық экономикаға көшуде жоспарлау ұсынушы сипатқа ие болады. Халықтықтұрмыстық жоспарлар аймақтық және салалық деп бөлінеді.  Денсаулық сақтау жоспарлары ең алдымен салалық болып табылады. Орындалу мерзімдері бойынша жоспарлар ағымды және перспективті болады. Ағымды жоспарлар бір жылға есептелген және перспективті жоспарлардың құрамдық бөлігі болып табылады.

Жоспарлаудың негізгі әдістері:

1. Талдаулық әдіс

2. Салыстырмалы әдіс

3.Баланстық  әдіс

4. Нормативтік әдіс

5. Экономикалық-математикалық әдіс

Денсаулық сақтау жоспары келесі негізгі бөлімдерден тұрады:

а) медициналық мекемелер тармағы;

б) медициналық  ұжымдар үшін кадрларды дайындау қажеттілігі ;

в) капитальды құрылыс;

г) денсаулық сақтау мекемелерін капитальды-техникалық қамтамасыз ету;

д) денсаулық сақтау бюджеті.

Нарықтық экономика жағдайларында медициналық мекемелердің қызметін қаржыландыру тәжірибеде қаржылық менеджментті жүзеге асыра алу қабілеттілікке  көп тәуелді, сол арқылы максимальды экономикалық әсермен денсаулық сақтау саласының мақсатына жетуді қамтамасыз етіледі. Қойылған мақсатқа жету жолдары ЕПМ қызметін жоспарлау мен қаржылық басқару ерекшеліктерімен анықталады.

Қаржылық  жоспарлау мен болжамдау денсаулық сақтауды қаржылық басқарудағы маңызды  қызмет болып табылады. Дәл осы қаржылық жоспардарды құрастыру мен жүзеге асыруға ЕПМ дің қаржылық ресурстармен қамтамасыз етілуі тәуелді. Денсаулық сақтаудағы қаржылық жоспарлаудың объектілері жеке ЕПМ дің қаржылық қызметі болады.

Медициналық мекеменің қаржылық жағдайына әсер ететін негізгі екі топты бөліп қарастыруға болады:

1) Сыртқы факторлар

2) Ішкі факторлар

Сыртқы факторлар медициналық көмектің, қызмет бағытының және т.б.түрлерінің әр түрлі пайдасын медициналық мекеме жұмысының нағыз көрсеткіштеріне байланыссыз анықтайды. Бұл қазіргі жағдайларда экокномикалық көзқараспен қарағанда ЕПМ нің ең рационалды  қызмет бағыттарын таңдау ориентирлері. Алайда бұл қоғамның және медицинаның көзқарасы бойынша тиімді қызмет түрі болмауы да мүмкін.

Ішкі факторлар медициналық мекеменің ерекшеліктерімен аныталады. Бұл медициналық мекеме өз жұмысында бір нәрсе өзгерту арқылы әсер ете алатын факторлар.

Мысалы, көрсетілетін қызметтерге тарифтердің жеткіліксіздігінен медициналық мекеме тіпті жақсы өндірістік көрсеткіштерімен салмақты қаржылық қиындықтар көруі мүмкін, немесе керісінше, төмен өндірістік көрсеткіштерімен тұрақты бюджеттік қаржыландырудың арқасында жақсы қаржылық жағдайда болуы мүмкін.

Медициналық сақтандыру экономикалық негізін арнайы сақтандыру фондтары қаржыландырылатын денсаулық сақтаудың жүйесі. Сақтандыру фондының үлкендігі мен оның қажетті резервін аурудың қауіптік жағдайының болу ықтималдылығының негізінде есептеледі. Сақтандыру салымының көлемі адам денсаулық жағдайына, жасына байланысты. Сонымен қатар, қоршаған ортаның қолайсыз факторларының әсер ету дәрежесі мен динамикасы да есептеледі (өндірістік және тұрмыстық жағдайлар, экологиялық шарттар және т.б.). Медициналық сақтандыруда шаралардың аймақтық  статусы және сақтандыру фондтарының ресурстары бекітіледі,  емдік-профилактикалық көмекті қаржыландыру тәртібі және шарттары анықталады.

Медициналық сақтандыру жүйесі емдік-профилактикалық мекемелердің әкімшілік-шаруашылық өзіндігін қарастырады, олардың қаржыландырудың дефицит болмауы және халықтың әлеуметтік қорғалмаған бөлігіне медициналық  көмек  көрсетуде әлеуметтік кепілдікті қамтамасыз ету. Денсаулық сақтауды қаржыландырудың негізгі сатысы ретінде медициналық сақтандырудың аймақтық фондтары болады. Бұл фондтар азаматтармен немесе кәсіпорындармен, мекемелермен, ұйымдармен, медициналық емдік-профилактикалық мекемелермен  құқықтық және қаржылық қатынастарға түсетін өздік коммерциялық емес экономикалық құрылымдар ретінде әрекет етеді.

