Сақтандыру. Скан

       Басында 3 бет сақтандыру туралы қысқаша реферат, қалғандары сканерден өткізілген , толықтай сақтандыру туралы, қателер абр арасында...
Сақтандыру - әлеуметтік, қоғамдық тәуекелділіктерді реттей отырып басқарумен, сақтандыру қатынастарының тәртібін, түрлерін және шарттары заңдық негіз арқылы реттеумен шектеледі. Нарықтық рефориалардың бастапқы кезеңдерінде сақтандыру үдерісін анықтайтын ережелер болмады, бұл сақтандыру қызметінде тәжірибесі жоқ көптеген компаниялардын пайда болуына әкелді.
    Ұлттық нарықтағы құрылымдық-атқарымдық сақтандыру қызметтері әлеуметтік-экономикалық қатынастардың даму деңгейіне және нарықтағы өзара қатысушыларға бейімделген заңдық сақтандыру негізінің жағдайына тікелей байланысты. Сақтандыру жүйесі азырақ дамыған елдердің заңдарында сақтандыру қызметтері нарығын құру және негізгі қатысушылар әрекеті туралы түсіндірулер беріледі. Бұл Қазақстанға да қатысты: «Сақтандыру қызметі туралы» заңда сақтандыру нарығы   құрылымдық-атқарымдық өзара байланыстары айқын көрсетіліп толық анықтамасы келтірілмейді. 2003 жылғы 10-шілдедегі «Сақтандыру қызметі туралы» қазақстан Республикасы заңының 10-бабына сәйкес сақтандыру нарығына қатынасушыларға мыналар жатады:
- сақтандыру (қайта сақтандырушы) ұйымдары;
- сақтандыру қоры;
- сақтандыру агенті;
- сақтанушы, сақтандырудан пайда алушы;
- уәкілетті аудиторлық ұйым;
- сақтандыруға байланысты кәсіпкерлік қызметті жүзеге aсырушы өзге жеке және заңды тұлғалар. 
    Бұл институттардың өзараіс-қимыл нысандары сақтандыру нарығы қосалқы жүйесінің ауқымын, мазмұнын және негізгі міндеттерін баламалы түрде көрсетуі тиіс: сақтандыру саласындағымемлекеттік органдар мен ұйымдарды, сақтанушылар мен сақтандырушыларды, сақтандыру қызметтері инфрақұрылым нарығының объектілерін. Сақтандыру ісінде мемлекеттің қатысуы мемлекеттік сақтандыруды дамыту мен сақтандыру бизнесін реттеу секілді бағыттарда көрінуі тиіс.
    Мемлекеттік сақтандыруға мемлекеттік бюджет пен оның шығыс бөлігін қалыптастыратын қазір заңдық және атқарушы билік органдарының қарамағындағы халықтың еңбекпен қамтылмағандарын әлеуметтік қамтамасыз етілуін қамтитын    әлеуметтік сақтандыру енуі тиіс. Халықтың бұл тобына түсетін жәрдемақылар мен жеңілдіктер, олардың қоғамға енгізген еңбек үлесіне емес, адамдардың бұл санатының тек мұқтаждық және еңбеккежарамсыздық дәрежесімен анықталады. Сақтандыру төлемдерін қоғамның барлық жұмысқа жарамды мүшелері мен жұмыс берушілердің сақтандыру жарналарынанжиналған қаражаттан төлеу қажет. Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру бүкіл халық үшін міндетті болуы тиіс. Мемлекеттің міндетті ісі- кепілділік. Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру Қорын құру міндетті сақтандырудың жаппай және әлеуметті мәнді түрлері бойынша сақтанушылрдың мүдделерінің жоғарырақ қорғалуын қамтамасыз етеді. Бұл қордың құрылтайшылары ҚР Үкіметі мен
Ұлттық банкі болып есептеледі. Қатысушылары – сақтандырудың міндетті түрлерін жүзеге асыратын барлық сақтандыру ұйымдары.
Сақтанушыларға мәжбүр болған кепілдікті төлемдер Қор арқылы тек, сақтандыру ұйымы таратылуға мәжбүр болған жағдайда жүзеге асырылады.
    Мемлекттік әлеуметтік сақтандырудың міндеттілігі -  әлеуметтік сақтандыру жүйесіне енгізілген адамдарды сақтандыру арқылы қорғауын күшейту; кепілдік; сақтандыру жарналарын жинау және қорларды қалыптастыру есебінен әлеуметтік көрсетілетін  қызметтерді қаржыландыру үшін ресурстарды шоғырландыруға бағдарланған экономикалық; инвестициялық – уақытша ераін ақща қаражаттарын мемлекеттік қарыздар, кәсіпорындар акцияларына, банкінің бағалы қағаздарына және басқа қаржы құралдарына жұмсаудан пайда алу есебіне сақтандыру қорларын арттыруға бағыттау; реттеу-сақтандыру тәуекелдіктерін бөлу міндеттерін орындау қажеттілігінен туындаған. Жалпы нарықтың анықтамасына және оның ішінде сақтандаруға сәйкес оның құрамына сақтандыру ұйымдары мен компаниялар, серіктестіктер, бәсекелес, сақтандыру делдалдары, сақтандыру жарнасын есептеуші мамандар, кеңес берушілер енеді.
    Сақтандыру ұйымның күй – жайын анықтаған кезде басқарудың алдын алу әдістерін пайдаланған және объектінің даму баламаларын бағалаған жөн, себебі, бұл ең алдымен күтпеген жағдайдын белгілірін анықтау, оның ішінде бір қалыпсыз әдістерді жүргізу дамуды болжауды әзірлеудің негізі болады. Бұл қиындық нышандарын, жағымсыз құбылыстарды табуға және бар мүмкіндіктерді анықтауға жағдай жасайды.
    Сақтандыру ұйымдары сақтанушылардың, сақтандырушылардың өскелең талаптарына жауап беретін өзін-өзі реттеудің жетілдірілген мөлшеріне әсер ету мүмкіндігі артықшылық болып табылады. Егер     өзін-өзі реттейтін сақтандыру ұйымына немесе бірлестікте мүшелік міндетті болса, бәсекелестікті шектеу қауіпі тындайды.    Өзін-өзі реттейтін ұйымдар бір қалыпсыз даму заңдарына бағынады, өйткені олардағы өрісінің орналасуы тұрақты да, өзгермелі де, уақытша болуы мүкін, алайда өзара байланыс жүйесінде ажырағысыз және іске асырылғыш болады, Ұйымның мақсатқа сай жаңа сапалы бөліктерді қайта жасауға қабілеттілігі  Өзін-өзі реттейтін ұйымдардың икемділігін, көнгіштігін, бейімделушілігін сипаттайды, Бұл ұйымдарбейкоммерциялық ұйымдар болып есептеледі, олардың қызмет ету көздері болып демеушілердің дарналары, мемлекеттік өкімео органдарының, басқарма, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының көмектері мен қолдаулары және басқа қайырымдылықтар саналады. Ал олардың қызметі, оларды құру нысандары т.б. өзін-өзі реттейтін ұйымдар туралы ережелерді ескеріп, сондай-ақ сақтандыру заңдарымен және сақтандыру нарығының ерекшк шарттарымен анықталады. Сақтандыру нарығындағы ұйымдардың қатарына сақтандыру нарығының кәсіптік қатысушыларын біріктіретін мемлекеттік емес бейкоммерциялық ұйымдарды жатқызуға болады. Сақтандырушылар, делдалдар, сақтандыру агенттері, актуарийлердің өзін-өзі реттейтін ұйымдардың, яғни экономиканың бір саласындағы бір немесе әртүрлерінің қызметін жүзеге асыратындардың тез пайда болатынын шамалауға болады. Қызмет ету мақсаты, кез келген басқа бірлестіктегі сияқты – оған қатысушылардың мүдделерін қорғау және сақтандыру саласын дамыту болып табылады.
Сақтандыру — қоғамның экономикалық қатынастарының айрықша сферасын бейнелейтін көне категорияларының бірі. Сақтандыру сферасы адам өмірінің, өндірістік және әлеу-меттік-экономикалық қызметтің барлық жағын қамтиды. Сақ-тандыруға түрткі болатын басты себеп — бүл өндіріс пен адам өмірінің қауіп-қатерлі сипаты. Сондықтан ендіріс процестерін жалгастыру, азаматтардың жекелеген санаттарының өмір тіршілігі мен әл-ауқатын қолдап отыру мақсатында оларды сатып алу үшін қоғамның, жеке өндірушілердің, олардың топ-тарының (салалық және аумақтық аспектілерде) натуралдық-заттай босалқы қорларын да немесе резервтерін де, сондай-ақ ақша ресурстарын да кіріктіретін қажетті қаражаттары болуы тиіс. Мүндай ақша қаражаттары әдетте резерв және сақтық қорлары түрінде  қалыптасады.
Сақтандырудың мақсаты қоғамдық үдайы өндірістің үздіксіздігін қамтамасыз ету үшін азаматтарды, мүліктерді, өндіріс процестерін қоғамдық және үжымдық қорғау болып табылады.
Сақтандыру категориясы үшін мына белгілер оған тән болып келеді:
1) қатынастардың ықтималдық сипаты;
2) қатынастардың төтенше (жай емес) сипаты (кез келген
аукымда — мемлекеттік, аймақтық деңгейде, кәсіпорын немесе
оның бөлімшесі, жеке адам деңгейінде).
Сақтандыру категориясының қаржы категориясымен ортақ өзгеше белгілері бар:
сақтық қатынастарының ақшалай сипаты;
сақтандырудың қоғамдық енімнің қүнын қайта белуге қатысуы;
оның іс-қимылы ақша қорларын жасап, пайдаланумен косар-ланып отырады;
сақтық қатынастарының бір бөлігінің міндетті сипатынын болуы;
 
