Ресейде тәрбие, мектеп және педагогикалық ой-пікірдің дамуы.
(ерте кезден бастап ХҮІІІ ғасырға дейін)
Киев және Москва мемлекеттерінде балаларды
тәрбиелеу және оқыту.
Ертедегі словяндар қауымдық құрылыс жағдайында өмір сүрген барлық басқа халықтар сияқты, қауымда балаларды өмірге даярлай отырып, өлкелеу ұрпақты тәрбиеледі. Оларға жер шаруашылығының, ал кейінірек қолөнер еңбегінің дағдыларын берді.
Балалардың бойына ержүректікті, шыдамдылықты сіңіре отырып, әкелері оларды әскери істің дағдыларына үйретті. Баланың жасы кәмелетке толғанда әкесінің садақ пен жебені баласына сыйлау дәстүрі кеңінен сақталды. Жанұяда және рулық қауымда балаларды адамгершілікке тәрбиелеумен айналысты, оларды салт-дәстүрлерді орындауға, құдайға құлшылық етуге, қаумының аға мүшелерін сыйлауға, бұрынғы өткендерді қастерлеуге үйретті.
Балаларға адамгершілікке тәрбиелеуде шығыссловяндардың оның бай ауыз әдебиеті ерекше роль атқарады: ертегілер, өлеңдер, батырлар жырлары. Тегінде ең берекелі, ең парасатты тәжірибе- әрине, халық түйген тұжырымдар, ғасырлар бойы зергерлік ұқыптылықпен сұрыпталған үрдістер, дамыған даналық дәстүрлер, ұстаздық ойлар болса керек-ті. Бұл – халықтың ауыз әдебиеті, халықтық педагогиканың үлгілері. Бұлар ғасырлар бойы қалыптасқан, ауызша ауыздан-ауызға, ұрпақтан-ұрпаққа беріліп келе жатқан даналығы, олар балаларды өмірлік құбылыстармен таныстырады, оларға жанұялық және қоғамдық қатынастар туралы түсініктер береді.
Ертегілер, батырлар жырлары балаларды еңбекті сүюге, оларды ортасына деген сүйіспеншілікті, адамдар мен табиғатқа деген жақсы қатынастарды, қанаушыларға деген жеккөрушілікті тәрбиелейді.
Орыстың ұлы классик – педагогі К.Д.Ушинский ертегілер туралы былай деп жазды: “Ол халық-ауыз әдебиеті шығармаларынан” орыс халық педагогикасының алғашқы және ғажап талпыныстарын көрсетеді.
ІХ ғасыр Батыс Еуропа жерінде мықты Киев мемлекеті пайда болды, феодалдық құрылыс қалыптасты. Х ғасыр аяғында князьдардың енгізген ресми мемлекеттік діні – христианство – осыған көмектесті.
Князьдар мен шіркеу халық арасында аударма жинақтарды таратты, онда әртүрлі діни әдебиеттерден алынған мақалалар мен педагогикалық сипаттағы үзінділер болды. Балаларда құдайдың алдында қорқыныш сезімін тәрбиелеу, сөзсіз үлкендердің діниелерінің және бастықтардың еркіне бағыну ұсынылды. Балалардың жас кезінен бастап, діни салттарды орындау, құдайға құлшылық ету, ораза ұстау тәрбиенің құралдары деп есептелді.
ХІ ғасырда Киев мемлекетінде дружинниктердің, боярлардың, князьдардың арасынан білімді адамдарды даярлау үшін мемлекеттік мектептер ашылды. Князьдар мен шіркеу діниелерін даярлайтын мектептер ұйымдастырды.
Орыс мемлекетінде сауаттылық жоғары бағаланды. Орыстың батырлар жырларының барлық кейпкерлерінде батырлар сауатты адамдар ретінде бейнеленеді.
ХІІ ғасырдың басында тамаша әдеби-педагогикалық ескерткіш болып табылатын “Владимир Монамахтың балаларына өсиеті”. Ақылды мемлекет қайреткері Владимир Мономах оның балалары батыр, ержүрек, өз жеріне берілген болып өсуіне қамқорлық жасады. Ол балаларын білімге және кітапқа құрметпен қарауды бойына сіңіруге ұмтылды, бес тілді меңгерген және ол үшін шетелден құрметке ие болған өз әкесіндей болуға еліктеу қажет екендігін айтты.
Мономах тәрбиенің негізгі мақсаты – балаларға құдайдың және діниелерінің алдында қорқынышты сендіру, православиялық шіркеудің әдет-ғұрыптарын қатаң орындауды үйрету. Владимир Мономах балаларына қалай өмір сүруді үйретті. Балаларын Отанын сүюді, Отанын жаулардан қорғауды, батыр, ержүрек болуды талап етті. Үлкенді сыйлау, жетім-жесірлерге қамқор болуды үйретті. Сонымен қатар Владимир Мономахтың балаларына Ресейде мәдениет пен педагогикалық ой-пікірдің дамуының жоғары деңгейде екендігін дәлелдейтін тамаша ескерткіш болып табылады.