Медициналық сақтандыруда сақтандыру жағдайы деп аурудың пайда болуын ғана емес, сонымен бірге ауру бойынша медициналық көмекті көрсету фактысы да аталады. Мұнда сақтандыруды орнына келтіру халыққа көрсетілген медициналық  көмекті төлеу формасы болады, ол айқын медициналық қызметтердің жиынтығынан тұрады (диагностикалау, емдеу, алдын алу).  Медициналық сақтандыру кәсіпорынның пайдасынан бөлу арқылы жүзеге асырылады немесе сәйкес келісім жасау арқылы халықтың өзіндік ақшалары арқылы жүзеге асырылады.

4 ҚР-НЫҢ ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ САЛАСЫН ДАМЫТУДЫҢ 2011-2015 ЖЫЛДАРҒА АРНАЛҒАН «САЛАМАТТЫ ҚАЗАҚСТАН» МЕМЛЕКЕТТІК БАҒДАРЛАМАСЫ

Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау iсiн реформалау мен дамытудың 2011 - 2015 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасын (бұдан әрi - Мембағдарлама) iске асыру кезеңiнде мынадай белгiлi бiр нәтижелерге қол жеткiзiлдi:

- «Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесi туралы» Қазақстан Республикасының Кодексi қабылданды

- тегiн медициналық көмектiң кепiлдiк берiлген көлемi бойынша ең төменгi стандарттар белгiлендi;

Қазақстан Республикасында ана мен бала өлiм-жiтiмiн төмендету жөнiндегi 2011 - 2015 жылдарға арналған, Қазақстан Республикасында қан қызметiн жетiлдiру жөнiндегi шаралар туралы 2011 - 2015 жылдарға арналған, Қазақстан Республикасында ЖҚТБ iндетiне қарсы iс-қимыл жөнiндегi 2011 - 2015 жылдарға арналған, Қазақстан Республикасында кардиологиялық және кардиохирургиялық көмектi дамытудың 2008 - 2016 жылдарға арналған, «Саламатты өмiр салты» жөнiндегi 2008 - 2016 жылдарға арналған салалық бағдарламалары әзiрлендi және енгiзiлдi:

- шекараны санитариялық қорғау жүйесi қалыптасты: мемлекеттiк шекарада ел аумағын аса қауiптi инфекциялық аурулардың әкелiнуiнен және таралуынан қорғауды қамтамасыз ететiн санитариялық-карантиндiк пункттер желiсi кеңейтiлдi;

- жалпы дәрiгерлiк практика қағидаты бойынша жұмыс iстейтiн бастапқы медициналық-санитариялық көмек (бұдан әрi - БМСК) қызметiн реформалау жүргiзiлдi, қанайналым жүйесi ауруларын ерте анықтау тұрғысынан балаларды, ересек халықты профилактикалық қарап-тексеру, ұрпақты болу жүйесiнiң онкопатологиясын ерте анықтау тұрғысынан әйелдердi скринингтiк зерттеу жүргiзiлуде;

- дәрi-дәрмекпен тегiн және жеңiлдiктi түрде қамтамасыз ету енгiзiлдi;

- мемлекеттiк медициналық ұйымдар желiсiн типтеу және стандарттау жүргiзiлдi, денсаулық сақтау ұйымдары желiлерiнiң мемлекеттiк нормативi бекiтiлдi;

- денсаулық сақтау ұйымдарының материалдық-техникалық базасын нығайту жөнiндегi iс-шаралар жүргiзiлдi;

- тәуелсiз медициналық сараптама жүйесi құрылды;

2011 жылғы 1 қаңтардан бастап Бiрыңғай ұлттық денсаулық сақтау жүйесi (бұдан әрi - БҰДЖ) кезең-кезеңмен енгiзiлуде, ол пациенттерге дәрiгер мен медициналық ұйымды еркiн таңдауды қамтамасыз етудi, медициналық қызмет көрсетудiң бәсекелестiк ортасын қалыптастыруды, медициналық ұйымдардың түпкiлiктi нәтижелерге қол жеткiзуге бағытталған жұмысын және нақты шығындар бойынша медициналық қызметтерге ақы төлеудi көздейдi:

- туберкулез, психикалық және инфекциялық ауруларды емдеудi қоспағанда, стационарлық және стационарды алмастыратын көмек көрсетуге арналған бюджеттi облыстық деңгейде, ал 2011 жылдан бастап республикалық деңгейде шоғырландыру жүргiзiлдi;

- Денсаулық сақтау менеджерлерiн даярлау жүзеге асырылуда;

- «Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау секторындағы технологияларды беру және институционалдық реформа жүргiзу» жобасы Дүниежүзiлiк банкпен бiрлесiп iске асырылуда;

- Дәрiлiк заттар дистрибуциясының бiрыңғай жүйесi енгiзiлдi;

- Денсаулық сақтау саласына ақпараттық технологиялар енгiзiлуде;

- Барлық өңiрлерде филиалдары бар республикалық ақпараттық-талдау орталығы құрылды;

- Санитариялық-эпидемиологиялық қызметтi қайта құрылымдау жүргiзiлдi,

- Тiгiнен басқару құрылды;

- Денсаулық сақтау саласындағы бақылау аясында тәуекелдi бағалау жүйесi енгiзiлуде.

Мембағдарламаны iске асыру кезеңiнде:

- Демографиялық жағдайдың жақсаруы, халықтың туу денгейiнiң 18,42-ден (2005 ж.) 22,75-ке (2008 ж.) дейiн артуы;

- Өлiм-жiтiм көрсеткiшiнiң тұрақтануы - 9,74 (2005 ж. - 10,37);

- Халықтың табиғи өсу коэффициентiнiң 1000 адамға шаққанда 13,01-ге (2005 ж. - 8,05) дейiн өсуi байқалды.