ақша қорларын жасап, пайдалану кезіндегі сақтық балама-лыгы барлық жағдайда бола бермейді (қатынастардын. балама-сыздығы).
Сақтандыру шеңберінде мемлекет сақтық ресурстары меншігінің субъектісі болып келетіндікген сақтандыру жалпы мемлекет қаржысының қурамды бөлігі болып табылады, қалған барлық жағдайда сақтық ісін (қызметті, бизнесті) экономика-лық жүйе шеңберіндегі айрықша сақтанушыға немесе оның қайта бөлу процестерін жүзеге асыратын арнаулы қаржы-кредит инс-титуты ретінде қарауға болады.
Сақтандырудың экономикалық моні барлық қатысушылардың төлемдері есебінен оқыс оқиғаға үшырағанға көмек көрсетілетін-дігінде. Демек, сақтандыру — қолайсыз қубылыстар мен кутпеген оқигалар болган кезде жеке жоне заңи тулгалардың муліктік мудделерін қоргау жоне оларга материалдық зиянды төлеу ушін мақсатты ақша қорларын қуру жөне пайдалану жәніндегі қайта бәлгіштік қатьшастардың айрықша сферасы.
Сақтандырудың экономикалық мөніне бүл категорияның қоғамдық арналымының көрінісі ретінде оның бәлу, әтемдік, жинақтық және бақылау функциялары сай келеді.
Бөлу функциясы: бүл функцияның өзгешелігі қапта бөлу ретіндс көрінуі. Ол алдын алу функциясына, мысалы, алдын алу шараларын қаржыландыру жолымен сақтық жағдайының болу мүмкіндігін жоюға бүгіледі. Жеке басты сақтандыруда бөлу функциясы сақтандырудың тиісті түрлерінің жинақтық функ-циясына бүгіледі.
Бақылау функциясы сақтық төлемдерін жүмылдыруды жөне сақтық қорын қатаң мақсатты пайдалануды қамтамасыз етуге байланысты болатын тараптардың нақты қатынастарында көрінеді.
Соңғы уақытта бірқатар зерттеушілер сақтандыру экономи-калық категориясын сипаттау үшін тоуекелдік фунщиясын қарау-ды үсынады, өйткені сақтық тоуекелі сақтандырудың негізгі арналымымен - қолайсыз оқиғалардан болған зиянның орнын толтырумен байланысты.
Сақтық қатынастарының бір бөлігінің салыстырмалы жал-пы бағыттылығы мен (кең арналымдағы резервтік қорларды пай-далана отырып) қогамдық қоргаудың жуйесі арқылы тиісті ақша қаражаттарының арналымы болады. Бүл қатынастар мен қорлар байланысылған жөне жалпыүлттық сипаты бар төтенше уақиғаларды ескертуге жөне жоюға бағытталған. Мүндай жағ-дайларда   түрақты   жүмыс   істейтін   қорлардан   басқа (жалпы мемлекеттік материалдық резервтерден, Үкіметтің резервтік қорларынан) көсіпорындардың, үйымдардың, халық-тың ерікті қайырымдылықтары есебінен қосымша қаражаттар жүмыдцырылуы мүмкін. Бүл қорлар халыққа, өндіріс пен ин-фрақүрылымның объектілерін жаңғыртуға, экологиялық тепе-теңцікті қалпына келтіру жөніндегі шараларды жүзеге асыруға келтірілген зиянды етеуге пайдаланылады.
Қатынастырдың екінші бөлігінің біршама тар арналымдағы қоларды — әлеуметтік қорлар мен өлеуметтік қамсыздандыру қорын жасап, пайдалана отырып, азаматтардың әлеуметтік жағ-дайын қорғауға бағыттылығы болады. Бүл қатынастардың іс-өрекеті халықты өлеуметтік қорғаудың қажеттігімен байланысы.
Үшінші бөлік қатынастардың түйық аясын пайдалана оты-рып және олардың осы жиынтығы шегінде бүл қатынастардың баламалылығына жете отырып, адамдардың денсаулығы мен өл-ауқатын, олардың мүлкін, сонымен бірге шаруашылық жүргізуші субъектілердің мүлкін сақтық қорғау жөніндегі қаты-настар болып табылады. Бүл — жалпы сақтандыру мен өмірді сақтандыру және шаруашыяық жургізуші субъектілер ушін мүлікті сақтандыру.
Сақтандырудың жалпы жүйесінің салыстырмалы дербес бөлігі медициналық сақтандыру болып табылады.
Сақтандыру кезінде сақтық резервтері мен қорларын қалып-тастырудың екі негізгі әдісі қодданылады, олар: бюджеттік жөне сақтық әдістері.
Қаржыларды қалыптастырудың бюджеттік одісі бюджеттердің қаражаттарын, яғни бүкіл қоғамның қаражатта-рын пайдалануды болжайды.
Сақтық одісі қорларды шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халықтың жарналары есебінен жасауды алдын ала қарасты-рады; жарналардың мөлшері және оларды төлеудің тәртібі сақ-тандырудың түріне қарай немесе заңмен не сақтық қатынаста-рының қатысушылары арасындағы арнайы келісімшартпен анықталады.
Сақтық қатынастарының бірінші бөлігінде — қоғамдық қор-ғауда бюджеттік әдіс пайдаланылады, екінші бөлікте - әлеуметтік сақтандыруда — қос әдіс, үшінші бөлікте — жалпы сақтандыру мен өмірді сақтандыруда тек сақтық әдіс пайдаланылады.
Ірі апаттар мен нөубеттердің зардаптарын жою женіндегі шараларды қаржыландыру үшін қайырымдылық қайыр кәрсету алымы немесе белгілі бір уақиға шалмаған қатысушылар ара-сында қаражаттарды бөлу сияқты көмекші әдістер қолданылуы
396
 
мүмкін. Сонымен бірге, өзін-өзі сақтандыру негізінде ақша қара-жаттарын немесе материалдық босалқы қорларды қалыптастыру өдісі де болуы мүмкін. Мұндай әдіс ауыл шаруашылығында (бо-салқы қорлар - жемшөп, түқым, отын және т.б. қорлар), мате-риалдық өндіріс сферасының көсіпорындарында (шикізаттың, шала фабрикаттардың, басқа материалдардың босалқы қорла-ры) қолданылады; азаматтардың жекеше жинақ ақшалары олар-дың сақтық босалқы қорлары ретінде қаралуы мүмкін.
Сақтандыру экономикалық категориясының материалдық-ақшалай иелері сақтық қорлары бола алады, олар қоғамдық үдайы өндірістің элементтері, сақтық қатынастары қатысушыларының жарналары, мемлекеттік бюджет қаражаттары, қаражаттардың ерікті аударымдары, қайыр көрсету және сақтық қатынастары қатысушыларының тарапынан болатын бірқатар басқа айрық-шалықты төлемдер есебінен қалыптасатын ақшалай немесе ма-териалдық қаражаттардың резервтері болып табылады.
Сақтық қорлары — қоғамның үлттық шаруашылыгындағы сан алуан, алдын ала болжануы мүмкін емес жайттардан сақтан-дыруға арналған қоғамның резерв қорлары жүйесінің қажетті қүрамды бөлігі.
Мүліктік мүдделерді қорғауды, материалдық зияннан сақ-тандыруды және оның орнын толтыруды сақтандыруды жүзеге асыратын сақтық қоры материалдық немесе ақша қорлары ны-санында жасалады. Сақтық қорларында қоғам мүшелерінің үжымдық және жеке мүдделері қорғалады, олардың тіршілік әрекетінің сан қырлы экономикалық және өлеуметтік аспектілері көрінеді.
Сақтық қорларының басқа қорлардан ерекшелігі: олар ал-дын ала түтыну қорларына да, жинақтау қорларына да жатпай-ды. Ол — табыс ретінде түтынылмайтын жөне қорлануға міндетті қызмет етпейтін табыстардың бірден-бір бөлігі.
Нарықтық экономикада сақтық қатынастарының едәуір бөлігі коммерииялық қатынастар болып табылады. Ең алдымен бүл жалпы сақтандыру мен өмірді сақтандыру категориясына қатысты, бүлардың қызметтер көрсетуі өзгеше сақтық қызметтерін көрсетуге түрленеді және мүндай қызметтер көрсетудің еркін рыногында үсынылады. Бүл қызметтер көрсетудің бағасы сақтық тарифтері мен жарналары түрінде болады. Сақтық қызметтерін көрсетуге сүраным олардын, сапа-сымен жөне бағаның деңгейімен анықталады.
Клиенттерді тарту үшін сақтық үйымдары клиентураға қыз-мет корсетуді жақсартады, қызметтер көрсетудің ассортиментін
397
 