Орыс князьдіктері ХІІІ ғ.екі ғасырдан астам уақыт монгол-татар басқыншыларының қоластында болды. Басқыншылар орыс халқына көптеген қайғы-қасіретті басынан кешіруге мәжбүр етті. Көптеген материалдық және мәдени құндылықтар жойылды. Басқыншылар ертедегі орыс қалаларын жоқ қылып жіберді, сонымен қатар қаншама кітапханалар, мектептер, кітаптар, ескерткіштер көптеген мәдени құндылықтар жойылып кетті.
Бірақ, археологиялық қазбалар көрсеткендей, тіпті осы қиын кезеңнің өзінде орыс мәдениеті одан әрі дами түсті, жергілікті халықтардың арасында сауаттылық жан-жақты тарала түсті, әсіресе, солтүстік княздіктерде, мысалы: Новгород жерінде, Тверь және Владимир княздіктерінде, жаңа күшейіп келе жатқан Москва княздіктерінде.
Сауаттылықпен халық арасында айналысқан адамдарды “сауаттылық шеберлері” деп аталды. “Сауаттылық шеберлері” баланың әкесімен немесе туысқандарымен келісім бойынша үйінде немесе оқушының жанұясында сауаттылыққа үйретті. Кей жағдайда сауаттылық шеберлерінде біруақытта бірнеше бала оқыды, сонымен шағын мектептер ұйымдастырылды. Әліппеге, діни оқуға үйретті, халық ауыз әдебиетінің шығармаларын пайдаланды.
Батыс Еуропа мектептерінен айырмашылығы, егер онда барлық оқыту латын тілінде жүргізілсе, Ресейде сауаттылыққа оқыту ескі словян тілінде іске асты, оқушылардың ауызша сөйлеу тіліне жақын болды.
Москва қаласының төңірегіне орыс княздіктерінің саяси бірігуі, бірыңғай орталықтандырылған орыс мемлекетінің ұйымдасуы товар-ақша қатынастарының және қалалардың өсуінің күштеріне, Ресейде қолөнермен өнеркәсіптің, мәдениеттің және ағарту ісінің дамуына көмектесті.
ХҮ-ХҮІ ғ.ғ Москвада дарынды шеберлер тамаша храмдарды тұрғызды, оларды қабырғаларында бейнелеу өнерінің керемет өрнектерімен безендірілді. Монастырлар мен княздіктердің сарайларында кітап сақтайтын орындар жасалынды, көптеген грек кітаптары алынды, оның кейбіреулері ескі словян тіліне аударылды.
ХҮІ ғ. Москвада кітап бастырып шығару пайда болды, көптеген кітаптар басылды, оның ішінде оқу-кітаптары, мектептер ашылды.
ХҮ-ХҮІ ғ.ғ тәрбие туралы анық түсінік беретін ескерткіштердің бірі – “Домострой”. Онда бірнеше ғасырлар бойы қалыптасқан қоғамдық, жанұялық және шаруашылық қатынастарын бейнелейді. “Домостройда” көптеген және әртүрлі христиан діні моралінің ережелері айтылады. Балаларда құдайға сүйіспеншілікті оның алдында қорқынышты тәрбиелеуді діниелерін қастерлеу, сөзсіз үлкендерді сыйлауды талап етті. Сонымен қатар балаларды кішіпейілділікке, үй жұмыстарына және қолөнерге оқыту, аналар қыздарын үйрету, ал әкелері – балаларын үйрету ұсынылды.
Украина мен Белоруссиядағы туысқандық мектептер.
ХҮІ-ХҮІІ ғ.ғ. халық ағарту ісінің тарихына құнды үлес қосқан тамаша оқиға болып табылатын Украина мен Белоруссияда туысқандық мектептердің пайда болуы. “Туысқандық” – бұл орын, украин және белорусь халықтарының поляк католиктік езгісіне қарсы күресте бірігу орталықтарының ролін атқаратын ерекше бірлестіктер. Ресейдің Батыс және Оңтүстік – Батыс жерлері ол кезде Польша – Литва мемлекетінің құрамында болатын-ды. “Түпнұсқалық” бірлестігі поляк пандары мен католиктік діниелеріне, олардың поляктандыру және католик дінін енгізу мақсатындағы ұмтылыстарына қарсы бағытталған әртүрлі шараларды іске асырды. Солардың ең негізгілерінің бірі ретінде православие діні және туысқандықтың ұлттық тәуелсіздігі үшін католиктік шіркеуге қарсы күресте өз мектептерін ашып, оны кеңінен пайдаланды. Жарғысы бойынша, туысқандық мектептерге барлық сословиенің балалары қабылданды.