Республикада халықтың саны 2005 жылмен салыстырғанда 762,6 мың адамға ұлғайды және 2010 жылдың басында 16004,6 мың адамды құрады. Мембағдарламаны iске асыру кезеңiнде сырқаттанушылықтың сәл ұлғаю (1,7%) үрдiсi белгiлi болды. Сырқаттанушылық құрылымында бiрiншi орынды тыныс алу ағзаларының аурулары (39,37%), екiншi - жарақаттанушылық пен уланулар (6,88%), үшiншi - несеп-жыныс жүйелерiнiң аурулары (6,86%), одан кейiн асқорыту ағзаларының аурулары (6,46%), терi және терiасты жасушаларының аурулары (6,08%), қан және қан өндiру ағзаларының аурулары (4,24%), қанайналым жүйесiнiң аурулары (3,72%), инфекциялық және паразиттiк аурулар (3,24%), басқа да аурулар (23,14%) алады.

Демографиялық жағдайдағы оң iлгерiлеушiлiкке қарамастан, ана мен бала денсаулығының темен деңгейi сақталуда. Ұрпақты болу өзектi проблема күйiнде қалып отыр, некеге тұрғандардың 16 %-ға жуығы ұрпақсыз болып табылады. Бұл көбiнесе жыныстық жолмен берiлетiн инфекциялардың (бұдан әрi - ЖЖБИ) кеңiнен таралуына және түсiктiң жоғары деңгейiне байланысты, бұл өз кезегiнде халықтың, ең алдымен жас адамдардың қауiпсiз жыныстық мiнез-құлқымен айқындалады. Тiркелген жағдайлардың статистикасына сәйкес елдегi 4 жүктiлiктiң 1-i жасанды үзумен аяқталады. 15-19 жас аралығындағы жасөспiрiм қыздардың босану жиiлiгiнiң ұлғаю үрдiсi бар және 2008 жылы 1000 адамға шаққанда 31,1-дi құрады. Ана өлiм-жiтiмiнiң негiзгi себептерi (100 мың тiрi туғандарға шаққанда 2005 ж. - 40,5; 2009 ж. - 36,9) акушериялық қан кетулер, гестоздар, экстрагениталдық патологиялар болып отыр.

2005 жылы нәресте өлiм-жiтiмiнiң деңгейi 1000 тiрi туғандарға шаққанда 15,1-дi құрады. 2008 жылдан бастап тiрi туу және өлi туу өлшемдерiнiң енгiзiлуiмен нәресте өлiм-жiтiмiнiң көрсеткiшi 20,7-нi құрады және 2009 жылы 1000 тiрi туғандарға шаққанда 18,4-ке дейiн төмендеу үрдiсi байқалады. Нәресте өлiм-жiтiмiнiң негiзгi себептерi перинаталдық кезеңде туындаған жағдайлар болып табылады (60,4%). Нәресте өлiм-жiтiмiнiң құрылымында екiншi орынды туа бiткен патология алады, бұл жүргiзiлген ерте диагностиканың (туа бiткен патологияны анықтау мәнiне жүктi әйелдердiң скринингi) жеткiлiксiздiгiн, ата-аналардың саламатты өмiр салтын сақтамайтындығын және республиканың бiрқатар өңiрлерiнде қолайсыз экологиялық жағдайды айғақтайды.

2007 - 2009 жылдардағы деректердi талдау өлiм-жiтiмнiң барлық себептерi арасында 1 жасқа дейiнгi балалардың респираторлық аурулардан және пневмониядан өлiм-жiтiмi 3-орынды, инфекциялық аурулардан өлiм-жiтiмi 1-орынды алатынын көрсеттi. 2008 жылы Қазақстан Республикасында 5 жасқа дейiнгi балалардың пневмониямен сырқаттанушылығының 33774 жағдайы тiркелдi. 2008 жылы 5 жасқа дейiн балалар өлiм-жiтiмi жағдайының жалпы саны 8 225 баланы құрады, пневмониядан 1,5 мың бала қайтыс болды.

Қазiргi таңда пневмококктық инфекциядан ең тиiмдi және экономикалық пайдалы қазiргi заманғы медицинадағы профилактикалық iс-шара вакцинация болып табылады. Республиканың профилактикалық екпелерiнiң күнтiзбесiне 2 айлық балаларға пневмококктық инфекцияға қарсы вакцинацияны енгiзу 5 жасқа дейiнгi балалардың пневмониямен сырқаттанушылығын 50 %-ға дейiн, өлiм-жiтiмiн 20 %-ға дейiн айтарлықтай төмендетуге қол жеткiзуге мүмкiндiк бередi.

Қазiргi таңда Қазақстанда егде жастағы адамдар барлық халық санының 7,7 %-дан астамын құрайды. Бiрiккен Ұлттар Ұйымы сарапшыларының болжамдары бойынша таяу жылдары Қазақстанда егде жастағы адамдардың саны 11 %-ға артатындығы күтiлуде. Соған байланысты оларға медициналық көмек көрсетудi жақсарту үшiн республикада геронтологиялық көмек жүйесiн құру қажет.