кеңейтеді, ысыраптар мен зияндарды отеу жөніндсгі кепілдіктерді арттырады.
Сақтандырылушылардың жарналары есебінен жасалынатын сақтық қорлары белгілі бір уақытта тікелей арналымында - сақ-тық төлемдерін төлеу үшін (сақтық жағдайының болу немесе ыктималдық сипатына қарай оның пайда болмау мезетінс дейін) пайдаланылмауы мүмкін. Мүндай жағдайларда сақтық қорла-рының қаражаттары қосымша табыс алу үшін коммсрциялық айналымға жіберілуі мүмкін. Өз кезегінде, бүл табыстардың бір бөлігін тапсырыскерлерді тарту үшін сақтық кызметтерін көрсетудің бағасын төмендетугс бағыттаған орынды. Сақтық үйымдарының осыган үқсас операциясы сақтық рыногында пайдалырак, шарттарда қолайсыз түрлі жағдайлардың салдарла-ры кезіндегі ысыраптар мен залалдардан қашқысы келстін тапсырыскерлерді тарту жоніндегі бәсекенің пайда болуына жәрдемдеседі.
Экономиканың нарықтық қатынастарға көшуі, кәсіпксрлік қызметтің дамуы, тауар мен айырбас шеңберінің, шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы өзара кслісімшарт міндеттемелерінің кеңеюі сақтандыру арқылы болатын кепіддіктердің берік жүйесін талап етеді. Тек сақтандыру нсгізіндс ғана материалдық игіліктерді өндіру, болу, айыртбастау жонс түтыну процесінде пайда болатын қоғамдық және жеке мүдделерді қорғау мүмкін болады.
Өтпелі экономика жағдайындағы сақтандыру институтының ерекше маңыздылығы бірқатар факторлармен айқындалады.
Біріншіден, мемлекет тарапынан көзделген шаралардың си-паты мен көлеміне карамастан, сақтандыру халық пен үйымдар-дың түрлі мүдделерін қосымша қорғауға мүмкіндік береді. Қазіргі кезде табиғи және техногендік сипаттағы төтеншс жағдайларды жою жөніндегі шығыстардың негізгі ауырпалығы мүмкіндігі объективті түрде шектеулі болып табылатын мсмлекеттік бюд-жетке түседі.
Екіншіден, сақтандыру механизмін қазіргі жағдайда пайда-лану елдегі кәсіпкерлік қызметті жедел дамытуды, Қазақстан экономикасының негізгі саласының ерекшеліктсрін, оның кли-маты мсн гсографиялық орналасуы, экологиясының дсңгейін ескере отырып, өндіріс технологиясын жетілдіруді камтамасыз етеді.
Сақтық жүйссі республика экономикасының сснімді орі ор-нықты дамуына, халықты әлеуметтік қорғауды арттыру үшін қосымша негіз жасауға, азаматтар мен шаруашылық жургізуші
398
 
субъекті.іерінің мүлкін сақтандыруға ықпал стугс тиіс. Сақтан-дыру моселесі, медициналық сақтандыруды қоса алғанда, әлсумеп ік камсыздандырудың проблемаларына тікелсй қатыс-ты.
Сакландыру, табыс (пайда) түсіру мақсатымсн коммерция-ның шектес сфсраларына қаражаттарды инвестициялау жоніндегі сақтық үйымдарының қызметі сақтық ісі ретіндс болып корінеді.
Сақтандыру — сақгпық үйымы оз активтері есебінен жүзеге асыратыи сақтық төлемі арқылы сақтандыру шартында белгіленген сақтык жагдайы немесе озге де оқигалар туындаган квзде жеке иемесе іаңи тулгалардың заңды мудделерін муліктік жагынан қоргауга байланысты қатынастар кешені.
Сактандыру процесі сақтандыру шарты негізінде не озара сақтандыру қоғамына мүшелік негізінде жүзегс асырылады.
Сақтандыру шарты бойынша бір тарап (сақтанушы) сақтық сыйақыіарын толеуге міндеттенеді, ал скінші тарап (сақтандыру-шы) сақтық жағдайы пайда болған кезде сақтанушыға немесс оның пайдасына шарт жасалған озге де түлғаға (пайда алушыға) шартта белгіленген соманың (сақтық сомасының) шсгінде сақ-тық өтемін төлеуге міндеттенсді.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі бойынша мыналар сақтандырудың нысандары болып табылады:
міндеттілік дорежесі бойынша — ерікті жәнс міндстті;
сақтандыру объектісі бойынша ~ жеке жонс мүліктік;
сақтық өтемді жүзеге асыру негіздері бойынша — жинақтау-шы жөне жинақтаушы емсс.
Міидетті сақтандыру - заңнамалық актілер талаптарына орай жүзегс асырылатын сақтандыру. Ол сақтанушының ессбінсн жүзеге асырылады. Міндетті сақтандырудын. өрбір түрі сақтан-дырудың жеке (болек) сыныбы болып табылады. Міндстті сак-тандыру нысаны бойынша әрбір сыныптың мазмүны және оны жүргіз\ жағдайлары бойынша қосымша талаптар сақтандырудың осы сыныбын реттейтін заңнамалық актілермсн бслгілснсді.
Ерікті сақтандыру — тараптардың еркін білдіруіне орай жүзсгс асырылатын сақтандыру.
Сақтық қызметі - сақтық (қайта сақтандыру) үйымының сақтық (қайта сақтандыру) шарттарын жасау мен орындауға бай-ланыс ы Қазақстан Республикаеы заңнамаларының талаптары-на сәйкес уэкілстті органның лицензиясы негізіндс жүзсғе асы-рылатын қызмст.
Сақтық қызмстін үйымдастыру жоне мемлекеттік реттсу мсн лицеи іиялауды жүзегс асыру үшін сақтандыру салаларга, сынып-
399
 
Сақтық үйымы бола отырып, корпорация "Сақтық қызметі туралы" заңға сойкес іс-әрекет етуге міндетті. Осыған байланыс-ты сақтандырудың немесе қайта сақтандырудың жскс келісімшарты бойынша сақтық (қайта сақтандыру) үйымының міндеттемелердің ең жоғары келемі меншікті капитал мсн сақ-тық резервтерінің 10%-ын құрайды. Тәуекелдікті сақтандыруға корпорация алатын көлемдердің әлуетін көбейту мақсатымен, сондай-ақ алапаттық сипаттағы уақиғалар кезінде төлем қабілетсіздігі тәуекелдігін болдырмау үшін жетекші халықара-лық қайта сақтандыру үйымдарына тәуекелдіктерді ішінара қайта сақтандыру практикасы жүзеге асырылады.
Сақтандырылған мүліктің түріне немесе тобына қарай сақтандарудың мынадай түрлерін ажыратады: ауыл шаруашы-лығы дақылдарын, малдарды, қүрылыстарды, мемлекеттік, жеке меншік, кооперативтік кәсіпорындардың, қоғамдық үйымдардың мүлкін, көлік қүралдарын, қаржылық тәуекелді (соның ішінде банк салымдары мен банк операцияларын, ба-ғалы қағаздар рыногындағы операцияларды), жүктерді, мүнай операцияларын (мүнай шығару, оны өңдеу және тасымалдау жөніндегі) жоне т.т. сақтандару. Мүліктік сақтандыруға міндетті нысанда көліктің барлық түрімен тасу жасалғанда тасымалдаушының жолаушылар алдындағы азаматтық-қүқықтық жауаптылығы мен автокелік иелерінің азаматтық-қүқықтық жауаптылығы сақтандырылады. 1996 жылдан бас-тан ауыл шаруашылығы өндірісін: көп жылдық екпелерді, ауыл шаруашылығы малдарын, жылжымалы және жылжымайтын мүліктерді, ауыл шаруашылығы өнімдері мен тауарларын қолайсыз табиғат-климат жағдайларынан, эпизоотиялардан және басқа дүлей апаттардан міндетті сақтандыру қайта қал-пына келтірілді.
Өмірді сақтандыру — азаматтардың өмірін, денсаулығын, еңбек қабілеттігін және жеке басына байланысты өзге де мүдделерін залалдан қорғаудың нысаны, ол жеке басты және әлеуметтік сақтандыру қызметтерінің көмегімен жүзеге асады.
Өмірді сақтандыру сақтандырылушы қайтыс болган немесе ол сақтандыру мерзімі біткенге дейін немесе сақтандыру шар-тында белгіленген жасқа дейін өмір сүрген жағдайда сақтык төлемін жүзеге асыруды көздейтін жеке басты сақтандыру түрлерінің жиынтыгы болып табылады.
Аннуитеттік сақтандыру сақтандырылушы белгілі бір жас-қа жеткен, еңбек қабілетін (жасына, мүгедектігіне байланыс-ты, науқастығына байланысты) жоғалтқан, асыраушысы қай-
404
 