Мектептің жарғысы мұғалімдерден балаға ерекше мән беру және ізгілікпен қарау, олардың арасында ата-аналарының жағдайына қарай айырмашылық болмау керектігін талап етті. Қатаң, “тирандық” жазалауға тыйым салынды.
Туысқандық мектептерде оқу жұмысын ұйымдастырудың жоғары деңгейі қалыптасты, мектепте ойластырылған әдістемелік жұмыстар іске асырылды. Мектептерде жеке оқыту емес, оқушылардың топтық оқытуы ұйымдастырылды. Украина мен Белоруссияның туысқандық мектептерінде сынып-сабақ жүйесі қалыптасты.
1586 жылы бірінші украин туысқандық мектебі Львов қаласында пайда болды. Одан кейін Виленск, Брест, Могилев, Луцк, Киев және басқа да Украина мен Белоруссияда туысқандық мектептер ашылды. Туысқандық мектептердің ректоры және мұғалімдері туысқандықтың жалпы жиналысында сайланылады.
Туысқандық мектептерде бірінші орында славян тіліне оқыту қойылады. Туысқандық мектептерде сонымен қатар грек және латын тілдері, грамматика, риторика, диалектика оқыталады. Осы пәндердің толық курсы тірі қалалардағы (Львов, Луцк, Могилев, Вильне, Киев) туысқандық мектептерде оқытылды.
Украина мен Белоруссия туысқандық мектептері тәжірибесінде тәрбиенің негізгі құралы ретінде халық ауыз әдебиеті пайдаланылады.
Мектеп өмірін дұрыс ұйымдастыру, сынып-сабақ жүйесінің элементтерін пайдалану, балалардың қатысы мен үлгерімін ескертудің дұрыс қойылды және т.б. өте құнды және жаңа болып табылады. Бүгінге дейін өз мәнін жойған жоқ.
Туысқандық мектептердің демократиялық белгілері өз кезінде алдыңғы қатарлы мектептер ретінде Коменскийдің “Ұлы дидактикасының прогрессивті қағидаларымен” үндесіп жатыр.
ХҮІІ ғасырда Ресейде ағарту ісінің дамуы.
ХҮІІ ғасырдың екінші жартысында, әсіресе Москвада көтеріңкі білім беретін мектептердің саны артты. Жаңа грек-латын мектептері ашылды, сонымен қатар грамматикалық деп аталынатын мектептер де жұмыс істеді, онда сауат ашу, ескі словян және грек грамматика, риторикасы, математикасы пәндері оқытылды.
1686 жылы Москва славян-грек-латын академиясы ашылды. Академияның көптеген шәкірттері оқулықтың авторлары академияның және басқа мектептердің оқытушылары болды, сонымен қатар ХҮІІІ ғ. Петрдің ағартушылық реформаларының белсенді қатысушылары. Академияда білім алғандардың ішінен орыс мәдениетінің көрнекті қайраткерлері шықты. Олардың қатарында ХҮІІІ ғ.бірінші жартысында орыс мектептерінде кеңінен қолданылған арифметикадан тамаша басшылықтың құрастырушысы Леонтий Магницкий, ұлы орыс ғалымы М.В.Ломоносов, белгілі жазушы А.Д.Кантемир, архитектор Баженов және басқа да белгілі мәдениет қайраткерлері оқыды.
1755 жылы Москва университетінің ашылуымен жоғары оқу орны ретінде өз мәнін жойды және діни академияға айналды.
Ғылымның дамуы, білімді адамдардың санының өсуі, типографияларды ұйымдастыру оқу әдебиетін шығаруға қолайлы әсер етті. Ол көбее бастады, ол жан-жақты болды. Көп тиражбен әліппелер және т.б. мектептер үшін балалар кітаптары шыға бастады.
Бірнеше рет қайта басталып шыққан Василий Бурцевтің әліппесі кеңінен пайдаланылды.
ХҮІІ ғ.жартысында Епифаний Славинецкий “Балалар тәртібінің ережелері” атты белгілі педагогикалық кітапты құрастырған болатын-ды. Бұл еңбек қоғамдағы мінез-құлық ережелерінің жиынтығы болып табылады. Ережелер негізінен балалар өздерін үйде, қонақта, басқа адамдармен қарым-қатынаста қалай ұстауы керектігі туралы ережелерге тоқталды.
Епифаний Славиницкийдің кеңестері сол кездің өзінде психологиялық тұрғыдан негізделген еді. Кітапта баланың дене жағынан дамуына, денсаулығын нығайтуға, сергек көңіл-күйін сақтауға көмектесетін көптеген құнды гигиеналық ережелерден тұрады. Балалардың моральдық қылықтары туралы айта отырып, Епифаний Славиницкий баланың сыртқы мінез-құлқы оның ішкі қасиеттерінің көрінісі болып табылатындығын атап көрсетті.