Өткен бесжылдық кезеңде әлеуметтiк мәнi бар аурулардың таралушылығы мен халық өлiм-жiтiмiнiң кейбiр көрсеткiштерiнiң төмендеуi байқалады. Мәселен, туберкулезден болған сырқаттанушылық пен өлiм-жiтiм көрсеткiшi (100 мың адамға шаққанда тиiсiнше 147,3-тен 105,5-ке дейiн және 20,8-ден 12,5-ке дейiн) төмендеген. Сонымен қатар осы ауру бойынша эпидемиологиялық жағдай шиеленiскен күйiнде қалып отыр. Бәсекеге қабiлеттiлiктiң жаһандық индексiнiң рейтингiнде Қазақстан сырқаттанушылық бойынша 94-орында (2007 жылы - 130,0 орын) және туберкулездiң бизнеске әсер етуi бойынша 111 позицияда тұр.

Жүргiзiлiп жатқан ауқымды құрылысқа, «DОТS-плюс» туберкулездi емдеу бағдарламасының iске асырылуына қарамастан, туберкулездiң таралуын, дәрiге төзiмдiлiгiнiң дамуын және өлiм-жiтiмдi эпидемиологиялық қадағалау мәселелерi өзектi күйiнде қалып отыр.

Қатерлi iсiкпен сырқаттанушылықтың кейбiр көрсеткiштерi (100 мың адамға шаққанда 192,5-тен 182,6-ға дейiн) төмендегендiгi байқалады. Сонымен қатар, асқынған түрлерi көбеюде (16,2%), ал өлiм-жiтiм жалпы өлiм-жiтiм себептерiнiң құрылымында үшiншi орынды алады (12,6%). Алайда жалпы республика бойынша сырқаттанушылықтың төмендеуiмен қатар iрi өнеркәсiптiк өңiрлер бойынша көрсеткiштердiң өсуi байқалады. Қатерлi iсiктермен сырқаттанушылықтың ең жоғары үлес салмағы Шығыс Қазақстан және Павлодар облыстарында (44,5%) белгiленген.

Дүниежүзiлiк денсаулық сақтау ұйымының (бұдан әрi - ДДҰ) жiктемесi бойынша Қазақстан АИТВ/ЖИТС iндетiнiң шоғырланған сатысында (орташа әлемдiк көрсеткiш 1,1% болғанда халықтың 0,2 %-ы). Халықаралық сарапшылардың бағалау деректерi бойынша Қазақстанда АИТВ ауруы бар тұрғындардың саны 16 мың адамды құрайды, бұл тiркелгендердiң санынан 2 есеге жуық артық. АИТВ жұқтырғандардың жалпы санының шамамен 1/4-iн құрайтын АИТВ жұқтырған әйелдердiң саны өсуде. 2008 жылы жүктi әйелдер арасында АИТВ жұқпасының жиiлiгi 2005 жылдан бастап жыл сайын 0,01 %-ға арта отырып, 0,07 %-ды құрады, бұл АИТВ-ның анадан балаға берiлу ықтималдылығын арттырады. Сонымен қатар, халықтың АИТВ/ЖИТС туралы хабардар болуының төмендiгi осы патология бойынша жағдайдың нашарлауының нақты қауiптiлiгiне ықпал етедi.

Жарақаттанушылық тек Қазақстан үшiн ғана емес, сонымен қатар көптеген әлем елдерi үшiн де қазiргi заманғы медициналық-әлеуметтiк маңызды проблемалардың бiрi болып отыр. Қазақстанда жарақаттар халықтың сырқаттанушылық құрылымында, еңбекке уақытша жарамсыздық және өлiм-жiтiм құрылымында екiншi орынды, бiрiншi рет мүгедектiкке шығу бойынша үшiншi орынды алады. Сонымен қатар, әртүрлi жарақат алған адамдарды оңалту және еңбекке жарамдылығын қалпына келтiру бойынша жүйелi тәсiл жоқ.

Соңғы жылдары алғашқы мүгедектiк деңгейiнiң терiс серпiнi қалыптасты (10 мың адамға шаққанда республикада мүгедектiкке алғашқы шығудың қарқынды көрсеткiшi 2007 жылы - 27,7-нi, 2008 жылы - 28,8-дi, 2009 жылы - 29,2-нi құрады), бұл денсаулық сақтаудың профилактикалық бағыттылығының нашарлығының дәлелi болып табылады.

Экологиялық ахуалдың нашарлауы қоршаған ортаның зиянды факторларының әсерiне байланысты ауруларды (тыныс алу ағзаларының аурулары, онкологиялық аурулар, аллергиялық аурулар және тағы басқалар) диагностикалау және емдеу қызметiне деген сұраныстың артуына ықпал етедi.

Соңғы жылдары санитариялық-эпидемиологиялық жағдайдың оң серпiнi байқалады, елеулi инфекциялық аурулардың бiрқатарының төмендегенi тiркелген, ал вакцинамен басқарылатын кейбiр инфекциялық аурулар бойынша толық жою немесе элиминациялау мiндетi жолға қойылған.