тыс болған, жүмыссыз қалған жағдайларда немссс сақтанды-рылушыиың жеке табыстарының кемуіне немесс одан айы-рылуына океліп соққан өзге де жағдайларда зейнстақы нсме-се рента түрінде кезең-кезеңімен сақтық төлемдерін жүзеге асыру козделетін жеке басты сақтандыру түрлерінің жиын-тығы болып табылады.
Жеке басты сақтандырудың сан алуан түрлері бар: емірді аралас сақтандыру, балаларды сақтандыру, некені сақтандыру, шаруашылық жүргізуші субъектілер есебінен олардың қызметксрлерін сақтандыру, әуе, темір жол, теңіз, ішкі су жәнс облысаралық, халықаралық автомобиль колігінің жолаушыларын сақтандыру және т.с.с.
Жекс басты сақтандырудың аталған түрлері жолаушыларды сақтандырудан басқасы ерікті нысанда жүргізіледі. Міндетті нысанда сондай-ақ көлік қүралдары иелерінің азаматтық-қүқықтык, жауптылығы, әскери қызметшілердің жеке қүрамы, ішкі істер органдарының, үлттық қауіпсіздік, салық службасы қызметксрлері сақтандырылады.
Сақтандырудың экологиялық тәрізді түрі жіктемеде аралық жағдайда болады: ол жеке басты жонс мүліктік, міндстті және срікті болуы мүмкін.
Сақтық қатынастарының бүл бөлігінің баяндалған ерекшеліктері мүлікті жөне жеке басты сақтандыру озіндік өзгешелігі бар дербес экономикалық катсгория ретінде болып танылады деп түйін жасауға мүмкіндік береді.
 І&.З. Міидст-әдеуметтікхактЯндырУ'—""
Міндетті олеуметтік сақтандыру — азаматтарды сңбск сту қабілетін жоғалтуына және (немесе) жүмысынан айрылуына, сондай-ақ асыраушысынан айрылуына байланысты кірістің бір бөлігін отеу үшін мемлекет үйымдастыратын, бақылайтын және кепілдік беретін шаралардың жиынтығы, азаматтарды әлеуметтік қорғаудың мемлекет жүзеге асыратын нысандарының бірі. Алайда бүл екі жүйенің арасындағы айырмашылық азаматтардың еңбек қызметіне қатысты жөне еңбекке жарамсыздар үшін қорларды қалыптастыру әдістерімен қаланған.(13.3 бөлімді қараңыз)
Әлеуметтік қамсыздандыру және әлеуметтік сақтандыру ка-тегорияларының іс-әрекетінің объективті қажеттігі үлғаймалы үдайы ондіріс процесінің, атап айтқанда, оның қүрамдастары-ның бірінің — жүмыс күшінің үдайы толықтырылуының талап-тарынам туындайды. Үдайы өндірістің бүл   түрі үшін қаражат-
405
 
шектеулілігі жағдайында әлеумсттік толсмақыларды онбойы индексациялап отыру қажеттігін тудырды.
Қазақстанда жүргізіліп жатқан зсйнстақы рсформасынын. негізінс қойылған екінші қагидаттың іс-орскстінс негізделген жүйе мыналармен сипатталады.
1) зсйнетақымен қамтамасыз етуді мемлексттік реттеу;
2) зсйнстақы қорын қалыптастыруға қатысқан 30 жастан
төмсн смес азаматтар үшін ең аз белгілінген күнкоріс миниму-
мын сақтау жөніндегі мемлскеттің кепілдіктері;
3) зсйнстақы жинақ ақшасын жәнс элеуметтік қамсыздан-
дырудың басқа нысандарын мсжелсу;
4) зейнетақы қорланымдарын қалыптастыруға еңбск стугс
қабілстті жастагы барлық азаматтардың міндстті қатысуы;
5) сңбск стуге қабілстті азаматтардың қартайғанда озін зсй-
нстақымсн қамсыздандыруы үшін жскс жауапкершілігі;
6) инвестициялаудың тиімділігін жөне зейнстақы жинақ
ақшасыиың қауіпсіздігін қамтамасыз сту;
7) жинақтаушы зсйнетақы қорларындағы қорланымдарға
азаматтардың мүралану қүқығын бслгілсу;
8) қосымша срікті зейнетақымен қамсыздандыруға азамат-
тарға қүқық беру;
9) зсйнстақы жинақ ақшасын экономикаға инвсстициялау,
бүл оның дамуына жәрдемдеседі.
Міыдстті олсумсттік сақтандыру мынадай түрлсргс болінсді:
еңбск сту қабілстін жоғалытқан жағдай;
асыраушысынан айрылған жағдай;
жүмысынан айрылған жағдай;
Мыналар міндетті әлеуметтік сақтандырудың нсғізгі қағидат-тары болып табылады:
Қазақстан Рсспубликасының міндетті әлсумсттік сақтанды-ру туралы заңнамасын сақтау мсн орындаудың жалпыға бірдсйлігі;
олсуметтік толсмдерді қамтамасыз ету үшін қолданылатын шараларға мемлсксттің кепілдік беруі;
міндстті олсумсттік сақтандыру жүйссінс қатысудың міндеттілігі;
заңға сәйксс олумсттік аударымдарды әлсумсітік толсмдср-ге пайдалану;
олсуметтік төлемнің көзделген шарттар бойынша міндсттілігі;
әлеуметтік төлемдердің мөлшерін саралау;
міндстті әлеуметтік сақтандыруды қамтамасыз стетін мемлекеттік органдардың қызметіндегі жариялылық.
 
тардың негізгі көзімен — еңбекақы, басқа жексшс табыстардың қорымен қатар әлеуметтік қамсыздандыру жәнс әлеуметтік сақ-тандыру қорлары жүмыс істсйді.
Әлеумсттік арналым қорларын қалыптастырудың екі қағидаты бар:
1) үрпақтар  ынтымақтастығының    негізінде;  жүмыс
істсйтін үрпақ жүмыс істсмсйтіндерді   қамтамасыз етсді, ал,
өз ксзегіндс, еңбекке жарамдылықтан айырылуына қарай олар-
ды сңбек қызметіне кірген жаңа үрпақ ауыстырады.  Бүл
қағидатқа нсгізделгсн жүйе Қазақстанда  1998 жылға дсйін
қолданылды;
2) олеуметтік қорларға, көбінесе әлеуметтік қорға азамат-
тардың дербес аударымдарының негізінде; бүл қағидаттың іс-
әрексті ксзіндс төлемақылардың мөлшсрі нақты түлғаның бүкіл
жүмыс істегсн кезіндегі салған сомасына байланысты болады.
Бүл қағидаттың іс-әрекетіне негізделгсн жүйе Қазақстандағы
зейнетақы реформасының негізіне қойылған.
Бірінші қагидатқа негізделген және Қазақстаңда 1998 жылға дейін қолданылған жүйе мынадай ерекшеліктермен сипатталады:
1) зейнетақымен қамсыздандыруға мемлекеттік монополия;
2) әлеуметтік қамсыздандыру қорларына түсстін міндетті
зенетақы жарналарының топтастырылуы;
3) жүйе ішінде қаражаттарды қайта бөлу.
Мүндай жүйе жоспарлы директивалық экономика, сңбсккс қабілетті халықтың жүмыспен толық қамтылуы, мсмлекст тара-пынан жан-жақты бақылау, зейнеткерлергс жүмыс істейтін ха-лықтың жоғары ара қатынасы жағдайында тиімді болды. Өмір сүрген жүйе азаматтардың түрлі кәсіптік және әлеуметтік санат-тарына арналған жеңілдіктердің көптеген түрлерінің болуымен сипатталады.
90-жылдардың басы мен ортасындағы экономиканың дағ-дарысы әлеуметтік сақтандыру жүйесінің дс дағдарысына қозғау салды, бүл жарналарды төлсудің базалық көрсеткіштерінің қүлдырауынан да, сондай-ак, әлсуметтік қор-ларға оларды толық жоне уақтылы аударып отыруға төлеушшсрдің мүдделігінің болмауынан да олсумсттік сақтан-дыруға толенетін жарналардың жиналымдығының томен деңгейінде көрінетін еді; бүл зейнеткср мен жәрдсмақылар алатындар алдында берешектің үлксн колсмінс жсткізді; әлеуметтік қорлар каражаттарының инфляциялық қүнсызда-нуы зейнеткерлердің күнкөріс минимумдағы қажеттіліктерін қамтамасыз  етпеді  және  қорлар  қаражаттарының  аса
406
 