Жыл сайын қауiпсiз ауыз сумен қамтамасыз етiлген халықтың үлес салмағы артып келедi, ол 2009 жылдың қорытындысы бойынша 81,8 %-ды құрады, эпидемиялық маңызды объектiлердiң санитариялық-эпидемиологиялық жағдайы жақсаруда. Аса қауiптi инфекциялардың табиғи ошақтарында қажеттi профилактикалық iс-шаралар кешенi қамтамасыз етiлдi, оларда халықтың топтық сырқаттанушылық жағдайларына жол берiлген жоқ. Шекаралас мемлекеттермен эпидемиологиялық жағдайдың қиындағаны туралы шұғыл хабарлау жүйесi енгiзiлдi.

Сонымен қатар, қызметтiң инфекциялық емес аурулардың алдын алу бойынша қоғамдық денсаулық сақтаудағы қызметiн күшейту мәселелерi шешiмiн таппай келедi. Өткiзiлетiн санитариялық-эпидемиологиялық сараптаманың сапасы мен жеделдiгiн арттыру қажет, аккредиттеу жүйесi нашар дамыған, зертханалық зерттеулердiң және халық денсаулығына сыртқы орта факторларының әсер ету қауiп-қатерлерiн бағалаудың халықаралық стандарттары жеткiлiксiз енгiзiлген. Өнiмнiң және қызметтердiң қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету саласында тұтынушылардың құқықтарын қорғау жүйесi дамымаған.

Дезинфекциялаумен және дератизациялаумен айналысатын ұйымдардың қызметiн бiрыңғай үйлестiрудi қалыптастыру бөлiгiнде олардың қызметiн жетiлдiрудi, өткiзiлетiн iс-шаралардың сапасы мен тиiмдiлiгiн арттыруды талап етедi.

Биологиялық терроризмнiң өсу қауiптерiне және аса қауiптi инфекциялардың таралуына байланысты ұлттық биологиялық қауiпсiздiк жүйесiн құру кажет.

5 ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ ЖҮЙЕСIНІҢ НЕГІЗГІ КӨРСЕТКІШТЕРІ

Денсаулық сақтаудың негiзгi көрсеткiштерiнiң серпiнi денсаулық сақтау саласына бағытталған бюджет қаражатын жыл сайын көбейе түскенiнiң дәлелi. Мәселен, 2004 - 2009 жылдар аралығындағы кезеңде тегiн медициналық көмектiң кепiлдiк берiлген көлемiн (бұдан әрi - ТМККК) қаржыландыру көлемi 90,5-тен 273,1 млрд. теңгеге дейiн көбейген. 2009 жылы Алматы, Жамбыл, Қызылорда және Оңтүстiк Қазақстан облыстарының, ТМККК қаржыландырылуын орта республикалық деңгейге дейiн кезең-кезеңмен жеткiзуге республикалық бюджеттен ағымдағы нысаналы трансферттермен 5,4 млрд. теңге бөлiнген болатын.

Соңғы жылдары денсаулық сақтау саласындағы жан басына шаққандағы шығыстар көлемi де айтарлықтай өскен: 2004 жылы 8 740 теңге болса, 2009 жылы 30 373 теңгеге дейiн өскен.

Мембағдарламаны iске асырған уақытта төсекпен қамтамасыз етiлу көрсеткiшi 10 мың адамға шаққанда 70,2-ге дейiн төмендеген (2005 ж. - 73,1). Бұл ретте, ауруханалық төсектер саны тек 2 330 бiрлiкке азайды. Сонымен бiрге стационарға емдеуге жатқызылған 30 %-ға дейiнгi науқастар стационарлық емге мұқтаж емес; жедел медициналық көмектi шақырту саны (2005 ж. 4 658 971-ден 2008 ж. 4 978 393-ке дейiн), оның iшiнде негiзсiз шақыртулар саны (тиiсiнше 126 756-дан 189 498-ге дейiн) көбейген.

Стационарды алмастыратын технологиялардың дамығандығы байқалады. Мәселен, амбулаториялық-емханалық ұйымдардың жанындағы күндiзгi стационарда 445 145 науқас (2005 ж. - 278 813), ауруханалардағы күндiзгi стационарда - 64 081 науқас (2005 ж. - 56 728), үйдегi стационарларда 158 758 науқас (2005 ж. - 155 480) емделген. 2009 жылы амбулаториялық-емханалық денсаулық сақтау ұйымдарында 104,5 млн. пациент қабылданған (2005 жылы - 99,3 млн.), бұл 1 тұрғынға шаққанда бұрынғы - 6,6 деңгейде қалып отыр.

Қазiргi таңда 50 денсаулық сақтау ұйымына Денсаулық сақтаудың бiрыңғай ақпараттық жүйесi (бұдан әрi - ДБАЖ) енгiзiлдi. Қашықтықтан мамандандырылған медициналық көмектiң қолжетiмдiлiгiн арттыру мақсатында Министрлiк 2004 жылдан бастап «Ауылдық (селолық) жерлерде денсаулық сақтаудағы телемедицинаны және ұтқыр медицинаны дамыту» атты инвестициялық жобаны iске асырып келедi. Соған байланысты қазiргi таңда 14 өңiрде ауылдық денсаулық сақтау саласына телемедицина кезең-кезеңмен енгiзiлуде. Телемедицина сеанстары түрлi бейiндегi мамандардың қатысуымен телеконференция түрiнде өткiзiледi: 2009 жылы 13 өңiрде 10 611 телемедициналық консультация өткiзiлдi.

Республикада денсаулық сақтау ұйымдары желiсiнiң жаңа мемлекеттiк нормативiне өту жалғасуда. «Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесi туралы» Қазақстан Республикасының Кодексiн iске асыру барысында Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2009 жылғы 15 желтоқсандағы № 2131 қаулысымен денсаулық сақтау ұйымдары желiсiнiң мемлекеттiк нормативi әзiрлендi және бекiтiлдi, бұл денсаулық сақтау ұйымдары желiсiн реттеуге, көпбейiндi ауруханалар желiсiн құруға, БМСК-ның қолжетiмдiлiгiн, бiрiншi кезекте ауыл халқы үшiн қолжетiмдiлiгiн қамтамасыз етуге мүмкiндiк бередi. Бұдан басқа, медициналық ұйымдарды шаруашылық жүргiзу құқығындағы мемлекеттiк кәсiпорын мәртебесiне кезең-кезеңмен ауыстыру басқару, қаржыландыру жүйесiн, денсаулық сақтау саласындағы инвестициялық саясатты жетiлдiруге, медициналық ұйымдардың қызметтерiнiң экономикалық тиiмдiлiгiн арттыруға, сондай-ақ кадрмен қамтамасыз ету мәселелерiн шешуге мүмкiндiк бередi.

Жоғары технологиялық қызметтер секторын дамыту жалғасуда. Қазiргi уақытта «Ұлттық медициналық холдинг» АҚ (бұдан әрi - Холдинг) құрамына жоғары технологиялық көмек көрсететiн бес республикалық ғылыми орталық: Ана мен бала ұлттық ғылыми орталығы, Республикалық балаларды оңалту орталығы, Республикалық диагностикалық орталық, Нейрохирургия ғылыми орталығы, Жедел медициналық жәрдем ғылыми-зерттеу институты кiредi. 2011 жылы тағы бiр объект - Кардиохирургия республикалық ғылыми орталығының құрылысын аяқтау жоспарланып отыр.

Сонымен қатар, денсаулық сақтау секторында бiрқатар iргелi проблемалар бар. Мәселен, денсаулық сақтау саласы, әсiресе бастапқы медициналық-санитариялық көмектi дамытуда қосымша салымдарды қажет етедi. ТМККК қаржыландыруды жыл сайын ұлғайтуға қарамастан (2003 ж. 64,8 млрд. теңгеден 2009 ж. 464,1 млрд. теңгеге дейiн), ол да қосымша шығыстарды қажет етедi. Негiзгi проблемалар тек ресурстардың жеткiлiксiздiгiне байланысты емес, сонымен қатар оларды пайдалану тиiмдiлiгiнiң төмендiгiне де байланысты болып отыр, яғни қазiргi таңда денсаулық сақтауды басқару мен қаржыландыру оның тиiмдiлiгiне емес, желiнiң қуаттылығын ұстауға бағдарланған.

БМСК-тi қаржыландырудың тиiмдi тетiктерi: ынталандыру төлемдерiне қаржыландырудың болмауы (44%), нормативтiк құқықтық базаны жетiлдiрмеу, заңды тетiктердiң болмауы (25%); денсаулық сақтау менеджерлерiн нашар даярлау (6%) себептi жеткiлiксiз пайдаланылады.

Бұдан басқа, тариф белгiлеудiң объективтiк емес қолданыстағы жүйесi, мемлекеттiк денсаулық сақтау ұйымдары дербестiгiнiң төмендiгi мен бiлiктi менеджерлердiң болмауы медициналық қызметтердi ұсынушылардың бәсекелестiгiн дамытуды тежейдi.

Медициналық қызметтерге қол жеткiзудiң әркелкiлiгi мен медициналық қызметтер сапасының нашарлығы сақталуда. Мәселен, Қазақстан халқының 40 %-дан астамын ауыл адамдарының құрайтындығына қарамастан, қазiргi таңда денсаулық сақтау саласының инфрақұрылымы мегаполистерге, атап айтқанда Астана және Алматы қалаларына шоғырланған. Бұл елiмiздiң әртүрлi өңiрлерiндегi пациенттердiң сапалы  және жоғары технологиялық медициналық қызметтерге қолжетiмдiлiгiн айтарлықтай қиындатады. Өңiрлер бойынша ресурстарды әркелкi бөлу де байқалады. Мәселен, 2009 жылы ТМККК-ге арналған шығыстарды жұмсау бiр тұрғынға шаққанда 12 964 теңгеден 21 289 теңгеге дейiн құрады.

Осыған байланысты өңiрлiк денсаулық сақтау мәселесi аса көңiл бөлудi талап етедi, сондықтан Мембағдарламаның негiзгi мiндеттерiнiң бiрi қаржыландыруды, медициналық көмектi өңiрлiк теңестiру, қазақстандықтардың сапалы және жоғары технологиялық медициналық көмекке әдiл қол жеткiзуiн қамтамасыз ету болып табылады.