Жүмыс істейтін қызметкерлсрді қоспағанда, қызметкср-лер, Қазақстан Республикасының аумағында түрақты түра-тын және табыс келтіретін қызметті жүзеге асыратын шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдарды қоса алғанда, өзін-озі жүмыспен қамтыған адамдар міндетті олеуметтік сақтан-дырылуға тиіс.
Міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысушылар үшін өлеуметтік сақтандырудың мемлекеттік қорына төленугс тиісті олеуметтік аударымдар мынадай мөлшсрде белгілснсді:
2005 жылдың 1-ші қаңтарынан бастап — әлеуметтік ауда-
рымдарды есептеу объектісінен 1,5 пайыз;
2006 жылдың 1-ші қаңтарынан бастап — олеуметтік ауда-
рымдарды есептеу объектісінен 2 пайыз;
2007 жылдың 1-ші қаңтарынан бастап — өлеуметтік ауда-
рымдарды есептеу объектісінен 3 пайыз.
Қазақстан Республикасының салық заңнамасына сәйкес ар-наулы салық режімі қолданылатын езін-өзі жүмыспен қамтыған адамдар үшін олардың өз пайдасына төлейтін әлеуметтік ауда-рымдардың мөлшері белгіленген (2005, 2006 және 2007 ж.ж. 1-ші қаңтарынан бастап ҚР-ның заңнамалық актісімен белгіленетін ең төменгі жалақының тиісінше 1,5, 2 және 3 пайызы).
Еңбек ету қабілетінен айрылган жагдайда әлеуметтік төлем өзі үшін әлеуметтік аударымдар жүргізілген міндстті әлеумсттік сақтандыру жүйесіне қатысушыға, олеуметтік төлем алуға өтініш берген уақытта жүмысы тоқтатқанына немесе істеп жатқанына қарамастан тағайындалады.
Еңбек ету қабілетінен айрылған жағдайда ай сайынғы олеуметтік төлемдердің мөлшері әлсуметтік аударымдар объсктісі ретінде ескерілген соңғы жиырма торт ай ішіндегі табыстың заң-намалық актіде белгіленген ең томенгі жалақының сскссн пайы-зын шегергендегі орташа айлық мөлшерін табысты алмастыру-дың, еңбек ету қабілетінен айрылу мен қатысу өтслінің тиісті коэффициенттеріне көбейту арқылы айқындалады.
Бүл ретте табысты алмастыру коэффициенті — 0,6 болады.
Еңбек ету қабілетінен айрылу коэффициснті: жалпы еңбек ету қабілетінен айрылу дәрежесі сексеннен 100 пайызға дейін дейін болатын еңбек ету қабілетінен айрылған адамдар үшін — 0,7; жалпы еңбек ету қабілетінен айрылу дәрежесі алпыстан сек-сен пайызға дейін болатын еңбек ету қабілетінен айрылған адам-дар үшін — 0,5; жалпы еңбек ету қабілетінен айрылу дәрежссі отыздан алпыс пайызға дейін болатын еңбек ету қабілетінен ай-рылған адамдар үшін — 0,3.
408
 
Қатысу өтйіінің коэффициенті міндстті әлсумсттік сақтан-дыру жүйесінің озі үшін өлеуметтік аударымдар жүргізілгсн қаты-сушысы үшін: алты айдан кем болғанда — 0,1; алты айдан он скі айға дейін — 0,7; он екі айдан жиырма төрт айға дейін — 0,75; жиырма торт айдан отыз алты айга дсйін - 0,85; отыз алты айдан қырық сегіз айға дейін — 0,9; қырык сегіз айдан алпыс айға дсйін - 0.95; алпыс жоне одан да коп айларга — 1,0 болады.
Алушы жасына қарай зейнстақы төлсмдсрін алуға күкык берстін жасқа жстксн ксздс сңбск сту қабілстінсн айрылу жағ-дайында берілетін олеуметтік төлемдер тоқтатылады.
Қайтыс болған (сот хабар-ошарсыз кетті дсп танылған нсмс-сс қайтыс болды деп жариялаған) асыраушының — озі үшін олсумсттік аударымдар жүргізілген міндстті олсуметтік сақтан-дыру жүйесінс қатысушысының мына отбасы мүшслері асырау-шысынан айрылгак жагдайда олсуметтік төлемдер тағайындалуға жоне алуға қүкылы:
1) он сегіз жасқа толмаған болса, олар он ссгіз жасқа толған-
ға дейін мүгсдск болып қаса, осы жастан асқан балалары, аға-
інілері, апа-сіңлілері мсн немерелсрі. Бүл рстте аға-інілерінін,
апа-сіңлілері мсн немерелерінің еңбск стуге қабілетті ата-анала-
ры болмаған немссе олар ата-аналарынан алимснт алмаған жағ-
дайда. Егер жоғарыда аталған адамдар жалпы орта, бастауыш
косіби білім бсретін оқу орындарынын. орта косіби жәнс жоғары
косіби білім берстін күндізгі нысанында окыған жағдайда,
олеуметтік төлем оқу орнын бітіргенге дсйін бсріледі;
2) жасына жоне еңбск қабілеттілігіне қарамастан, ата-ана-
сьшың біреуі нсмссс жүбайы, нс атасы, әжесі, аға-інісі нсмесе
апа-сіңлісі, сгср ол қайтыс болған асыраушысының бір жарым
жасқа толмаған балаларын, аға-інілсрш, апа-сіңлілерін немесс
исмсрслсрін күтіп-бағумсн айналысатын болса.
Оздері үшін міндетті олеуметтік аударымдар жүргізілгсн ата-ананың — міндетті өлеуметтік сақтандыру жүйссіне қатысушы-ның қамқорлығынсыз қалған балаларға тағайындалған әлеуметтік толемдер заңнамалық актіге сәйкес айрылып қалған орбір ата-ана үшін асырап алушыға, қорғаншыға (қамкоршыға)төленсді.
Бала кезінсн I немесе II топтағы мүгедектер дсп танылған адамдарға олеуметтік толемдср мүгсдектік бслгілснгсн мсрзімге тағайындалады.
Қайтыс болған асыраушысының асырауында болған, асыра-ушысынан айрылған жағдайда әлеуметтік толсм тағайындалуына және алуға қүқығы бар отбасының барлық мүшелеріне бір олсумсттік толем тағайындалады.
409
 
Асыраушысынан айрылған жағдайда ай сайынғы олсумсттік толсмдсрдің мөлшсрі әлеуметтік аударымдар объсктісі ретіндс ескерілгсн соңғы жиырма терт ай ішіндсгі табыстың заңнамалық актіде белгіленгсн ең төменгі жалақының сскссн пайызы шегерілген орташа айлық мөлшері табысты алмастыру, асырау-ындағылар санының және қатысу отілінің тиісті коэф-фициенттеріне көбейту арқылы айқындалады.
Асырауындағылар санының коэффициснті міндстті олеуметтік сақтандыру жүйесіне озі үшін әлеуметтік аударым-дар жүргізілген қатысушы қайтыс болғанға дейін асырауында болған адамдар санына қарай айқындалады жонс асырауында бір адам болса — 0,4, екі адам болса — 0,5, үш адам болса — 0,6, асырауында төрт және одан да кеп адам болса — 0,8 бола-ды.
Бүл ретте табыстарды алмастыру коэффициенті мсн қатысу отілінің коэффициенті Міндетті әлеуметтік сақтандыру заңының 21-бабына сәйкес есептеледі.
Жүмысынан айрылган жагдайда бсрілстін өлеуметтік толем жүмыспен қамту мөселелері жоніндсгі уокілетті органға адам жүмыссыз рстінде тіркеуге отініш берген күннен бастап тағай-ындалады жоне оның мөлшері өлеуметтік аударымдар объсктісі рстінде ескерілген соңғы жиырма торт ай ішіндсгі табыстың ор-таша айлық молшсрін тиісіншс табысты алмастыру коэффиценттеріне және қатысу өтілінің коэффициенттеріне кобейту арқылы тағайындалады. Бүл реттс кірісті алмастыру коэффицснті — 0,3 болады, ал қатысу отілінің коэффициенті атал-мыш заңның 21-бабына сәйкес есептслсді.
Міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесінс қатысушы үшін әлеуметтік аударымдар жүргізілген жағдайда, оның жүмысынан айрылуы бойынша әлеуметтік төлемдерді күнтізбелік ссептеумсн алғанда:
алты айдан он екі айға дейін — кемінде бір ай үшін;
он екі айдан жиырма төрт айға дейін — екі ай бойы;
жиырма төрт айдан отыз алты айға дейін — үш ай бойы;
отыз алты айдан жоғары — төрт ай бойы алуға қүқығы бар.
Өзі үшін әлеуметтік аударымдар жүргізілген міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысушы жүмысынан айры-луы бойынша әлеумсттік төлемдер алып түрса, бірақ жүмысына орналасуына байланысты жүмысынан айрылуы бойынша әлеуметтік төлемдер алу қүқығынан айрылған жағдаііда, кезекті әлеуметтік толемдер жүмысынан айрылуы бойынша әлеуметтік телем алған әрбір айы үшін міндетті әлеуметтік сақтандыру
410
 
жүйссінің әлеуметтік аударымдар жүрпзілген мүндай қатысушысы үшін он скі ай шсгсруді негізгс ала отырып тағайындалады.
Дүниежүзінің көптеген слдеріндс жүмысынан айрылғанда әлеуметтік қорғау шаралары қолданылады. Бүл шаралар қызмсткерлердің еңбек қызметінен жоғалтқан табыстарына өтсм-ақы толеудің ер түрлі әдістерін кіріктіреді; олардың біліктіліккс, жүмыс өтіліне, жүмысынан айрылу ссбсптерінс, отбасының та-бысы денгсйіне жәнс т.б. байланысты саралануы мүмкін. Тиісінше, жүмысынан айрылғандарға төлемақылар үшін қор-ларды қалыптастырудың өдістері, бүл қорлардың деңгсйі және олардан толенетін төлемақылардың мезгілдері ажыратылады.
Жүмысынан айрылғандар қысқартылғандар жоне жүмыс-сыздар мөртсбесіне белінуі мүмкін. Бірінші жагдайда жаңа жүмыс іздеу кезінде (белгілі бір мезгілде) орташа жалақысының, жүмыс етіліпің сақталуына рүқсат стіледі, элуетті жүмысқа орналасты-рудыц басқа мүмкіндіктері болуы мүмкін.
Жүмыс іздеуші, жүмыспен қамтудың мсмлекеттік служба-сында тіркслген жоне өзінің біліміне, кәсібіне, еңбек машығына сай кслетін жүмыс алуға нақты мүмкіндігі жок сңбеккс жарамды азаматтар жүмыссыздар деп саналады.
Жүмыссыздарға жумыссыздық бойынша берілетін жордем-ақымар төлснсді. Жордемақы жүмыссыз рстіндс тіркслгсн мезет-тен жүмысқа орналастыру туралы мәселе шешілгенгс дейін, бірақ заңнамамен белгілснген мезгілден аспайтын уақытқа толенсді.
Ьасқа елдерде жүмысынан айрылғанда элеуметтік қолдау-ды каржыландыру үшін қаражаттарды қалыптастырудың әр түрлі механизмдері қолданылады. Бірак нсгізінен жүмыссыз-дық бойынша жәрдемақыларды (зейнетақыларды) қаржылан-дыру сңбекке ақы төлеу қорынан жүмыс берушілердің сак-тық жарналары есебінен жүргізілсді. Мүқтаж адамдарда жүмыссыз мәртсбесі болмаған жагдайда (мысалы, отілі бой-ынша) олар өлеуметтік көмекті көбінесс жергілікті бюджет-тердсы немесе қайырымдылық қорларынан алады. Жүмыссыз мүктаж адамдарды қолдаудың тап осы нысаны Қазақстанда 1999 жылдан бастап Халықты жүмыспен қамтуға жәрдемдесу қоры қайта үйымдастырылғаннан кейін қабылданған бола-тын. Бүл акция мемлекеттің қаржы ресурстарын басқаруды жүргізіліп отырған орталықтандыру жағдайында амалсыз ак-ция болып табылады.
Жүмысынан айрылғанда әлеуметтік қолдаудың ерекше өзгешеліктері оның уақытша сипаты, харакетшіл халыққа бағ-дарлануы, мүқтаж адамдардың  өздерінің меншікті проблемала-
411
 
рын шешуге қатысуы, ягни озін-озі қолдау элсменттерінің бар-лығы болып табылады.
Қазақстан Республикасының "Міндстті олсумсттік сақтан-дыру" туралы заңына сәйкес "Әлеуметтік сактандырудың мемлекеттік қоры" акционерлік қоғамы қүрылған, ол бірдсн-бір қүрылтайшысы мсн қатысушысы мемлекст болып табылатын коммерциялық емсс үйым. Қор Орталықтың олеуметтік төлемдерді жүзеге асыру үшін қаражаттың уақтылы аударылуын қамтамасыз етуге, Қордың уақытша бос қаражатын Үлттық банк арқылы қаржы қүралдарына орналастыруға, жыл сайын аудит өткізуді камтамасыз етуге, заңнамалық актілергс сәйксс өзгс дс міндеттерді атқаруға міндетті.Қордың оз қаражатын оның жар-гылық капиталынан жонс комиссиялық сыйақыдан қүралады және солардан түрады.
Қордың активтері әлеуметтік аударымдар толеу мсрзімін өткізіп алғаны үшін алынған өсімпүл, Қордың қызметін қамта-масыз етуге арналған комиссиялық сыйақылар шегсрілген инве-стициялық кіріс, заңнамада кезделген озгс дс көздер ссебінен күралады. Олар әлеуметтік толемдерді жүзсге асыруға, тізбесін Үкімет айқындайтын қаржы қүралдарына орналастыруға, артық төленген әлуеметтік аударым сомалары мсн озге дс қатс сссптсл-гсн қаражатты қайтаруға пайдалана алады.
Міндетті мемлекеттік әлеуметтік сақтандырумен қатар мемлекеттік емес зейнетақылық сақтандыру — зсйнстақы келісімшартына сәйкес қызметкерлсрдің жөне (немесс) олар-дың жүмыс берушілерінің ерікті жарналары ессбінен қосымша зейнетақыны қалыптастыру арқылы және мамандырылган мемлекеттік емес зейнетақы қорлары арқылы зейнстақыларды телеу жолымен азаматтарды өлеуметтік қорғаудың қатынастары қолданылады.
Қорланымдардың ынтымақтастығы негізіндегі жүйеден дср-бсс қорланымдардың жүйесіне квшу кезеңі еңбегі сіңгсн зсйнет-ақыларды алуға шыққан зейнеткерлердің қүқықтарын сақтау-ды талап ететіндігімен, сонымен бірге зейнеткерлік алдындағы жастағы коптеген азаматтардың мемлекеттік емес зсйнетақы жүйесінде зейнетақынын, жеткілікті жинақ ақшасын қордалау-дың мүмкін еместігімен сипатты болып отыр. Сондықтан шық-қан зейнеткерге мемлексттік зейнетақы қорларынан алатын зсйнетақыларының мелшсрінің сақталуына мемлекст кепілдік бсреді. Зейнетақы реформасы басталғаннан кейін зсйнсткерліккс шыққан азаматтардың мемлекеттік зейнетақыларының мөлшері мемлекеттік емес зейнетақы жүйесінде олардың мүмкін бола-
412
 
тын қатысу жасының санына үйлссімді түрдс қысқаратын бола-ды.
Медициналық сақтандыру — бүл жүмыс бсрушілердің, аза-маттардық сақтық жарналары мен бюджет қаражаттары есебінен сақтандырылған адамдарға зиянның орнын өтеу үшін және мс-дицииа мекемелерінің шығындарының өтемақысын төлеу үшін ауырган, жарақат алған жағдайда дснсаулықты қаржыландыру жөніндегі қатынастар. Ол өлеуметтік бағдарланған экономикасы бар слдердің сақтық қорғауы түтас жүйесінің міндетті атрибут-тарының бірі болып табылады. Мысалы; АҚШ-та "Мсдикэр" жүйесі — сгде адамдар үшін, "Медикэйд" жүйесі — кедейлср, жүмыссыздар мен мүгедсктер үшін; ГФР-дс — сырқатты сақтан-дыру- Мсдициналық сақтандырудың шстслдік жүйслсрі, әдеттсгідей, өзін-өзі сақтандыру қағидатында (жүмыс берушілердің, қызметкерлсрдің және мемлскеттің негізінен төменгі әкімшілік буынның қатысуы) жүмыс істейді және ны-сандары мен одістсрінің сан алуандығымен срекшелснсді. Ме-диципалық сақтык қорғаудың үжымдық (салалық), қоғамдық (мемлекеттік) жонс жскс (жсксшс) жүйслері бар. Мсдициналық сақтандыру қорларына сақтық жарналарын толсудс жүмыс берушілердің міндетті қатысуы заңнамада қарастырылған. Сақ-тық қорларын қалыптастыру, қызмсттер көрсету сияқты, сақтау-шылардың табыстарына, қор мекемесінің мәртебесіне, ксйде сақ-тандырылғандардың жасына қарай сараланған.
Қазақстанда мсдициналық сақтандыруды үйымдастырудың белгілі бір тәжірибесі жинақталған еді, бірақ жүйені басқару са-ласының томсндігінен және жүмылдырылған қаражаттарды мақ-сатты және тиімді пайдалануды бақылаудың жеткіліксіздігінен ол бсдслін жоғалытқан болатын.
Медициналық сақтандыру үйымдастырудың жүмыс істеуі медициналық қызмет көрсетудің рыногын тудырады, онда бүл қызметтер көрсетуді жасаушылардың — медициналық мексмелердің, олардың қызметксрлерінің, жеке машықтану-шы дорігерлердің нақтылы бағалауы болатын өз еңбсгінің саны мен сапасына тікелей мүддслігі пайда болады. Баска жағы-нан, медициналық көмекті түтынушылар ретіндегі пациснттердің емдеу-профилактикалық мексме мсн нақтылы дөрігерді таңдау қүқығы пайда болады. Бүл Міндетті медици-налық сақтандыру қоры тарапынан пациенттердің мүддесін қорғаумен қосарланады: ол мсдициналық қызметтер көрсстудің сапасы мен көлсміне сараптык баға бере алады, емдсу нәтижелеріне кінәрат-талап таға алады, ал  қажеттік
413
 