Қазiргi таңда медициналық ұйымдарды материалдық-техникалық қамтамасыз етудiң жеткiлiксiз деңгейi проблемалы мәселе күйiнде қалып отыр. Мысалы, жедел медициналық жәрдемдi медициналық жабдықтармен және медициналық мақсаттағы бұйымдармен жарақтандыру республика бойынша 51,69 %-ды құрайды. Елдiң бiрқатар өңiрлерiнде медициналық көмек көрсететiн ұйымдар (жедел медициналық жәрдем станциясы, БМСК, сот-медициналық сараптама және басқалар) бейiмделген үлгiдегi емес үй-жайларда орналастырылған, 400-ден астам (4,3 %) денсаулық сақтау ұйымы авариялық ғимараттарда орналасқан.

Сонымен қатар, денсаулық сақтаудың бiрiншi буынында жалпы дәрiгерлiк практика және халықпен профилактикалық жұмыста денсаулықты сақтаушы технологиялар нашар дамуда.

Бұдан басқа, нормативтiк талаптар қаржылық қамтамасыз етумен сәйкес келмейтiнi байқалады. Бюджеттiң болмауына байланысты «Арнайы әлеуметтiк қызметтер туралы» Қазақстан Республикасының Заңы iске асырылмай отыр.

Медицина қызметкерлерiне еңбекақы төлеу деңгейi төмен күйiнде қалып отыр, олардың жұмысының түпкiлiктi нәтижесiне негiзделген еңбекақы төлеуге сараланған тәсiл жоқ. Бұдан басқа, жер жерлерде, әсiресе ауылдық өңiрлерде бiлiктi кадрлардың тапшылығы байқалады, бұл республиканың ауыл халқын медицина қызметтерiмен қамтамасыз етудi қиындатады.

БҰДЖ-ның белсендi енгiзiлуiне қарамастан қазiргi таңда денсаулық сақтау саласында ақпараттық-коммуникациялық инфрақұрылымның төмен деңгейi, медициналық қызметкерлердiң арасындағы компьютерлiк сауаттылық деңгейiнiң төмендiгi және емдеу-профилактикалық үдерiстi автоматтандырудың жоқтығы сақталуда.

Мембағдарламаны iске асыру кезеңiнде денсаулық сақтау кадрларын даярлау сапасына қолжеткiзу жөнiнде нақты жұмыстар жүргiзiлдi. Медициналық және фармацевтикалық бiлiм берудiң нормативтiк базасы құрылды, 2007 жылдан бастап кәсiби бағытқа негiзделген және әлемдiк озық тәжiрибеге сүйенген медициналық жоғары бiлiм берудiң жаңа бағдарламалары iске асырылуда. Мемлекеттiк медициналық жоғары оқу орындары соңғы 10 жылда алғаш рет оқыту-клиникалық және зертханалық құрал-жабдықтар сатып алды, жоғары оқу орындарының 85 %-ы үлкен дербестiк алып, шаруашылық жүргiзу құқығындағы мемлекеттiк кәсiпорындар статусына ауысты. Бiлiм берудiң инновациялық технологияларын енгiзу жұмыстары кезең-кезеңiмен жүзеге асырылуда. Құрылған оқыту-клиникалық орталықтары студенттер мен интерндердi клиникалық даярлықтан өткiзуге мән беруге мүмкiндiк туғызып отыр. Медициналық бiлiм берудiң дүниежүзiлiк федерациясы ұсынған сапаны жақсартудың жаһандық стандарттарына негiзделген базалық медициналық бiлiмдi институциялық аккредиттеудiң ұлттық стандарттары әзiрлендi. Мембағдарламаны iске асыру кезеңiнде медицина кадрларының бiлiктiлiгiн шетелде арттыруға, шетелдiк жетекшi мамандарды Қазақстан Республикасына тарта отырып, мастер-кластар ұйымдастыруға көп көңiл бөлiндi.

Денсаулық сақтау саласын бiлiктi кадрлармен қамтамасыз ету мәселесi өзектi проблема күйiнде қалып отыр. Бүгiнгi таңда салада шамамен 59 мыңнан астам дәрiгер еңбек етедi. Медициналық ЖОО-ларға қабылдаудың 9,5 %-дан астам өсуi есебiнен жоғары бiлiмi бар медицина кадрлары санының жыл сайын ұлғаюына, оқу бiтiрушiлер санының ұлғаюына қарамастан салада, әсiресе ауылдық жерлерде кадрлардың тапшылығы сақталуда. Ауыл халқының дәрiгер кадрларымен қамтамасыз етiлу көрсеткiшi қаламен салыстырғанда шамамен 4 есе кем. Қазақстан өңiрлерi бойынша дәрiгер кадрларды бөлудiң теңсiздiгi өте жоғары болып сипатталады және кейбiр өңiрлерде 10 мың адамға шаққанда 9,5-тен (Алматы облысы) 19,3-ке (Қарағанды облысы) дейiн құрайды.

Кадрлардың «қартаю» үрдiсi байқалады. Салаға жас мамандардың келуiнiң ұлғаюына қарамастан, олардың үлесi жеткiлiксiз және дәрiгер кадрлардың жалпы санының 4 %-ын құрайды. Бұрынғыша мамандыққа деген қызығушылықтың төмендiгi және уәждемелiк тетiктердiң болмауы салдарынан ЖОО-ны бiтiрушi түлектердi жұмыспен қамту деңгейi 87 %-дан аспайды.