кезінде емдеуші мекемеге немесе жеке машықтанушы дәрігерге экономикалық санкциялар қолдана алады.
Сөйтіп, медициналық сақтандыру сақтандыру жүйесінің маңызды қүрамды буыны болып табылады және қоғамдық ондірістің аса маңызды факторы - еңбек ресурстарының үдайы толықтырылуының өлеуметтік-экономикалық процестерінде оның рөлі салмақты. Бүл рөл медициналық сақтандыру қорла-рының жүмыс істеуінің қағидалық ерекшеліктеріне негізделген: қалыптастырудың қоғамдық ынтымақтастығы, іс-әрсксттің ор-талықсыздандырылуы (бөлшектенуі), үйымдастырудың міндетті нысаны — бүлар барлық азаматтарға қажетті медициналық көмек берудің кепілдіктерін қамтамасыз етеді.
Сақтық келісімшарттарын жасауга жәнс сақтық операция-ларының нәтижелігіне жетуге ынталы тараптардың озара іс-қимылы сақтық рыногында жүргізіледі.
Сақтық рыногы дегеніміз ақша қатынастарының сферасы, онда сатып алу-сату объектісі "ерекше тауар" — сақтық қызмст бо-лып табылады және оған деген үсыным мсн сүраным қалыпта-сады.
Қазақстан Республикасы сақтық рыногының қатысушыла-ры мыналар болып табылады:сақтық (қайта сақтандыру) үйымы; сақтық брокері; сақтық агенті; сақтанушы, сақтандырылушы, пайда алушы; актуарий; уәкілетті аудиторлык үйым (уәкілетті аудитор); өзара сақтандыру қоғамы; сақтандырумен байланысты кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын өзге де заңи жәнс жекс түлғалар.
Сақтық қызметі сақтық (қайта сақтандыру) үйымы жүзеге асыратын кәсіпкерлік қызметтің негізгі түрі болып табылады; бүл кызметтен басқа ол қызметтің мынадай түрлерін: инвести-циялық қызметі; тиісті жинақтаушы сақтық шартында көздел-ген сатып алу сомасы шегінде өзінің сақтанушыларына қарыз беруді (сақтық үйымы үшін); сақтық (қайта сақтандыру) үйым-дарының кызметін автоматтандыру үшін пайдаланылатын арнау-лы бағдарламалық қамтамасыз етуді сатуды; ақпарат берілімдерінің ксз келген түрлерінде сақтық ісі және сақтық кызметі жөнінде арнаулы әдебиет сатуды; бүрын оз мүқтаждары үшін сатып алынған (сақтық (қайта сақтандыру) үйымы үшін) немесе оның қарамағына сақтық шарттарын жасауға байланыс-ты келіп түскен (сақтық үйымы үшін) мүлікті сатуды немесе
 
жалға бсруді; сақтық қызмстінс байланысты мосслслер бойын-ша копсультациялық қызмст корсетуді; сақтық (қайта сақтан-дыру) саласында мамандардың біліктілігін арттыру мақсатында оқуды үйымдастыру мен жүргізуді; сақтық агенті ретінде сақтық делдачы болуды; консорциум немссе жай ссріктестік қүруға қаты-суға қүқылы.
Сақтық үйымдары таратылған жағдайда сақтық үйымдары, сақтанушыларға (сақтандырылушыларга, пайда алушыларға) сақтық толемдсрін жүзеге асыруға кспілдік бсретін қор қүруға қүқылы. Жүртқа мәлім, Сақтық телемақыларын кспілдендіру қоры қүрылған.
Мемлекет Қазақстан Республикасының Үкіметі аркылы ғана сақтық (қайта сақтандыру) үйымының қүрылтайшысы және акционері бола алады.
Жарғылық капиталының 50 пайызынан астамы мсмлекеткс тиесілі үйымдар сақтық (қайта сақтандыру) үйымдарының қүрыл-тайиіылары және акционерлері бола алмайды.
Мемлекет өзі қүрылтайшысы немесе акционері болып табы-латын сақтық (қайта сақтандыру) үйымының міндсттсмслері бойынша, егср Қазақстан Рсспубликасының заңнамалық актілсрінде озгешс кезделмссс, оның жарғылық капитачына салған қаражаты шегінде жауапты болады.
Сақтық (қайта сақтандыру) үйымы міндетті түрдс мынадай алқалық органдар қүра алады: дирскторлар кеңссі — басқару орга-ны; басқарма — атқарушы орган; тсксеру комиссиясы - бақылау органы.
Сақтық (кайта сақтандыру) үйымының қүрылтайшылары мен акционерлері сатып алатын акцияларына ақшаны тск қана үлттык, валютамен төлеуге міндетті.
Қүрылатын сақтық (қайта сақтандыру) үйымының жар-ғылық капиталының ең аз мөлшсрін оның қүрылтайшылары оны мемлскеттік тіркеуден еткізген ксзге дсйін толық толеу-ге тиіс.
Сақтандыру саласындағы мемлексттік рсттсудің нсгізгі міндеттсрі мыналар болып табылады: Қазақстан Республикасында түрақты сақтық жүйесін жасау мсн қолдау жәнс үлттық сақтық рыногының инфрақүрылымын қалыптастыру; сақтық рыногын реттсу жәнс сақтық қызметін қадағалау; сақтандырудың негіздсрін заңдармен баянды ету, міндстті сақтандыру жүйссіне Қазақстан Республикасының қатысу қагидаттарын бслгілеу; сақтанушылар-дың, сақтандырушылардың жене пайда алушылардың қүқыкта-ры   мен занды мүдделерін қорғау.
 
Сақтық саласындағы мемлекеттік саясатты іскс асыруды, сақтық рыногындағы істің жайына мемлекеттік бақылау жасау-ды қамтамасыз студі қоса, уәкілетті орган жәнс мсмлсксттің озгс де органдары өз қүзыры  шегінде жүзсге асырады.
Қазақстан Республикасының заңнамалық актілсріндс тікелей коздслгсн жағдайларды қоспағанда, мемлексттік органдар мсн олардың лауазымды адамдарының сақтық (қайта сақтандыру) үйымы мен сақтык брокерінің сақтандыру қызмстінс араласуы-на тыйым салынады.
Уокілетті орган — Қазақстан Рсспубликасының зандарына сойксс сақтық рыногын рсттсу жонс сақтық қызмстін қадағалау жөніндсгі функциялар мен окілсттікті жүзеге асыратын мемлекеттік орган.
Сақтық (қайта сақтандыру) үйымының толем қабілеттігі оның оз қаржылық міндеттемелерін уақтылы және толық орын-дау қабдлетімен анықталады. Сақтық (қайта сақтандыру) үйымы төлсм қабілеттігінің көрсеткіштері, активтердің отімділігі сскеріле отырып, қабылданған міндеттемелер арасындағы нормативтік арақатынастардың сақталуы болып табылады.
Сақтық (қайта сақтандыру) үйымының қаржылық турақты-лыгы сыртқы қаржылық және озге де факторлардың қолайсыз әсер етуі мүмкіндігін ескере отырып, сақтық жонс қайта сақтан-дыру шарттары бойынша кабылданған міндеттсмелердің бүкіл қолданылу мерзімі ішінде озінің төлсм қабілеттігін сақтау қабілетімен айқындайды.
Сақтық (қайта сақтандыру) үйымының қаржылық түрақты-лығының көрсеткіштері мыналарды кіріктіреді: жарғылық жөнс оз капиталының ең аз молшерін; активтсрдің қүны жоис олар-дың әртараптандырылу дәрсжссін; сақтандыру рсзервтсрінің жонс озгс де міндсттемелерінің молшерін; толсм қабілсттілігінің көрсеткіштерін; сақтандыру және қайта сақтандыру бойынша міндеттемелер колемінің арақатынасын; корсетілстін сақтық жонс қайта сақтандыру қызметінің пайдалылығын (пайда кслтіруілуін); жүзеге асырылатын инвестициялық саясаттың тиімділігін.
Сақтық (қайта сақтандыру) үйымының жәнс шоғырланды-рылған негізде қадағалау жүзеге асырылатын түлғалардың толем қабілеттілігі мен қаржылық түрақтылығын қадағалау олар үшін пруденциялық нормативтер және сақталуға міндетті озгс дс нор-малар мен лимиттер белгілеу арқылы жүргізілсді.
Пруденциялық нормативтерді уәкілетті орган бслгілсйді жонс ол, атап айтқанда: толем қабілетілігінің нормативтсрін; қаржы-лық түрақты нормативтерді кіріктіреді.
416
 
Сақтық (қайта сақтандыру) ұйымының   сақтандырудың
немесс қайта сақтандырудың жекелсген шарттары бойынша міндеттемелерінің сң көп колсмі оз капиталы мен сақтық резервтсрі сомасының 10 пайызынан аспауы керск.
Сақтандырудың және қайта сақтандырудың қолданылып жүрген шарттары бойынша қабылдаған міндеттсмелерін орын-дауды кдмтамасыз сту үшін сақтық (қайта сақтандыру) үйымы-ның актуарий сссптсген колсмдс қалыптасқан сақтык рсзерві срінің болуы міндетті.
Сакдық резервтерінің қаражаты тек қана сақтық (қайта сақ-тандыру) үйымының колданылып жүрген сақтандыру шарттары бойынша оз міндеттемелерін орындауға байланысты сақтык, телемдсрін жүзсге асыруға арналған.
Сақтық (қайта сақтандыру) үйымына санкцияларды уокілстті орган не сот қолданады: уәкілстті орган санкциялар рстіндс мы-надай шаралар қолдануға: айыппүл салуға; лицензияның қолда-нылуын тоқтата түруға; лицензияны кері кайтарып алуға; сақ-тық (қайта сақтандыру) үйымдарының акцияларын оның акционерлерінен мәжбүрлеп сатып алу туралы шсшім қабыл-дауға жоне оларды жаңа инвссторларға сатуға; сақтык (кайта сақтаидыру) үйымының басшы қызметксрлсрін қызмсттік міндсттіліктерін атқарудан шеттстуге күқылы.
Сақтық (қайта сақтандыру) үйымы өз қызмстінің жыл сай-ынға міндетті аудитін жүргізіп отырады. Жыл қорытындысы бойынша жасалынған аудиторлық қорытынды сақтық (қайта сақтандыру) үйымының жылдық қаржы ссептсмесішң ажыра-ғысыз болігі болып табылады.
Нсгізгі сақтық қызметінен алатын сақтандырушының табы-сы сақтық толемдсрімен жәнс озгс сақтық қызмстінсн алынған табыстар мен шығыстардың (сақтық сомаларды толсу жоне сақ-тык, ісін үйымдастыру жонс оның матсриалдық базасын жасау жөніндегі шығыстардың орнын толтыру, еңбекке ақы толеу шы-ғыстары, сақтық қорларына аударылатын аударымдар) айырма-сы ретінде анықталады. Көсіпкерлік қызметтсн алынатын табыс қызметтің осы түрлеріне бслгіленген срсжслсргс сойксс салык салынатын табыс рсзервтік қорларға аударылған аударымдардың сомасына азайтылатынын есксре отырып есептеп шығарылады.
Нарықтық экономикаға көшумен байланысты Қазақстан Республикасындағы сақтық қызметінің монополиясы өзгерді, сақтандыру кеңістігі едәуір ксңейді, сақтық қызметтердің ксң спектрін үсынатын мемлекеттік емес акционерлік сақтық ком-паниялары пайда болды.
417
 
Еліміздс сақтандыруды дамытудың негізгі мақсаты -мемлекеттің, азаматтардың және шаруашылық жүргізуші субъектілердің мүддесін қорғаудың нақты қүралы бола алатын толыққанды, орнықты жүмыс істсйтін улттық сақтық рыногын қаіыптастыру.
Қазіргі заманғы үлттық сақтандыру жүйссін қүру сақтық қызметі рыногын сапалы жаңа деңгейге көтеру женіндс шаралар әзірлеуді және кезең-кезеңімен іске асыруды талап стсді. Бүл қағида Қазакстан Республикасында сақтандыруды дамытудың мемлекеттік бағдарламасының шеңберінде жүргізіледі. Онда мынадай міндеттерді шешу көзделінген:
әлеуметтік сақтандыру түрі ретіндегі сақтық қорғауды үсы-нудың қағидаттарын нақтылау;
сақтандыруды қолдану аясын кеңейту және міндетті сақтан-дыру түрлерін нақтылау;
сақтық рыногының қазіргі заманғы инфрақүрылымын қалыптастыру және оның қатысушыларының — сақтық (қайта сақтандыру) үйымы, сақтық брокер, сақтық агснт, сақтанушы, сактандырылушы, пайда алушы, актуарий, уәкілстті аудиторлық үйым (уәкілетті аудитор), өзара сақтандыру қоғамы, сақтанды-румен байланысты кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын озге де заңи және жеке түлғалардың қызметін үйымдастыру үшін жағдай жасау;
халықаралық стандарттарды ескере отырып, сақтық қадаға-лауын жуйесін үйымдастыру;
сақтық жөне қайта сақтавдыру үйымдарының қаржылық ор-нықтылығы мен телем қабілетгігі бойынша талаптарды күшейту;
осы заманғы сақтандыру технологиясын енгізуге жәрдсмдссу;
сақтандыру саласында кадрлар даярлау, қайта даярлау және біліктілігін арттыру жүйесін үйымдастыру.
Осы түрғыдан алғанда, үлттық сақтық жүйені дүрыс үйым-дастыруда және сақтандырудың әлеуметтік маңызды түрлсрін жедел дамытуда мол резерв жасалған.
Қазіргі заманғы сақтандыру индустриясын күру мсмлскет-ке: мемлекеттік бюджеттің табиғи-техногендік сипаттағы көлде-нең шығыстарды өтеу бөлігіндегі салмақты азайтуға; нарықтық экономика қағидаттарында сақтандыру арқылы (зейнетақы жи-налымдарын, еңбек кабілеттілігінен айрылуы немесе асыраушы-сы қайтыс болуына байланысты, жүмыссыздыққа байланысты берілетін жәрдемақыларды, медициналық шығыстарды толсу) әлеуметтік камсыздандырудың (қамтамасыз етудің) жекелеген проблемаларын шешуге; халықтың, жеке үйымдардың жинақ
418
 
ақшасын үзақ мсрзімді исгізде үлттық экономикага тартуға мүмкіндік береді.
Азаматтардың ақшасымен опсрацияларды жүзсгс асыратын банк ср мсн жинақтаушы зсйнетақы қорларының қызметі сияқ-ты с; кдық үйымдарының қызметі дс белгілі бір мөлшерде ха-лықі ың сақтандыру институтына деген сенімінің деңгейіне бай-ланысты.
Гақтандыруды дамыту, оз ксзсгінде, заңнамалық базаны, мем іскеттік салық-бюджет жәнс ақша-кредит саясатын жетілдіруге, сақтық қызметін қадағалау сапасы мен сақтық үйым-дары   жүмысынын, сснімділігінс байланысты болады.
Қазіргі заманғы сақтық рыногының толыққанды жүмыс істеуі, сонымен қатар актуарийлерлер (сақтық міндеттемелсрінін, экономикалық-математикалық есеп-қисабы саласындағы маман-дар) институтын снгізуді, уәкілетті аудиторлар мен басқа да ма-мандарға қойылатын тиісті талаптарды қажет стеді.
Қазақстанның сақтық рыногы қалыптасу стратегиясында түр: экономикалық және қүқықтық негіздемелсрі бойынша (үзақ дағдарыс жетілмеген заңнамалық база) ол дүнисжүзілік деңгей-ден айтарлықтай арыта калып кследі. Дамыған нарықтык. қатынастары бар елдерде сақтық қызметтер көрсетудің ассортименті 500 түрге жетіп отыр, ал Қазақстанда ол нс бары 40 түріі і қамтиды. Жекс басты сақтандыру және азаматтардың мүлкін саю андырудың көптеген түрлері нашар дамыған, бүл халықтың табысының төмсн болып отырған дсңгейінс байланысты.
Дүниежүзілік тәжірибе сақтық ісі бизнестің кеңтаралған жәнс пайдалы сферасы екендігін дәлслдеп отыр, ал қуатты сақтык. компаниялары өзінің қызметін шсктес салаларына әртараптан-дыра отырып, негізгі және қаржылық орнықты рыноктық қүры-лым бола отырып, нарықтық экономикада түрақты жайғасым-дарды алып отыр.
Ерекше сақтық қатынастар, сақтық қызметінің рыногын дамыту, азаматтар мен занды түлғаларды сақтандыру түрғысын-дағы қорғау "Сақтық қызметі туралы" Қазақстан Республика-сының заңымен, сақтандыру мәселелері жөніндегі Үкімет қаулы-ларымен және Үлттық банктің сақтық қадағалау дспартаментінің нормативтік актілерімен рсттеліп отырады.
Қазіргі кезде Қазақстанның сақтық рыногы қатысушыла-рыпың ассоциациясы қүрылған. Ассоциацияның негізгі міндсттері Қазақстан Республикасының сақтық рыногын дамы-тудың қолайлы жағдайларын жасау жәнс халықтың сақтық мөдениетінің деңгейін арттыру болып табылады.
419
 
Соңғы жылдары сақтандырудың отандық рыногывда оң тсн-
денциялар байқалуда. 2003 жылы сақтық сыйлықақыларынын көлемі (іс жузінде — рыногының көлемі) 27,1%-ға кобейіп, 28,9 миллиард теңгені қүрады. Міндетті сақтандыру бойынша сақ-тық сыйлықақыларының көлемі 136,4%-ға (2,8 миллиард тсңгс-ге дейін) ості. Ерікті мүліктік сақтандыру бойынша ол 18,6%- ға (23,3 миллиард теңгеге дейін) көбейді. Сақтык төлсмақысының көлемі 80%-ға (4,2 миллиард тсңгегс дсйін), соның ішіндс міндетті сақтандыру бойынша 73,5%-ға (1,3 миллиард тсңгсге дсйін) өсті.
Сақтық үйымдарының жиынтық ссептік меншікті капиталы 47,3%-ға (9 миллиард теңгеге дейін) кобейді, сақтық резервтері 66,7%-ға (4,5 миллиард теңгегс дейін) ості.
Барлық сақтык үйымдарының жиынтық активтсрі 2003 жылы Қазакстанда 65,6%ға көбейіп, 0,7 миллиард теңгені қүрады.
Қазіргі ксзде Қазақстанда 34 сақтык уйымдарының сақтық кызмстін жүзеге асыру қүқығына лицензиялары бар, соның ішіндс 6 —шетслдіктсрдің қатысуымен жонс екеуінің омірді сақ-тандыру бойынша, 27-сінің колік қүралдары ислерінің АҚЖ-ні міндетті сақтандыру бойынша лицензиялары бар, 6 сақтық брокерлерінің, 30 актуарийлсрдің, 34 аудиторлық үйымдарының және 67 аудитордың сақтық қызметінің аудитын жүзсгс асыруға лицензиялары бар .