Медицина кадрларының санаттылық деңгейiнiң жоғары болуына (42%) қарамастан, олар көрсететiн медициналық қызметтер сапасы тұтынушылар мен жұмыс берушiлердi қанағаттандырмайды.

Денсаулық сақтау саласындағы ғылым саласы дүниежүзiлiк стандарттардан айтарлықтай артта қалып отыр, отандық ғылыми өнiмнiң бәсекелестiкке қабiлетсiздiгi мен қажет етiлмейтiндiгi байқалады. Көрсетiлген мәселенi шешу үшiн 2007 жылдан бастап Медицина ғылымын реформалау тұжырымдамасы iске асырылуда. Медицина ғылымын басқаруды жетiлдiру iс-шаралары басталды. Бiрқатар ғылыми ұйымдар зор дербестiкке қол жеткiзу үшiн шаруашылық жүргiзу құқығындағы мемлекеттiк кәсiпорындар мәртебесiне ауысты. Ғылыми-бiлiм беру-практикалық кластерлер құрылып жатыр. Ғылыми ұйымдарда дәлелдi медицина орталықтары құрылды. Болашағы зор 40-тан астам ғылыми қызметкер АҚШ, Сингапур университеттерiнде ғылыми зерттеулер менеджментi бойынша оқудан өттi. Халықаралық басылым беттерiнде рецензияланған жарияланымдар көбейiп, халықаралық патенттер пайда бола бастады. Медициналық ғылыми ұйымдардың қызметiн рейтингтiк бағалау жүйесi әзiрлендi.

Қабылданған шараларға қарамастан, кадрларды даярлау сапасы, жұмыс iстеп жүрген мамандардың бiлiктiлiк деңгейi, БМСК көрсететiн персоналдың тапшылығы, iрi қалалардағы медицина қызметкерлерiнiң аса көп шоғырлануы, жоғары және орта кәсiптiк медициналық бiлiм алған медицина қызметкерлерi санының теңсiздiгi, жұмысқа деген уәждемелiк ынталандырудың болмауы және денсаулық сақтау қызметкерлерiн әлеуметтiк қорғалудың жеткiлiксiздiгi, ғылыми зерттеулердiң бәсекеге қабiлеттiлiгiнiң төмендiгi, инновациялық жетiстiктердiң жоқтығы

ҚОРЫТЫНДЫ

Қазақстанның денсаулық сақтау саласындағы бiлiм беру қызметiнiң негiзгi проблемалары күйiнде қалып отыр.

Қазақстан Республикасында фармацевтика саласын нарықтық экономика жағдайына бейiмдеу үшiн қайта ұйымдастыру үдерiсi басталды. «Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесi туралы» Қазақстан Республикасының Кодексiн iске асыруда дәрiлiк заттардың, медициналық мақсаттағы бұйымдардың және медициналық техниканың айналысы саласын реттейтiн нормативтiк құқықтық актiлер әзiрлендi. Мемлекеттiк қолдау шаралары отандық кәсiпорындардың сапалы фармацевтикалық өнiмдерiн өндiру көлемiн және номенклатурасын жыл сайын арттыруды қамтамасыз етуге бағытталған.

Дәрiлiк заттарды, медициналық мақсаттағы бұйымдар мен медициналық техниканы тiркеу, сертификаттау, сапасын, сондай-ақ олардың жарнамасын бақылауды қамтамасыз ету қызметi тәртiпке келтiрiлген. Ұлттық ақпараттық дәрi-дәрмек орталығы құрылды.

Нормативтiк құқықтық актiлердi Еуроодақ елдерiнiң нормаларына сәйкес үйлестiру жұмыстары басталды. Қазақстан Республикасы Еуропалық фармокопея комиссиясының ресми бақылаушысы және дәрi-дәрмектердiң жанама әсерлерiнiң мониторингi бойынша ДДҰ-ның халықаралық бағдарламасының толық құқықты қатысушы ел болды. Республикалық және жергiлiктi бюджеттер есебiнен сатып алынатын дәрiлiк заттардың бағасын мемлекеттiк реттеу енгiзiлдi, бұл олардың бағасын орташа есеппен 30 %-ға арзандатуға мүмкiндiк туғызды.

ҚОЛДАНЫЛҒАН ДЕРЕККӨЗДЕР ТІЗІМІ:

1. www.zkolib.kz/zkolib/rus/nav/ak/1

2. http://malimetter.kz/ kazakstan-respublikasynyn-densaulyk-saktau-salasynyn-zhagdajy-zhane-onyn-karzhylandyru-zhujesi- сайты

3. Общественное здоровье и здравоохранение: учебник. 3-е изд,. Перераб. И доп. Медик В.А,. Юрьев В.К.-М,. 2010г- 257ст

4. Общественное здоровье и здравоохранение. Практикум: учебное пособие.-М,. 2010.-589ст

5.  www.akorda.kz/upload/content.../salamatty_kazakstan-сайты

6.  Общественное здоровье и здравоохранение. Практикум: учебное пособие. Медик В.А. и др.-М,. ГЭОТАР-Медиа 2013г-324ст

7. Организация и оценка качества лечебно-профилактической помощи населению: учебное пособие/ под.ред. В:З. Кучеренко.-М.,2009г-198ст